• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,902 دفعا

وساريان نه وسرن (2) ليکڪ : احمد خان جمالي

احمد خان جمالي

احمد خان جمالي

– سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڪيئن ٺهي؟

ايوبي آپيشاهي ۽ ون يونٽ جي دور ۾ سنڌ، بلوچستان ۽ بنگال ڏاڍو ڀوڳيو. قومي جبر ۽ ڏاڍ جا سمورا هٿيار استعمال ڪيا ويا. جڏهن ته سياسي سرگرمين تي مسلسل بندش ۽ رياستي ادارن جي پُرتشدد ڪاررواين جي نتيجي ۾ معاشري ۾ ”گهٽ“ انتها تي پهچي وئي.

حقيقت اها آهي ته ڊڪٽيٽر هميشه عوام کان ڪٽيل رهندو آهي، هو پنهنجي شخصي طاقت جي گهمنڊ ۾ غرق هوندو آهي، رياستي ادارن کي پنهنجن حڪمن تي عمل ڪرائڻ لاءِ استعمال ڪندو آهي، اختلاف راءِ جي حق کي بغاوت جو نالو ڏيندو آهي ۽ سندس مخالفت کي ملڪ جي مخالفت سمجهندو ۽ سڏيندو آهي. ان ڪري اندر ۾ هو عوام کان هميشه خائف رهندو آهي، اهوئي سبب آهي جو ڪو به ڊڪٽيٽر عوام جي ڪنهن به حصي کي بروقت ئي ڪُچلڻ ۾ پنهنجي حفاظت سمجهندو آهي ۽ پنهنجو پاڻ کي ”عقل ڪُل“ سمجهندو آهي ۽ خوشامد کي پسند ڪندو آهي. ايوب آمريت جي دور ۾ جتي بلوچستان ۽ بنگال جي نوجوانن قومي اڳواڻن ۽ شاگردن سان قهر ڪيا ويا اتي سنڌ ۾ به پڻ ڪنهن کي به ڪنڌ کڻي هلڻ نه ڏنو ويو. هڪ طرف حسن ناصر کي شهيد ڪيو ويو ته ٻئي طرف ڪامريڊ سوڀي، حيدر بخش جتوئي، سائين جي ايم سيد، شيخ اياز، ۽ رشيد ڀٽي سميت ڪيترن ئي قومي ڪارڪنن، هاري ۽ مزدور اڳواڻن کي مسلسل قيد رکيو ويو.

هڪ دفعي ان وقت جي مغربي پاڪستان جي گورنر، رٽائرڊ جنرل موسيٰ کان نوابشاهه جي هڪ تقريب ۾ قاضي محمد بخش ڌامراهه مطالبو ڪيو ته ”حيدر بخش جتوئي کي آزاد ڪيو وڃي“، جيڪو ان وقت بلوچستن جي بدنام ترين ”مچ“ جيل ۾ قيد تنهائي ڪاٽي رهيو هو، ان مطالبي جي موٽ ۾ جنرل موسيٰ جواب ڏنو هو ته ”مون چئي ڇڏيو آهي ته ان پوڙهي کي جيل ۾ هڪ ڪمبل گهٽ ڏيو ته جيئن هن کي خبر پوي ته مچ جيل جي سردي ڇا ٿيندي آهي!!“

حيدر بخش جتوئي ون يونٽ جي خلاف هجڻ سان گڏوگڏ سنڌ جون لکين ايڪڙ زمينون انعام ۽ نيلام ۾ غيرن جي حوالي ڪرڻ جي خلاف متحرڪ مزاحمت به ڪئي، عدالتن جا دروازا به کڙڪايا، پمفليٽ به لکيا ته ”شعر“ لکي آمريت کي به للڪاريو. ”جيئي سنڌ“ نظم لکي حيدر بخش جتوئي ”جيئي سنڌ“ جي نعري کي عام ڪيو. اهڙي طرح سنڌ تي مڙهيل خوف ۽ ڊپ کي چيلينج به ڪيو ته نوجوانن، شاگردن ۽ سياسي ڪارڪنن کي ”زبان“ پڻ ڏني.

ان دور ۾ سنڌ هاري ڪميٽي ڪافي سرگرم هئي. جڏهن ته نيشنل عوامي پارٽي، اڪيلي اهڙي سياسي جماعت هئي جيڪا سائين جي ايم سيد، شيخ عبدالمجيد سنڌي، عبدالصمد اچڪزئي، غوث بخش بزنجو، خان عبدالولي خان، مولانا عبدالحميد ڀاشاني ۽ پروفيسر مظفر احمد سميت ملڪ جي قومپرست ۽ ترقي پسند اڳواڻن جي ڪوششن سان ٺاهي وئي هئي. بندش پيل ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان سان وابسطا اڳواڻ ۽ کاٻي ڌر جا ڪارڪن پڻ ”نعپ“ ۾ شامل رهيا ۽ ان جي پليٽ فارم تان جدوجهد به ڪند ارهيا.

1950ع واري ڏهاڪي ۾ ڪراچيءَ ۾ کاٻي ڌر جي سياسي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن جو چڱو اثر رسوخ هو. ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي، حسن ناصر ۽ ٻيا اڳواڻ ڪراچيءَ جي سياسي ڪارڪنن، دانشورن، ليکڪن، اديبن، مزدورن ۽ شاگردن کي منظم به ڪندا رهيا ته متحرڪ به رکندا رهيا. ان دور ۾ ڪراچي شهر تي کاٻي ڌر جو رنگ وڌيڪ حاوي هو.

بدقسمتيءَ سان انهن ئي ڏينهن ۾ هڪ طرف آمريت پنهنجا پير پختا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيندي وئي ته ٻئي طرف سوويت يونين ۽ چين جي ڪميونسٽ پارٽين جا ”نظرياتي“ اختلاف اُڀرندا رهيا جنهن جي نتيجي ۾ کاٻي ڌر جي گڏيل طاقت به يا ته ڏڦيڙ جو شڪار ٿي وئي يا بددلي ۽ بدگماني جي ور چڙهي. ڪميونسٽ پارٽي پرو سوويت يونين ۽ پروچائنا ڌڙن ۾ ورهائجي وڃڻ جي ڪري ”نعپ“ پڻ ٻن ڌڙن ۾ ورهائجي وئي. هڪ نعپ ولي خان گروپ ته ٻيو نعپ ڀاشاني گروپ. 50ع واري ڏهاڪي ۾ قاضي فضل الحق، سنڌ ۾ صوبائي سطح تي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ٺاهي، جڏهن ته ڪراچيءَ ۾ کاٻي ڌر سان سلهاڙيل شاگرد، ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن(D.S.F) جي پليٽ فارم تان متحرڪ ڪردار ادا ڪندا رهيا. پر اهي تنظيمون گهڻو وقت نه هلي سگهيون. 1965ع جي صدارتي چونڊن ۾ محترمه فاطمه جناح، ايوب خان جي مقابلي ۾ صدارتي چونڊن ۾ حصو ورتو. ايوب خان جي سمورين مخالف جماعتن فاطمه جناح جي حمايت ڪئي. ايوب خان، رياستي مشينري جي مدد سان چونڊن ۾ ته ڪاميابي حاصل ڪئي پر ”چونڊ مهم“ ايوبي آمريت جي ڊپ ۽ دهشت کي ڪافي ڪمزور ڪري ڇڏيو.

1965ع ۾ ڀارت سان ٿيل جنگ جي نتيجي ۾ نه صرف ايوبي آمريت وڌيڪ هيڻي ٿي پئي پر حڪمران جماعت ۾ اختلاف پڻ پيدا ٿي پيا. جڏهن ته ملڪي سطح تي پيدا ڪيل ”گُهٽ“، ”ڊپ“ ۽ ناانصافين جي نتيجي ۾ وڏي پيماني تي جيڪا نفرت پيدا ٿي چڪي هئي ان کي ”زبان“ ڏئي احتجاج ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ حالتون پچي راس ٿي چڪيون هيون.

انهن حالتن جي تقاضا هئي ته سنڌ ۾ به صوبائي سطح تي شاگردن جي هڪ اهڙي جماعت ٺهڻ گهرجي جيڪا سنڌ ۽ وفاق ۾ شامل قوميتن جي قومي حقن جي لاءِ به آواز اٿاري ته ساڳي وقت شاگردن، هارين، ڳوٺاڻن، مزدورن، ملازمن ۽ بيروزگار نوجوانن جي بنيادي حقن لاءِ پڻ عملي ۽ فعال ڪردار ادا ڪري. انهن ئي ڏينهن ۾ 4 مارچ وارو مشهور واقعو به ٿي گذريو.

ان دور ۾ حيدرآباد ۾ حيدرآباد اسٽوڊنٽس فيڊريشن ته نوابشاهه ۾ نواب شاهه اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي نالي سان ۽ ٻين شهرن ۾ پڻ ضلعي سطح تي شاگردن جون تنظيمون هيون.

ڄام ساقي، مير ٿيٻو، مهر حسين شاهه، هدايت حسين، نديم اختر ۽ عنايت ڪاشميري ان زماني ۾ حيدرآباد اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا اهم اڳواڻ به هئا ته سندن واسطو ”نعپ“ ۽ ڪميونسٽ پارٽي سان پڻ هو. ڄام ساقي وارن، سڄي سنڌ جو دورو ڪيو ۽ 3 نومبر 1968ع تي حيدرآباد ۾ سنڌ اسٽوڊنٽس ڪنوينشن جو انتظام ڪيو. ان ڪنوينشن ۾ سنڌ جي مختلف شهرن مان سرگرم شاگردن جا نمائندا شريڪ ٿيا. جڏهن ته ڪراچيءَ مان پڻ شاگردن جو هڪ جٿو امير حيدر ڪاظمي جي اڳواڻيءَ ۾ ان ڪنوينشن ۾ مهمان مبصر طور شريڪ ٿيو.

ان اسٽوڊنٽس ڪنوينشن ۾ انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري جي ڪجهه شاگرد مسعود نوراني جي اڳواڻيءَ ۾ امير حيدر ڪاظمي وارن جي شرڪت تي اعتراض ۽ هنگامو ڪيو پر آخرڪار اهو ڪنوينشن ڪامياب ٿيو. ان ڪنوينشن ۾ ”هيمون ڪالاڻي“ جون تصويرون به تقسيم ڪيون ويون ته حيدر بخش جتوئي جي تصوير کان صدارت به ڪرائي وئي، جڏهن ته سائين جي ايم سيد، شيخ عبدالمجيد سنڌي، اجمل خٽڪ ۽ ٻين اڳواڻن پڻ ان ڪنوينشن لاءِ پيغام موڪليا. اجمل خٽڪ جي شاعري قابل داد هئي.

ان ڪنوينشن ۾ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو بنياد به وڌو ويو ته سنڌ جي مختلف ضلعن ۽ شهرن لاءِ ڪنوينر پڻ مقرر ڪيا ويا. ان ساڳي ڪنوينشن ۾ اهو پڻ پڌرو ڪيو ويو ته سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن، بلوچستان ۾ بلوچستان اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن (B.S.O) پختونخواهه ۾ پختون اسٽوڊنٽس فيڊريشن 7 پنجاب ۾ پنجاب اسٽوڊنٽس يونين سان سهڪار ڪندي ۽ ملڪي سطح تي جدوجهد ۾ ڀرپور حصو وٺندي.

دراصل انهن سڀني شاگرد جماعتن جو سياسي پليٽ فارم ساڳيو ”نعپ“ ئي هو.

ان ڪنوينشن ۾ ئي طئي ڪيو ويو هو ته 8 نومبر کان سڄي ملڪ ۾ ايوبي آمريت جي خلاف ۽ شاگردن جي مسئلن تي جدوجهد هلائي ويندي. پر 8 نومبر 1968ع کان ٻه چار ڏينهن اول ئي راولپنڊي ۾ پوليٽيڪنڪل ڪاليج جو شاگرد عبدالحميد پوليس جي هٿان مارجي پيو. ذوالفقار علي ڀٽو اول ئي ايوب خان کي ڇڏي چڪو هو ۽ هو عوام ۽ نوجوانن کي آمريت جي خاتمي لاءِ للڪاري رهيو هو. عبدالحميد جي شهادت، ذوالفقار علي ڀٽو کي اهو سونهري موقعو فراهم ڪيو ۽ احتجاج جو ”اڻ کٽ“ سلسلو ملڪي سطح تي شروع ٿي ويو. اهڙي طرح سنڌ اسٽوڊنٽس ڪنوينشن ۾ ڪيل فيصلن مطابق سنڌ جي هر هڪ شهر ۾ شاگردن ان تحريڪ جي قيادت ڪئي. اهڙي طرح جتي ڪٿي سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن به متعارف ٿي وئي. S.N.S.F جا پهريائين عهديدار هن ريت هئا.

صدر: ڄام ساقي، نائب صدر نديم اختر، اعجاز قريشي، جنرل سيڪريٽري مير ٿيٻو، پريس سيڪريٽري مهر حسين شاهه، جوائنٽ سيڪريٽري شاهه محمد شاهه، مسعود پيرزادو، شهزادو شيخ، سوشل سيڪريٽري عبدالحئي پليجو.

سنڌ اسٽوڊنٽس ڪنوينشن کي ڪامياب ڪرڻ ۾ مٿين دوستن کانسواءِ منير احمد ”ماڻڪ“ ۽ نبي بخش کوسي پڻ اهم ڪردار ادا ڪيو. ان ڪنوينشن ۾ هن مضمون جي ليکڪ کي نواب شاهه ضلعي جو ڪنوينر چونڊيو ويو.

هتي اها وضاحت ڪرڻ ضروري آهي ته ان دور ۾ سائين جي ايم سيد نظربند هو جڏهن ته ”شيخ اياز“ جيل ۾ قيد هو.

سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڪيئن ٽٽي ۽ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڪيئن ٺهي، اهو ايندڙ مضمون ۾ پڙهندا.

عارضي پاڻي جي ورڇ ڇا سنڌ کي آباد رکي سگهندي ليکڪ : وارث رضا

وارث رضا

وارث رضا

سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ جو مسئلو هڪ ڊگهي عرصي کان حل ٿيڻ کان محروم هو، جنهن جي ڪري سنڌ جا آبادگارن ۾ احتجاج جو رجهان وڌندو پيو وڃـي. سنڌ جي غير آباد زمين ۽ پاڻي جي کوٽ جي ڪري پوئين ڏينهن ۾ڪامريڊ غلام رسول سهتي سکر ۾ احتجاج کان پوءِ مرڻ گهڙي تائين بک هڙتال جو اعلان ڪيو جنهن تي حڪومتي عملدارن جي نمائندگي ڪندي قومي اسيمبلي جي ميمبر نفيسا شاهه سکر پهتي ۽ بک هڙتال تي ويٺل آبادگارن کي يقين ڏياريو ته سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ جو مسئلو حل ٿي ويندو. انهيءَ کان پوءِ فوري طور تي صدر آصف علي زرداري سنڌ جي هن مسئلي ڏانهن اهم ميٽنگ ڪري هاڻي اعلان ڪيو آهي ته عبوري ريليف ذريعي سنڌ جي زمينن کي منگلا ڊيم کان پاڻي ڏنو ويندو. انهيءَ ڏس ۾

سنڌو ۾ پاڻي جي شديد کوٽ کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪوٺايل گڏجاڻي ۾ اڄ کان پنجاب پاران وهايو ويندڙ تونسا ۾ پنجند ڪئنال جو وهڪرو گهٽائڻ، تربيلا ڊئم ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ وارو سلسلو بند ڪرڻ ۽ پنجاب جي ضرورتن جي پورائي لاءِ منگلا ڊئم مان وڌيڪ پاڻي ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو ويو. جڏهن ته گڏجاڻي ۾ شرڪت ڪندڙ ”ارسا“ ۾ سنڌ جي نمائندي محمد خان ميمڻ جو چوڻ هو ته سنڌ جي مطالبي تي اڄ کان تونسا پنجند ڪئنال بند ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو آهي پر سڌ سماءُ واري وزير شازيا مري پاران صحافين کي ڏل بريفنگ توڙي بعد ۾ لکت ۾ جاري ڪيل پڌرائي ۾ ڄاڻايو ته گڏجاڻي ۾ ”سنڌ کي فوري طور رليف ڏيڻ لاءِ فيصلو ڪيو ويو آهي ته ”تونسا، پنجند ڪئنال ۾ پاڻي گهٽايو ويندو، جيڪڏهن ضرورت پئي ته تونسا پنجند ڪئنال کي مڪمل طرح بند ڪيو ويندو“ هوڏانهن سيد مراد علي شاهه ٻڌايو ته گڏجاڻي ۾ فيصلو ڪيو ويو ته جيستائين پاڻيءَ جي کوٽ آهي تيستائين تربيلا ڊئم کي نه ڀريو ويندو، جيڪو 17 جون کان ڀريو پئي ويو، هاڻي تربيلا ڊئم دريائي وهڪري (رن آف دي رور) تي هوندو. هن ٻڌايو ته منگلا ڊئم مان به پاڻي ڪڍڻ جو فيصلو ڪيو ويو آهي ته جيئن پنجاب پاڻي جي ضرورت پوري ڪري ۽ سنڌو درياءَ مان پاڻي نه کڻي، هن وڌيڪ چيو ته پاڻي جي کوٽ قدرتي آهي جنهن کي منهن ڏيڻ لاءِ گهربل اپاءَ ورتا پيا وڃن. ڪوٽڙي بئراج کان هيٺ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي نه ڇڏڻ بابت سوال تي ذميوارن ٻڌايو ته ڪوٽڙي بئراج کان هيٺ پاڻي تڏهن ڇڏيو ويندو، جڏهن واڌو هوندو. هوڏانهن گڏجاڻي ۾ شرڪت ڪندڙ سڌ سماءَ واري وزير شازيا مري بريفنگ ۾ ٻڌايو ته سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ جو مسئلو حل ٿي ويو آهي، ٻئي پاسي سنڌ جي آبپاشي کاتي جي ”بليٽن“ موجب تونسا پنجند ڪئنال کي بند ڪرڻ بجاءِ ان ۾وهايو ويندڙ پاڻي اٽڪل اڌو اڌ گهٽايو ويو آهي. 23 جون تي ان ڪئنال مان 7 هزار 4 سئو 95ڪيوسڪ پاڻي وهايو پي ويو، جڏهن ته ڪالهه ان جو وهڪرو 3 هزار 5 سئو 53 ڪيوسڪ هو جڏهن ته تربيلا ڊئم ۾ ڪالهه پاڻي ذخيرو نه ڪيو ويو، ڊئم ۾ هڪ لک 26 هزار 8 سئو ڪيوسڪ پاڻي آيو ۽ ايترو ئي پاڻي هيٺ ڇڏيو ويو. اهو به ڄاڻايو ويو آهي ته تربيلا تي پاڻي جي صورتحال بهتر ٿي آهي، 23 جون تي تربيلا ڊئم ۾ هڪ لک 17 سئو ڪيوسڪ پاڻي آيو جڏهن ته 24 جون تي 9 هزار 3 سئو ڪيوسڪ وڌيڪ پاڻي يعني هڪ لک 26 هزار 8 سئو ڪيوسڪ پاڻي آيو. اهڙي طرح سنڌ جي گڊو بئراج کان مٿي پنجاب جي تونسا بئراج جي مٿانهين پاسي 23 جون تي وهندڙ هڪ لک 28 هزار 2 سئو 88 ڪيوسڪ پاڻي جي ڀيٽ ۾ ڪالهه هڪ لک 31 هزار هڪ سئو 8 ڪيوسڪ پاڻي هو. جڏهن تونسا جي لهواري پاسي 23 جون تي وهندڙ هڪ لک 9 هزار 7 سئو 93 ڪيوسڪ پاڻي جي ڀيٽ ۾ ڪالهه هڪ لک 16 هزار 5 سئو 55 ڪيوسڪ پاڻي هو. چيو وڃي ٿو ته ڪجهه ڏينهن ۾ پاڻي جي صورتحال بهتر ٿي ويندي ڇو ته دريائي وهڪرا وڌي رهيا آهن. گرمي پد وڌڻ سبب اترئين علائقن ۾ برف ڳرڻ لڳي آهي. ٻئي طرف سنڌ حڪومت سنڌ ۾ پاڻي جي شديد کوٽ کي نظر ۾ رکندي سنڌ ۾ باضابطه طور تي وارابندي جو اعلان ڪيو آهي. ڪالهه سنڌ آبپاشي کاتي پاران جاري ڪيل اعلان ۾ چيو ويو آهي ته تربيلا مان سنڌ کي ملندڙ پاڻي ۾ غير معمولي قسم جي لاٿ آئي آهي. تربيلا مان سنڌ پنجاب ۽ سرحد کي 9 جون تائين 1 لک 63 هزار ڪيوسڪس پاڻي فراهم ڪيو پي ويو جيڪو 19 جون تي گهٽجي 99 هزار ڪيوسڪس ٿي ويو، جڏهن ته 6 جون تي ڪابل ندي جو پڻ وهڪروگهٽجي 78 هزار ڪيوسڪس ۽ 20 جون تي 42 هزار ڪيوسڪس ٿي ويو جنهن جي ڪري سنڌ ۾ پاڻي جي شديد کوٽ پيدا ٿي، سنڌ هن وقت 40 سيڪڙو پاڻي جي کوٽ کي منهن ڏئي رهي آهي، هن وقت سنڌ جي واهن ۾ هڪ لک 31 هزار 7 سئو 45 هزار ڪيوسڪس پاڻي وهي رهيو آهي. جيڪو گهٽجي 80 هزار ڪيوسڪس ٿي ويندو، جنهن ڪري آبادگارن ۽ غير زرعي مقصدن لاءِ پاڻي استعمال ڪندڙن جي سڌ لاءِ پڌرو ڪيو وڃي ٿو ته پاڻي جي کوٽ جو اثر 23 جون کان گڊو، 25 جون کان سکر ۽ 3 جولاءِ کان ڪوٽڙي تي پوندو جنهن ڪري آبپاشي جي سموري نظام کي پاڻي وارابندي تحت فراهم ڪيو ويندو. ان سلسلي ۾ واسطيدار چيف انجنيئر پاڻي جي وارا بندي جو اعلان ڪندا. سڌ حڪومت صوبي جي سمورن آبادگارن کي درخواست ڪئي آهي ته اهي پاڻي جي شديد کوٽ کي نظر ۾ رکندي فصل پوکين جڏهن ته پاڻي جي اجائي زيان کي روڪي وڌ کان وڌ پاڻي بچايو وڃي. گڏجاڻي ۾ پاڻي جي ورڇ 1991ع واري ٺاهه موجب ڪرڻ بابت فيصلو نه ٿي سگهيو واسطيدارن جو چوڻ آهي ته 1991ع واري ٺاهه تحت پاڻي جي ورڇ نه ڪري ارسا آئين ۽ 1991ع واري ٺاهه جي خلاف ڪم ڪري رهي آهي ته پوءِ گڏجاڻي ۾ اهو فيصلو ڇو نه ڪيو ويو؟ ته هن وراڻيو ته اسان کي 1991ع جي ٺاهه تحت پاڻي ملي رهيو آهي، اهو فيصلو ٿيو آهي ته کوٽ وقت چارئي صوبا هڪجيتري کوٽ کڻندا، هوڏانهن سنڌ جي آبپاشي واري وزير پاران 1991ع ٺاهه تي عمل ٿيڻ جي دعويٰ جي ابتڙ ارسا اختيارين جو چوڻ هو ته هن وقت انهي ٺاهه تي عمل نه پيو ٿئي، صوبن وچ ۾ هينئر پاڻي ورڇ ڪهڙي فارمولا تحت ٿئي ٿي؟ صوبن وچ ۾ پاڻي ورڇ 1991ع واري ٺاهه جي پيرا 2 تحت ڪئي وڃي، جڏهن ته 10 جون تائين صوبن کي ٺاهه جي پيرا 2 تحت پاڻي ڏنو آهي، جنهن کانپوءِ پاڻي وهڪرن ۾ لاٿ اچڻ سبب پاڻي ورڇ 3 رخي فارمولا تحت ڪئي پئي وڃي، 3 رخي فارمولي جي وضاحت جڏهن 104 ايم اي ايف تائين پاڻي موجود هوندو آهي ته صوبن وچ ۾ ورڇ 1977ع کان 1982ع تائين اصل پاڻي استعمال يا اڪارڊ جي پيرا 14 بي تحت ڪئي وڃي ٿي، جيڪڏهن پاڻي ان کان وڌيڪ 117 ايم اي ايف هوندو ته پاڻي جي ورڇ پيرا 4 يعني ٻوڏ واري حصي تحت ڪئي وڃي ٿي.

سنڌ جي زمينن کي پاڻي جي کوٽ جو مسئلو اڄ تائين حل ڪونه ٿي سگهيو آهي، هاڻي به 1991ع واري آئيني ٺاهه کي پاڻي جي تقسيم جو بنياد نه بڻايو ويو آهي. جنهن جو سنئون سڌو اشارو هي آهي ته ڪجهه طاقتور قوتون آئين هيٺ موجوده جمهوري حڪومت يا پاڪستان جي جمهوري ادارن کي هلائڻ ۾ دلچسپي نه ٿا وٺن.

صدر آصف طرفان سنڌ کي پاڻي ڏيڻ جي هي تقسيم صوبن وچ ۾ جهيڙو ڪرائڻ جو اهڙو سبب ثابت ٿينديون جيڪي آخري نتيجن ۾ غير جمهوري قوتن جي حق ۾ ويندا. سنڌ کي پاڻيءَ جي هن تقسيم تي پنجاب مان فوري ردعمل مطابق پنجاب جي اسيمبلي ميمبرن سنڌ کي پاڻي ڏيڻ جي صدر واري فيصلي کي پنجاب جي زمينن سان ظلم قرار ڏيئي اجلاس طلب ڪري ورتو آهي. اسان سمجهون ٿا ته جيستائين فيصلا جمهوري ادارن ۾ جمهوري تقاضائن جي بنياد تي نه ٿيندا تيستائين صوبن جي وچ ۾ ڇڪتاڻ برقرار رهندي. پاڻي جي وقتي تقسيم سنڌ جي زمينن کي ڪيستائين آباد ٿو رکي هي سوال اڃا تائين ڳجهو آهي؟ اهي قوتون جيڪي آئين ۽ جمهوريت تي يقين رکن ٿيون. يا اهي قوم پرست جيڪي سنڌ کي آباد ڏسڻ ٿا چاهين ته هو سنڌ ۾ پاڻيءَ جي آئين مطابق تقسيم تي احتجاج يا مارچ ڇو نٿا ڪن؟ ڇا هي سنڌ جو مسئلو نه آهي؟

لڳي ٿو ته پ پ سنڌ پاڻي جي سياست سان سنڌ جي قوم پرستي جي سياست کي آزمائڻ لاءِ پاڻي جي تقسيم جو هي عارضي فيصلو ڪيو آهي. هاڻي سنڌ جي قومپرست جماعتون پنهنجي سياست کي ڪهڙي رخ تي ٿا رکن هيءَ اهم سوال ۽ امتحان آهي.

پاڪستان ۾ رهندڙ قومن وچ ۾ هاڻي هڪ نئين معاهدي جي ضرورت آهي ليکڪ : اقبال ملاح

اقبال ملاح

اقبال ملاح

پاڪستان اندر قومي سوال کي هر وقت جي حڪومت ۽ هن رياست ڪڏهن به سنجيده نه ورتو آهي، نتيجي ۾ قومي سوال حل نه ٿيڻ ڪري صورتحال وڃي ٿي ڏينهون ڏينهن خراب ٿيندي، هن وقت سنڌ ۽ بلوچستان ۾ قومپرست سياست ڪندڙ ڌريون هن راءِ جون آهن ته موجوده سياسي جوڙجڪ ۾ قومن سان ڏاڍايون ٿي رهيون آهن  ۽ هو وفاق ۽ وفاقي سياست کان ناراض آهن.  آءُ پنهنجي هن لکڻيءَ ۾ بلوچستان جي صورتحال تي ڪجهه وڌيڪ ويچار ونڊيندس. رئوف خان ساسولي بلوچستان جي اهڙن سياسي اڳواڻن مان هڪ آهي، جنهن کي اڳوڻي صدر پرويز مشرف جي حڪومت وارن ڏينهن ۾ گم ڪيو ويو هو، هو لاڳيتو 12 مهينا منظر تي نه آيو ۽ کيس سخت جسماني ۽ ذهني ٽارچر کي منهن ڏيڻو پيو. هو جڏهن آزاد ٿيو ته ڊگهي بيماريءَ کانپوءِ ٻيهر جمهوري وطن پارٽيءَ ۾ سرگرم ٿيو، ڪچهريءَ ۾ چيائين ته آءُ سياسي ماڻهو آهيان ۽ سياست  ۾ يقين رکان ٿو، هن ڏکئي وقت ۾ جمهوري وطن پارٽيءَ جو ساٿ نه ڇڏبو. رئوف خان جهڙا هزارين سياسي ڪارڪن اهڙا آهن، جن بلوچ سياست لاءِ پنهنجون زندگيون وقف ڪري ڇڏيون آهن.  ڪجهه ڏينهن اڳ ڪچهريءَ ۾ رئوف خان چيو ته حڪومت بلوچستان جي معاملي تي ان سنجيدگيءَ سان  ڪم نه پئي ڪري، جنهن سنجيدگيءَ جو مظاهرو ٿيڻ گهرجي. آءُ رئوف خان جي ان ڳالهه سان سهمت آهيان ته پيپلز پارٽيءَ کي بلوچستان جي مسئلي تي ڳالهين جو هڪ نئون دور شروع ڪرڻ گهرجي.

آصف علي زرداري جڏهن صدر ٿيو هو ته هن پارليامينٽ کي خطاب ڪندي بلوچستان جو مسئلو ڳالهين ذريعي حل ڪرڻ جي خاطري ڪرائي هئي، ان ڏس ۾ تن ڏينهن ۾ مون کي جيڪا ڄاڻ ملي هئي ته پيپلز پارٽيءَ جي ٿنڪ ٽينڪ جون اختر مينگل، طلال بگٽي، مير عالي، حاصل بزنجو ۽ ٻين بلوچ قومپرست اڳواڻن سان ابتدائي رابطا ٿيا هئا، اڃا ڳالهين جي شروعات ئي مس ٿي ته ٽن بلوچ قومپرست اڳواڻن غلام محمد بلوچ، منير  احمد  ۽ شير محمد کي ماريو ويو، بلوچ قومپرست پارٽيون سندن قتل جو ذميوار ڳجهن هٿن کي قرار ڏئي رهيون آهن. هڪ بلوچ قومپرست دانشور چواڻي ته اهي ٽئين سياسي ڪارڪن بلوچن جي پارلياماني سياست جا مخالف ۽ بلوچ قومپرست حلقي ۾ سٺي ساک رکندڙ ماڻهو سمجهيا ويندا هئا، ٽن بلوچ اڳواڻن جي قتل واري واقعي جي نتيجي ۾ ڳالهين جو سلسلو معطل ٿي ويو ۽ ان واقعي کانپوءِ صورتحال ان حد تائين وڌيڪ خراب ٿي چڪي آهي جو بلوچستان ۾ پارلياماني سياست ڪندڙ سياسي اڳواڻن کي سخت تنقيد جو نشانو بڻايو وڃي ٿو. سوال اهو آهي ته آخر اهڙي ڪهڙي قوت آهي، جيڪا بلوچ قومپرستن کي ديوار سان لڳائڻ گهري ٿي، اڃا ڳالهين جو دور مس شروع ٿئي ٿو ته بلوچستان ۾ ڪو نه ڪو اهڙو واقعو ٿي پوي ٿو جو وري ڳالهين جي ڪچي تند ٽٽي پوي ٿي ۽ حالتون وڌيڪ خراب ٿي وڃن ٿيون، ڳالهه پڌري پئي آهي،  هن ملڪ ۾ ڪا اهڙي سگهاري قوت موجود آهي، جيڪا نٿي چاهي ته پاڪستان اندر قومي تضاد حل ٿئي ۽ هتي رهندڙ قومون هڪ گلدستي جو روپ وٺن ۽ گڏجن. اهڙي ڌر کي خبر آهي ته جيڪڏهن قومن وچ ۾ تضاد حل ٿين ٿا ۽ قومون پنهنجن وسيلن ۽ اقتدار اعليٰ جون مالڪ بڻجي وڃن ٿيون ته پاڪستان هڪ نئين جمهوري دور ۾ داخل ٿيندو ۽ اهڙو پاڪستان ان طاقت کي قبول ناهي. مون کي ياد آهي ته جڏهن جمهوري وطن پارٽيءَ جو سربراهه نواب اڪبر بگٽي اڃا جبلن تي نه چڙهيو هو، هڪ صحافي طور آءُ ان سان لاڳيتو ڳالهه ٻولهه ڪندو رهيو هيس، منهنجا ٽيليفون تي ورتل انٽرويو رڪارڊ تي موجود آهن، جبلن تي وڃڻ کان هڪ ڏيڍ هفتو اڳ نواب اڪبر بگٽيءَ  مون کي ڏنل آخري انٽرويو ۾ چيو هو ته  حڪمران ڳالهين ۾ سنجيده ناهن، اسان پنهنجي ڳالهين جا در کليل رکيا پر موٽ ۾ هو اسان مٿان گوليون وسائي رهيا آهن ۽ هاڻ آءُ به وڌيڪ ڳالهائڻ لاءِ تيار ناهيان. ان کانپوءِ نواب اڪبر بگٽي جڏهن جبلن تي چڙهي ويو ته وري اسان سندس شهادت جي خبر اخبارن ۾ پڙهي. نواب اڪبر بگٽي جي شهادت کانپوءِ ڳچ عرصي بعد اسان ڪجهه صحافي دوستن جو ڪوئٽا وڃڻ ٿيو، نيشنل پارٽيءَ جي دوستن سان ڪچهريون ٿيون، نواب اڪبر بگٽيءَ جي فرزند جميل احمد بگٽيءَ سان سندس رهائشگاهه تي ٻه ٽي ڪلاڪ ملاقات ٿي، ان سڄي دوري ۾ بلوچ نوجوانن جو هڪ وڏو انگ نيشنل پارٽيءَ تي رڳو ان ڪري ڪاوڙيل نظر آيو ته نيشنل پارٽي جو سياسي موقف وچ ٿرو هو ۽ هو ڪنهن حد تائين پارلياماني سياست  جي حق ۾ نظر پئي آيا. ڪوئٽا جي ديوارن تي ڪيل چاڪنگ ۽ لڳل تصويرن کي جڏهن ڏسجي ٿو ته ڳالهه چٽي  ۽ پڌري نظر اچي ٿي، بلوچ هاڻ ووٽ جي سياست ۽ ان جي نتيجن کان گهڻو اڳتي نڪري چڪا آهن. ڪا سنجيده ۽ اعتبار جوڳي ڳالهه ٻولهه ئي سندن ويساهه وري موٽائي سگهي ٿي، بلوچن سان ڳالهه ٻولهه ٿيڻ گهرجي ۽ ڳالهه ٻولهه جي شروعات ئي هن ايجنڊا کان ٿيڻ گهرجي ته بلوچستان جي اقتدار اعليٰ،  ساحل ۽ وسائل تي حق اتان جي ڌرتي ڌڻين جو آهي، ترقيءَ يا جبر جي بنياد تي ڪنهن کي به هيسائي ڪنهن قوم جي وطن يا ان جي وسيلن تي قبضو ڪري نٿو سگهجي.

جڏهن محترمه بينظير ڀٽو شهيد ٿي هئي ته سندس شهادت جي ٻئي ڏينهن تي سنڌ جي نامياري صحافي لالا رحمان سمون جي پيپلزپارٽيءَ جي سينيئر اڳواڻ ۽ دانشور تاج حيدر سان خيرپور ۾ ملاقات ٿي هئي،  ملاقات ۾ تاج حيدر محترمه کي ياد ڪندو لڙڪ هاريندو رهيو. هن ٻڌايو پئي ته محترمه بينظير ڀٽو کيس ڪامريڊ ڄام ساقي جي موڪليل اي ميل جي روشنيءَ ۾ هدايتون ڏنيون هيون ته ڄام ساقي بلوچستان جي مسئلي تي ڪو مثبت ڪردار ادا ڪرڻ گهري ٿو، ان سلسلي ۾ پيپلز پارٽي طرفان ڄام جي مدد ڪئي وڃي. ڪامريڊ ڄام ساقيءَ سان جڏهن مون ان اي ميل بابت ڪچهري ڪئي ته ڪامريڊ ٻڌايو ته هن محترمه بينظير ڀٽو کي اهڙي اي ميل ڪئي هئي، جنهن جي پارٽي طرفان کيس ڀرپور موٽ ملي هئي، ڪامريڊ ڄام ساقي ۽ ان جهڙا ڪيترائي سياسي ڪردار موجود آهن، جيڪي بلوچن کي ڳالهين جي ٽيبل تي آڻڻ لاءِ ڪا ڪوشش وٺي سگهن ٿا.

بلوچستان ۾ صورتحال ڏينهون ڏينهن خراب ٿيندي پئي ٿي وڃي، هاڻ ته هڪ دوست ٻڌايو پئي ته خود بلوچ تنظيمن اندر ڇڪتاڻ شروع ٿي وئي آهي ۽ ڪن موقعن تي هو هڪٻئي سامهون اٿي بيٺا آهن، جنهن سان نه رڳو بلوچن جي قومپرست سياست کي نقصان  ٿئي پيو پر ان جو فائدو بلوچ  قومپرست سياست جا مخالف به وٺي سگهن ٿا ۽ اهڙي ڇڪتاڻ ڪري ڪيترائي معتبر بلوچ سياسي اڳواڻ فڪر مند آهن ۽ هو بلوچ سياست کان ئي پاسائتا ٿين پيا.  تنهن ڪري ان کان اڳ جو ڪو وڏو نقصان ٿئي  ۽ بلوچستان وڌيڪ ڪنهن مزاحمتي رستي يا اندروني خانه جنگي طرف هليو وڃي، ڳالهين جو تڪڙو دور شروع ٿيڻ گهرجي. ڪنهن دوست تجويز پئي ڏني ته حڪومت کي پختون خواهه مان اسفند يار ولي، سنڌ مان ڪامريڊ ڄام ساقي، رسول بخش پليجو، محمد ابراهيم جويو ۽ پنجاب مان عاصمه جهانگير، آءِ اي رحمان سميت اياز ضمير جهڙن ويهن کان وڌيڪ  ملڪ جي دانشورن ۽ سٺي ساک رکندڙ رٽائرڊ ججن تي ٻڌل هڪ ڪميٽي جوڙڻ گهرجي. جيڪا بلوچن ۽ پ پ حڪومت وچ ۾ رابطن ۽ ڳالهه ٻولهه جي سلسلن جا مضبوط بنياد رکي.  ڇاڪاڻ ته ڳالهه ٻولهه کانسواءِ مسئلا حل نه ٿيندا، ڪمزور وفاق ۽ مضبوط صوبا ئي هڪ مضبوط ملڪ جوڙي سگهن ٿا، هاڻ ته پنجاب جو وزير اعليٰ شهباز شريف به اها ڳالهه چئي چڪو آهي ته صوبن وچ ۾ هاڻ هڪ نئون معاهدو ٿيڻ گهرجي. منهنجي نظر ۾ صوبن بجاءِ جي ائين کڻي چئجي ته پاڪستان ۾ رهندڙ قومن وچ ۾ هاڻي هڪ نئين معاهدي جي ضرورت آهي. تنهن ڪري نه رڳو بلوچستان پر هن وفاق ۾ شامل سمورين قومن سان ڳالهه ٻولهه ڪجي، قومي تضاد حل ٿيڻ گهرجي ته جيئن حقيقي جمهوري نظام اچي سگهي ۽ يقينن ٻي ۽ اهم ويڙهه ته طبقاتي ٿئي ٿي.

لڪ مان هڪ راڙ! اتر جي لوءَ ڪيئي رنگ چِٽي ٿي! ليکڪ : اصغر سجاڳ

اصغر سجاڳ

اصغر سجاڳ

جيڪڏهن گرمين ۾ ٿڌ جو ڪو مزو وٺڻ چاهي ته، ان لاءِ بهترين جڳهه آهي، ڪوهه مري ۽ ان جي ڀرسان ڀوربن، ايوبيه ۽ نٿياگلي پر جي اڃا به مزو نه اچيس ته سوات ۽ چترال ٿڌيون جڳهيون آهن ۽ اڃا به ٿڌ چاهي ته هليو وڃي گلگت ۽ اسڪردو ۽ پر جي آرڪار جسم جي کرجي نه لهيس ۽ صفا برف ٿيڻ چاهي ته واديءَ ڪاغان هليو وڃي. منهنجو هڪ سئوٽ، جيڪو پرائمري استاد آهي نالو اٿس سعيد احمد هڪ ڀيري مليريا بخار اچي پاسو ڏنس ته ڊاڪٽر کڻي هيڪانديون گرم دوائون کارايس، بخار ته کڻي ويس، پر گرمي چويس ته، ڇو ٿي ڇڏياءِ، سو گرمي مان جان ڇڏائڻ ۽ ٿڌ جو مزو وٺڻ لاءِ، گذريل سال ٺل جي هڪ ٽوئر گروپ سان گڏجي مٿي ٿڌن علائقن طرف ويو. ڪوهه مريءَ ۾ بارش ۽ ٿڌين هوائن ٻين کي ته يخ ڪري ڇڏيو ۽ سوئيٽرن مان سيءُ زوري ٽپيو پوي ته ڇو ٿو ڇڏيانءَ، اسان جو سئوٽ بنا سوئيٽرن جي وتي ڪوهه مري ۾ ڪڏندو ۽ ٽپندو، مجال آهي جو سرديءَ جي کيس ڪا سيسراٽ به آئي. ڪنهن پڇيس ته، سعيد ڪر خبر سرديءَ جي، ته چيائين، ادا، اڃا بچي ٿي ۽ آخر ڪاغان پهچي، برف جي ڇپن تي ٿي ويٺو ۽ ناران ۾ سيف الملوڪ ڍنڍ جي برفاني هوائن مان گرم آهه ڪڍي چيائين، ادا وئي، هيل به هو سنڀريل آهي وتي پيو هِن هُن کي چوندو. ادا ڪو آهي هلڻ وارو؟ مون کي به چيائين، ادا هلندين، مون کيس چيو، سعيد گورک هل هلبو، بس!

ٿڌن علائقن جي تفريح، گرم علائقن جي ستايل مظلومن جو حق ٿئي ٿو، پر جي سرديءَ جا ستايل مظلوم هجن ته، اهي ڪاڏي وڃن؟ اسان جي ملڪ ۾ ايڏي سردي ڪانه پوي، ٻه چار سردي جي مهينن جي سٽ به ڪا ايڏي خاص ناهي، جو ماڻهن کان برداشت نه ٿئي ۽ اهي گرمي وارن علائقن جو رخ ڪن. ملڪ جو اتريون علائقو اڃان خوشنصيب آهي.اتي جا ماڻهو ٻه چار سردي جا مهينا ٽپايو، پوءِ گرمين جا يڪا اٺ مهينا، سرديءَ جو ويٺا لٽيو کائين، مارچ کان آڪٽوبر تائين، سياحت سندن گذر جو وڏو ذريعو ٿئي، سردي سندن وڏو سرمايو آهي. ملڪ جي اترئين علائقي جي ڀيٽ ۾، سنڌ جي اتر واري پٽي ۾ پوندڙ قيامت خيز گرمي ۾ ڪا سياحت ناهي اها گرمي ڪنهن سياح لاءِ ڪا ڪشش نٿي رکي. جتي سج سوا نيزي تي اچي، ڏٻرن ماڻهن کي لال ڳاڙهيو اکيون ڏيکائي، جتي ٽاڪ منجهند جو ڌرتي ٽامڻي هڻي وڃي ماڻهو ته ماڻهو جي ماڳ، پکي به پر هڻي نه سگهي ۽ ڪانوَ جي اک پئي نڪري، اتي ڪنهن سياح کي کٽي کڻي ته، ڀل اچي هن ڀونءِ جو ڀيرو ڀڃي، سندن سلامتي سان واپسي ٿئي ته وڏو خوشنصيب چئبو! سياحن جي ڪنهن ڪشش کان خالي دوزخ بڻيل هي موسم گرم آ، هتان جي هيڻن، ڏٻرن ۽ پيٽ بکايل ماڻهن لاءِ يقينن هڪ سرمايو آهي، هڪ اهو سهارو آهي، جيڪو هڪ موسم جي حد تائين سندن پيٽ جي دوزخ جو ٻارڻ بڻجي ٿو. قهر جي هيءُ موسم، ڪيترن فصلن لاءِ موسمي ٽانڪ آهي. چانورن جو وڏو فصل، جيڪو هتان جي ماڻهن جي ريڙهه جي هڏي آهي. اهو هن موسم ۾ پچي راس ٿئي ٿو، ٻيو وڏو ذريعو انبن ۽ کارڪن جا باغ آهن، اهي فصل به گرمي چوسي جوان ٿين ٿا. عام فصلن ۾ گدرا، هنداڻا، زردالو، الوبخارا، ونگا، ونگيون ۽ ٻيا ننڍا وڏا انيڪ فصل، هن موسم جو ئي ڦل آهن، جنهن جي مٺاس مصريءَ جهڙي آهي ۽ ذائقو ماکيءَ جهيڙو انڪري هن ديس جي ڌرتي ڀل ڇو نه نچڪي کڻي، پر هي ڌرتي پنهنجي گرم مزاج ۾ به هن ديس جي ماروئڙن کي ڏاڍي پياري آهي. شيخ اياز چواڻي:

جت لڪ لڳي، ات اڪ تپن،

سو ديس مسافر منهنجو ڙي!

شيخ اياز شڪارپور ۾ ڄائو ۽ نپنو ۽ هن اکين سان اتر جو مشاهدو ڪيو ۽ ساڙيندڙ جهولن کي جهٽي پنهنجي شاعري ۾ پيش ڪيو. لطيف سرڪار به اتر کي پنهنجي شاعري ۾ خاصو بيان ڪيو آهي. هن جو بيان ڪجهه مختلف آهي، سندس دؤر ۾ اتر ايترو گرم نه هو، هتي سرديون زياده پونديون هيون. لطيف سرڪار سير سفر جو شوقين هيو ۽ هن جي مشاهدي ۾ لُڪ ۽ جهولا اچن ها ته ضرور بيان ڪري ها. هن اتر کي واءُ ۽ مينهن، جهڙن، ڪڪرن، هوائن ۽ بارشن جي باد صبا طور پيش ڪيو آهي. اتر جڏهن وسڻ جا ويس ڪندو هيو ته ڏکڻ لاڙ ۽ ٿر طرف خوشيون مچي وينديون هيون. چوي ٿو:

اڄ پڻ اتر پار ڏي، تاڙي ڪئي تنوار،

هارين هر سنباهيا، سرها ٿيا سنگهار،

اڄ پڻ منهنجي يار، وسڻ جا ويس ڪيا.

تڏهن اتر واءُ لڳندي هئي ته ڪينجهر هندورو ٿي ويندي هئي. شاهه سائين ڪيڏي خوبصورت تشبيهه ۾ چيو آهي:

لڳي اتر واءُ، ڪينجهر هندورو ٿئي!

اڄ ساڙيندڙ جهولن جو ديس اتر، تکي لڪ جي لپيٽ ۾ آهي. گرمي پد، 50 ڊگري سينٽي گريڊ کي ڪراس ڪيو آهي، اهو ڪڏهن ڪڏهن 54 ڊگريون پار ڪري رڪارڊ ٽوڙيندو آهي. غضب جي ڪنهن لوساٽيندڙ لڪ ۾ به هتان جي زندگي روان دوان رهي ٿي. هتان جا ڏسڻ ۾ هيڻا پر هماليه کان مضبوط ماڻهو قهر آلود گرمي ۾ به پنهنجي ڪرت سان لڳا رهن ٿا. بي پرواهه ۽ بي خوف! ههڙي گرمي ۾ ٻارن جون رانديون ۽ رولاڪيون ڏسي، منهنجي دل کي به ڪا ياقوتي طاقت ملي ويندي آهي ۽ دل پئي چوندي آهي ته پيو رستا رلندو رهان. گهڻا ماڻهو پڇندا آهن. سائين ڪيئن پيا گهمو؟ چوندو آهيان. ’چريو چاهه آهي پيو رلائي‘ اتر جي لڪ اپريل کان شروع ٿيندي آهي، پر مئي ۽ جون، ان جي جوبن جا مهينا آهن. ڪنهن شاعر لاءِ اها خوابناڪ موسم آهي، جيڪا ان جي جهول کي مشاهدي جي خزاني سان ڀريو ڇڏي. هڪ ڀيري مون کي هڪ ڪانوَ تي رحم آيو، جيڪو وڻ جي ڇانوَ ۾ ويهي به وڏا ساهه کڻي رهيو هو، گرم لڪ ۾ هن جي زبان ٻاهر نڪري آئي هئي. مون کي انهن ٻارن جو منظر ڏاڍو خوبصورت ۽ پرڪشش لڳو، جيڪي ساڙيندڙ جهولن ۾ هٿن ۾ ڪانا کنيو، ڏينڀن جي مانارن کي ڇيڙيو، ککر کي کڙو هڻي ڏينڀن سان ويڙهه ڪري وڏو مزو وٺي رهيا هئا. مئي، جون ۾ اتر جا واهه وهي ايندا آهن ۽ ان موسم ۾ ٻار، ٻڍا ۽ جوان پوڙها سارو ڏينهن وهنجي سهنجي، هڪ نئين سگهه ۽ توانائي وٺي باهه جا الا کڻي، سوا نيزي تي آيل سج سان مقابي جي نئين سر تياري ڪندا آهن. ان مند ۾ بجلي روايتي بيوفائي ڪندي، ماڻهن جو سک ۽ چين کڻي، وڃي سج جي سلامي ٿيندي آهي ۽ ڪڏهن اڌ، ته ڪڏهن منو ۽ سڄو ڏينهن به گم ٿي ويندي آهي ۽ جي ايندي آهي ته، ڏينهن جي يا رات، پکن جي هوا، هوا نه هوندي آهي پر سج جو گولو لڳندي آهي!

جهولن جي مند ۾ اها شام خوشنصيب هوندي آهي، جڏهن اتر کان ميرانجهڙو آسمان، هڪ مٽي جي طوفان جو ڏس ڏيندو آهي. تيز هوا تي خوب مٽي وسندي آهي ۽ ميرانجهڙي آسمان ۾ لڪل هلڪن ڦلڪن ڪڪرن مان گرج چمڪ سان مينهن جون ڪڻيون، گرم ماحول کي وقتي طور هڪ فرحت بخش ٿڌاڻ ڏيئي وينديون آهن. اهو ڏينهن ۽ اها رات، اتر وارن لاءِ وڏي آرام جي هوندي آهي. پر اڳلي ڏينهن نئون سنئون نئي سج اڀري ئي اکيون ڏيکارڻ شروع ڪندو آهي ۽ صبح به نه ڏسندو آهي ۽ ويندو آهي باهه اوڳاڇيندو! لڪ کي هتي لک به چون ۽ جهولو به، اها موسم ڇا ايندي آهي، نازڪ ٻوٽا ان جي غضبناڪي جي سٽ نه سهيو، پتن کي ٿيندي پاڙن تائين سڙيو خشڪ ٿيو وڃن. منهنجو گلن جو سڄو سدابهار شوق، سڄو سال ٽڙيو گهر جي آڳر جي رونق ٿيو وتي، پر مئي، جون ڇا اچن، سارو شوق ئي شڪار ٿيو وڃي. هيل به گلاب، موتيو ۽ بوگم بيل جا ٻوٽا سڙي خشڪ ڪاٺي ٿي ويا آهن. نازڪ ٻوٽن جي ابتڙ ٻٻر، پپر، نم، ٽاري، بڙ، کبڙ ۽ ٻهراڙيءَ جا ٻيا ٻوٽا ايئن آهن جو جيترو لوءَ ۽ تپش ٿيندو انهن جي ڇانو گهاٽي، ان ئي موسم ۾ کبڙ مان پيرون پچندا آهن ۽ انگريزي ٻٻر مان سڱريون، اهو هتان جو نج ۽ اصلوڪو ميوو آهي. جيڪو اسان ننڍي عمر ۾ رولاڪيون ڪندي گهڻو ئي کاڌو جنهن جو ذائقو ۽ مزو اڄ به بي مثل آهي.

جيڪب آباد، لاڙڪاڻو، شڪارپور ۽ سکر ضلعا (هاڻ ضلعا وڌي ويا آهن) اهي اتر جا ضلعا آهن ۽ اتان جي ماڻهن کي اترادي سڏيو ويندو آهي. هن سڄي اترادي پٽي ۾ رڪارڊ ٽوڙ گرمي پوندي آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن اها گرمي وچولن ضلعن، نوابشاهه ۽ نوشهروفيروز ۽ بلوچستان طرف سبي کي به پنهنجي لپيٽ ۾وٺندي آهي.

صديون ٻه اڳ، اڄ واري گرمي جيان اتر جي سردي به مشهور هئي، بلوچستان جي پهاڙن تي پوندڙ برفباري ۽ اتان اٿندڙ سرد هوائون، سنڌ جي اتر کان ٿينديون ڏکڻ جو رخ ڪنديون هيون. انهن ڏينهن ۾ شاهه سائين چيو:

سي نمريا پاند، اتر لڳا آءُ پرين!

اڌ صدي اڳ به اتر ۾ سرديءَ جو خاصو چرچو هو، امڙ ٻڌائيندي آهي ته نج سياري ۾ دلا ڄمي ويندا هئا ۽ پيئڻ جو پاڻي برف ٿي ويندو هيو. اتر ۾ موسمي تبديلي اسان جي سانڀر ۾ ٿي آهي. اتي گرمي پد جو اضافو اسان جي ڪچي جواني کان شروع ٿيو آهي. مون کان منهنجو 12 سالن جو ننڍڙو رميز پڇندو آهي. بابا اسان وٽ ايڏي گرمي ڇو آهي؟ ڌڪو هڻي چيم پُٽ جيڪي ملڪ ۽ علائقا خط استوا جي ويجهو هوندا آهن اهي گهڻو گرم هوندا آهن پچيائين اهو خط استوا ڇا آهي؟ چيم، توهان جي نصاب ۾ ته اهو شامل آهي. توهان کي ناهي پڙهايو ويو!؟ پر اهو ڪير پڙهائي!؟ رات جي بند بجلي ۽ سخت گرميءَ ۾ منهنجي 7 سالن جي ننڍڙي عادل ماني کائيندي چيو، بابا الله سائين اسان جي گرمي انگريزن کي ڏئي، انهن کان اسان لاءِ سردي وٺي! مون چيو، پُٽ ڪاش ايئن ٿئي!

وقت هٿن کان نه وڃايو ليکڪ : عبدالعزيز بلوچ

محترمه بينظير  ڀٽو کي انهن جي دوستن اسپين جي خوبصورت شهر گلن سان ڀريل شاهراهه تي چيو ته ”توهان وطن واپس نه وڃو اتي دهشتگردي تمام وڌي وئَـي آهي ۽ اوهان جي جان کي   خطرو آهي.“ هڪ عظيم ۽ عقلمند، ٻن شهيد ڀائَـرن جي بيمثال ڀيڻ شهيد ذوالفقار علي  ڀٽو جي شهيد نياڻي محترمه بينظير  ڀٽو جواب ۾ چيو ته: ”مان مسلمان آهيان، مونکي يقين آهي ته موت هڪ ڏينهن ضرور ايندو. اوهان وٽ ڪهڙي ضمانت آهي ته، مان هن پُر سڪون  شاهراه شاپنگ مال يا جهاز تي واپس وڃڻ سان موت کان بچي    وينديس.مونکي واپس پاڪستان وڃڻو آهي، بيشڪ ماري وينديس، جيڪڏهن سڀ ماڻهون موت کان ڊڄندا، خاص طور تي عوامي ليڊر ته پوءِ قومون ٽڪرا ٽڪرا ٿي وينديون.

اهي بهادري جا الفاظ: ان شهيد راڻي وطن واپسي کان  اڳ انهن دوستن کي چيا جيڪي محترمه کي ملڪ واپس وڃڻ کان روڪي رهيا ها. اڄ اسان سڀني کي ملي ڪري هڪ ئي آواز ۾ چوڻو آهي دهشتگردي نامنظور ۽ ملڪ جي 17 ڪروڙ عوام کي صدرِ پاڪستان آصف علي زرداري،  وزير اعظم يوسف رضا گيلاني ۽ سپھ سالار جنرل ڪرامت جو ساٿ ڏيڻو پوندو ۽ انهن جي پاليسي جي ڀرپور حمايت ڪرڻي پوندي جيڪي ان شهيد جي پيروي ڪري رهيا آهن.

هن وقت اسان کي هڪ قوم بڻجي گروهي، لساني، مذهبي مفادن کان بالا تر ٿي هڪ جامع پاليس  اختيار ڪرڻي پوندي، جتي ڳالهين جي ضرورت آهي، اتي ڳالهيون ڪرڻيون پونديون جتي بندوق بردار پنهنجي خنجر سان انهن ماڻهن جو نه پنهنجي سياسي مخالفن جو نه بلڪل قومي ليڊرن جو ڳَلو ڪاٽي رهيا آهن جتي  چيو اٿن ته مرد جي سامهون هڪ ئـي رستو هوندو آهي  ۽ اسان جي سامهون به هڪ ئـي رستو  آهي سياسي مخالفن سان ڳالهيون ۽ دهشتگردن سان جنگ ڪرڻي آهي.

اچو ته اسان پنهنجي سياسي مخالفن سان انهن ڳالهين جي شروعات ڪريون ان کان پهرين هڪ ننڍڙي ڳاله مان جناب آصف علي زرداري سان ڪندس ته مان طرفداري نه ڪري رهيو آهيان ۽ بلڪل نه مگر سوات معاهدي تي صحيح نه ڪري هان تي وڌيڪ مطعمن رهي سگھي هان، جيڪڏهن پاليامينٽ ذريعي ڪرائَـي ها پوءِ به قومن جي مقدر جو فيصلو اتي نه ٿيندو آهي اسان کي ملڪي مسـئلن تي گڏ ويهڻو پوندو هڪ ٻڌي جو  مظاهرو ڪرڻو پوندو، ڪراچي ۽ مالاڪنڊ کان بالا تر  ٿي سوچڻو پوندو ها اسانکي ته ڳالهيون ڪرڻيون پونديون، پر ان لاءِ ته اسان  موت جي کوه  ۾ موٽرسائيڪل کي ذرو به غفلت سان هلايو ته تماشائـن جي مٿان ڪري پوندي. اهي تماشائـي ڪير آهن ؟ ملڪ جي 17 ڪروڙ عوام ان جو مقدر  داءُ تي لڳل آهي اسان چرائـپ ۽ انڌن وارا مظاهرا نه ڪريون اسان کي ڳالهيون صبر ۽ پيار سان ڪرڻيون پونديون مگر قتل ٿيندڙن ۽ ڦاسي گھٽائـڻ تي موجود تارا مسيحن سان گڏ نه هجون، ڳالهيون مختلف طبقن جي ماڻهن سان ڪرڻ گھرجن. اهي اعتدال پسند، شدت پسند ۽ جمهوري قوتون بلوچستان جي هٿياربندن قومپرست قائـدين جي قتل تي ماتم ڪندڙ بلوچ پهاڙن تي چڙهي ويندڙ هٿياربند ۽ صدر پاڪستان جي سامهون اختلاف وڌائـڻ وارن مذهبي گروپن سان ڳالهائـڻو پوندو. مگر ياد رکو، فساد ڪندڙ نفرتون پکيڙيندڙن اڳيان بليڪ ميل نه ٿيڻو پوندو، اختلاف براءِ اختلاف اظهار جي آزادي وارن جي خلاف نه مگر انهن سان حقيقت پسندانه رويو رکڻو پوندو  پي پي پي بلاشڪ هڪ وفاقي جماعت آهي، ان کي ٽوڙڻ مناسب نه ٿيندو، منهنجي زرداري صاحب کي گذارش آهي ته صدارت جي ڪرسي  کان مٿي اٿي ليڊر بڻجي ميدان ۾ اچي، جنهن ڳالھه جي پارٽي کي تمام سخت گھرج آهي.ان ڳالھ لاءِ ڪيترائـي پارٽي جا اصول پسند ڪارڪن منتظر آهن، انهن جي در تي زرداري قدم ڀري وڃي جن پورو وقت شهيد محترمه بينظير ڀٽو سان گڏ ڪم ڪيو ۽ انهن بي بي کان ايترو ڪجھه سکيو آهي ۽ انهن ۾ ايتري ڄاڻ آهي، جنهن جو هر ٻيو محتاج به آهي انهن کي خود زرداري صاحب سڏ ڪري ته هو شهيد بي بي جي ڇڏيل سفر ۾ زرداري صاحب سان هلڻ لاءِ تيار  ٿي ويندا، گھڻا ڊاڪٽر صفدر عباسي، ناهيد خان، عبدالعزيز ڇٽو، تاج حيدر، اعتزاز احسن، انور بيگ ۽ ٻيا ڪيترائـي ديوانا تيار آهن انهن سان ڳالهيون ڪيون وڃن پنهنجي پارٽي کي شهيد ڀٽو جي پارٽي ٺاهي وڃي، هتي تمام ٿورا پر اهم نالا  لکيا آهن اهي نالا ملڪ جي زندان تاريخ جي اونڌاهي وارن هنڌن تي لکيل آهن جيڪي اتي چمڪي رهيا آهن، هي پارٽي جي مفاد ۾ آهن ڀلي اوهان جا مشير اوهان کي انهن بابت سازش ڪندڙ ٻڌائين پر هو شهيد بي بي جا سچا سپاهي ۽ جانثار ڀائـر آهن.

سرائيڪي صوبي جي حمايت پٺيان ايم ڪيو ايم جا ارادا ليکڪ : جميل گاد

جميل گاد

جميل گاد

ـ712ع کان اڳ سنڌ تي چچ گهراڻي جي حڪومت ۾ سنڌ جون سرحدون ڪشمير تائين هيون موجوده پنجاب جي جن شهرن بهاولپور  ۽ ملتان کي صوبي بنائڻ جو ذڪر هلي پيو آهي، اهي شهر به ماضي ۾ سنڌ جو حصو هئا. راجا ڏاهر جو ننڍو پٽ گوپي ملتان رياست جو گورنر هيو، ان کان علاوه جڏهن انورپيرزادو ۽ بدر ابڙو ٻيڙي تي چڙهي شروع کان سنڌو درياءَ جو سير ڪيو ته انهن به اهو ٻڌايو ته جيڪو اصل سينٽرل پنجاب آهي سنڌو درياءَ ان مان ڪٿان به ڪو نه ٿو وهي بلڪه سنڌو درياءَ صرف سرائيڪي بيلٽ مان گذرندو اچي موجوده سنڌ جي حدن ۾ داخل ٿئي ٿو، معنيٰ ڪشمير تاءِ جتان سنڌ جو نڪري ٿو موجوده سنڌ کان اوسيتائين ”سنڌ“ ئي هئي ۽ درياءَ سا لڳندڙ اهي سمورا علائقا سنڌ جو حصو رهيا آهن. جن مان ڪجھه محمد بن قاسم جي حملي وقت فتح نه ٿيڻ ڪري الڳ رهجي ويا ته ڪجهه وري اڳتي هلي رياستون هڻي ڪري ٻين حملي آورن جي زير ٿي ويا  ۽ هندوستان  ۽ پنجاب جا حصا بنجي ويا. پاڪستان ٺهڻ وقت به بهاولپور الڳ رياست هئي جيڪا معاهدي تحت پنجاب ۾ شامل ٿي هئي، انهن علائقن ۾ اڪثريت سان ڳالهائي ويندڙ ” سرائيڪي زبان“ سنڌي ۽ پنجابي زبانن جي ميلاپ يا گاڏڙ ساڏڙ ڳالهائڻ ڪري وجود ۾ آئي ۽ هن وقت اها زبان ان خطي ۾ سوين سالن کان ڳالهائي پئي وڃي، جنهن تاريخي حقيقت کان ڪو به انڪار نه ٿو ڪري سگهجي. موجوده وقت ۾ سنٽرل پنجاب جي ڏکڻ وارا ۽ موجوده سنڌ جي ضلعي گھوٽڪي کانپوءِ شروع ٿيندڙ علائقه صادق آباد، رحيم يار خان، بهاولپور، ملتان، پاڪ پتن، ڪوٽ مٺن، ڊيره غازي خان، راڄڻ پور وغيره سرائيڪي وارن جا اباڻا ڪک آهن.

ان ڪري ئي سرائيڪين جو سالن کان اهو مطالبو رهيو آهي ته هنن جي علائقن کي سينٽرل پنجاب وارا هر ڳالهه ۾ سنڌين جيان نظر انداز ڪن ٿا، جنهن ڪري ماضي ۾ سرائيڪي تحريڪن جا اڳواڻ تاج محمد لانگاهه ۽ ٻيا سائين جي ايم سيد جي حال حيات هوندي سن  ۽ حيدرمنزل جا پنڌ ڪندا رهيا ۽ سائين جي ايم سيد به سرائيڪين جي تاريخي حيثيت کي ڏسندي الاعلان چيو ته ملڪ ۾ تاريخي طور پنج قومون سنڌي، پنجابي، پٺاڻ، بلوچ ۽ سرائيڪي آهن. انهن جي وجود کي تسليم ڪري انهن جي حق تلفي بند ڪئي وڃي. هاڻي وري سوال اهو ٿو اٿي ته  تازو وري جڏهن سرائيڪي صوبي وارن نئين سر سرائيڪي صوبي ٺاهڻ واري جدوجھد تيز ڪئي آهي ته سڀ کان اول ايم ڪيو ايم سربراهه الطاف حسين نوان صوبا ٺاهڻ جي حمايت ڪئي آهي. سنڌي ۾ چوڻي آهي ته ” اُ‎ٺ تڏهن تي رنا جڏهن ٻورا پئي سبيا“ سو الطاف جي هن بيان مان سرائيڪي صوبي جي حمايت سٺو سنوڻ آهي، پر سنڌ جي سڄاڻ طبن کي الطاف حسين پاران سرائيڪي صوبي جي حمايت گهٽ پر ان جي آڙ ۾ مستقبل ۾ سنڌ کي ٻه ٽڪر ڪرڻ واري سازش وڌيڪ نظر اچي رهي آهي. هي همراهه جيڪي خود ورهاڱي کانپوءِ هندستان کان آيل آهن  ۽ 60 سال گذرڻ باوجود پاڻ کي سنڌين ۾ ضم ڪرڻ لاءِ تيار ناهن  ۽ اڄ به پاڻ کي غير فطري ” مهاجر قوم“ سڏائيندا رهن ٿا  ۽پلاننگ سان ڪراچي، حيدرآباد  ۽ سنڌ جي ڪجهه ٻين شهرن ۾ ماڪڙ وانگر” مچا“ ٺاهي رهائش پذير آهن. سنڌين کي اهي واضح خدشا آهن ته اهي اڳتي هلي سرائيڪي صوبي واري صورتحال مان فائدو وٺڻ جي ڪوشش ڪري سگھن ٿا، ڇو ته وقت بوقت هنن جي سياسي گروپن جي ماضي جي بيانن ۽ موجوده سٽي ناظم ڪراچي جي حرڪتن مان به اندازو ٿئي ٿو ته سرائيڪي صوبي جو بهانو بنائي هي همراهه به ڪنهن وقت ڪراچي، حيدرآباد ۽ ڪجھه ٻين شهرن کي الڳ صوبو ‎ٺاهڻ جو مطالبو ڪري سگھن ٿا. 1990ع ڌاران ته اردو ڳالهائيندڙن جي هڪ گروپ اهڙو نقشو به ظاهر ڪيو هو، جنهن ۾ هنن سنڌ ۾ نئين صوبي جو نالو” جناح پور“ رکيو هو ۽ نقشي ۾ ڪراچي، حيدرآباد، ٺٽو، بدين، ميرپورخاص، نوابشاهه، ڪوٽڙي، ٽنڊوآدم، ٽنڊو ڄام وغيره کي نئين صوبي جو حصو ڏيکاريو هو  ۽ باقي ڄامشوري کان وٺي اتر سنڌ جي علائقن کي سنڌ لکيو هو.

ٻيو سنڌ جي گھڻگهرن کي هن وقت اهو به خوف آهي ته موجوده حڪمرانن شروع کان وٺي جنهن طريقي سان ايم ڪيو ايم جي هيٺاهين وٺندا  ۽ انهن جا جائز مطالبا مڃيندا  انهن جي بليڪ ميلنگ ۾ ايندا رهيا آهن. جيڪڏهن هنن جي اهائي حالت رهي ته امڪان آهي ته هي حڪمران جيڪي دهشتگردن  جي قبرن تي حاضريون ڀري انهن کي شهيد چئي ۽ پنهنجن مٿن تان سنڌي ٽوپيون لاهي ايم ڪيو ايم وارن کي پارائن ٿا، اهي وقت اچڻ تي ڪنهن به ” سپر طاقت“ يا ” اسٽيبلشمينٽ“ جي ئي زور بار ڪري انهن جو اهو غير فطري صوبي وارو مطالبو به مڃي سگهن ٿا! پوءِ ڀل اهو ڪراچي کي فري پورٽ ڪرڻ جو بهانو هجي يا نيو ورلڊ آرڊر  تحت ملڪ کي ٽڪرن ۾ ورهايو وڃي.

ان لاءِ هن وقت سنڌ جي سڄاڻ قوم دوست سياسي ڌرين تي اهو فرض عائد ٿئي ٿو ته سنڌ جي قومي وحدن خاطر هڪ پليٽ فارم اختيار ڪيو وڃي ته جيئن اهڙي قسم جي ناجائز گهر ڪرڻ کان اڳ سنڌ  دشمنن کي سنڌين جي قوت جو اندازو هجي، ٻيو آئون عبدالواحد آريسر صاحب  ۽ سندس ڪجھه نادان دوستن کي به عرض ڪندس ته ايم ڪيو ايم سان ٽڪراءَ واري ڳالهه جا حامي اسين به ناهيون پر انهن ڏانهن اوهان به ايتري وک وڌايو جو سڀاڻي هنن پاران منافقي ٿين ڪري گھٽ ۾ گھٽ اوهان ڪو منهن کڻي پنهنجن ڏانهن واپس ته وري سگهو! ائين نه ٿئي ته اهي ايم ڪيو ايم وارا سنڌين کي پٺاڻن جي منهن ۾ ڏئي سڀاڻي پنهنجا مفاد پورا ڪري وڃن  ۽ پاڻ پٺاڻن ڏانهن صاف ٿي بيهن  ۽ سنڌين کي ڏوهي ٺهرائين. جيئن تازو الطاف حسين جي ڏنل هن بيان مان اهڙو ئي تاثر ملي ٿو، جنهن ۾ هن چيو آهي ته ”سواتين جي سنڌ آمد جا مخالف سنڌي قومپرست آهن، اسين صرف چئون ٿا ته سواتين جي رجسٽر يشين ڪيو.“

جڏهن ته ايم ڪيو ايم قيادت جا پهريان بيان واضح سواتين جي آمد جي مخالف ۾ آهن هنن ته ائين چيو هو ته سواتي سنڌ آيا ته سنڌ طالبانائيزيشن جي ور چڙهي ويندي، اسان ڪراچي سميت سنڌ کي مالاڪنڊ، بونير بنجڻ نه ڏينداسين. پر هو اڄ سواتين توڙي پٺاڻن آڏو لچڪ واري پاليسي اختيار ڪري رهيا آهن. ان لاءِ ضروري آهي ته اسين حڪمرانن جي پاليسين تي نظر رکون پر ايم ڪيو ايم جي ڦرندر گرندڙ موقف کي به نظرانداز نه ڪيون.

ڏسجي ته ملڪ ۾ ڪهڙي ٿي تبديلي اچي! ليکڪ : گل مورو

گل مورو

گل مورو

ڇا ملڪ ۾ ڪي اهم سياسي تبديليون اچڻ واريون آهن؟ جن جو پسمنظر هنن ٽن ڳالهين، سرائيڪي صوبي جو وڌندڙ بحث، سنڌ ۾ تبديليءَ جي نالي ۾ وڏڙن جي نشاني برقرار رکجي يا نه! ميان نوازشريف ۽ پ پ وچ ۾ وڌندڙ ويڇا ۽ تحفظات ثابت پيا ڪن ته ڪي اندروني ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ منظرعام تي تبديليون اچڻيون آهن، جنهن جي ڪري هن وقت هر مامري تي ڳالهه مان ڳالهوڙو پيدا ٿيندو پيو وڃي. ان لاءِ ايئن چئي سگهجي ٿو ته ڪنهن نئين روپ ۾ نئين ڊرامي کي پيش ڪرڻ لاءِ مارگلائي مالڪن هاڻي کان ئي پنهنجو ڪم شروع ڪري ڇڏيو آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته هن نئين ڊرامي کي نئين پوشاڪ پارائي پاڪ سرزمين شادباد جي شادماني سان عوام آڏو آندو وڃي، جنهن جا امڪان واضح طور تي نظر به اچي رهيا آهن. سو نئين صوبي جي بحث پٺيان ڪو نه ڪو راز ضرور لڪل آهي، جنهن تي ملڪي ايوانن توڙي ڏيهي ۽ پرڏيهي ميڊيا ۾ ڏينهون ڏينهن بحث وڌندو پيو وڃي. پنجاب جي راڄڌاني پنجاب اسيمبليءَ ۾ سرائيڪي ڳالهائيندڙ اسميبلي ميمبرن جو سرائيڪي صوبي لاءِ اٿي پوڻ، تخت لاهور کي سمورين زيادتين جو ذميوار قرار ڏيڻ مان اهو واضح پيغام آهي ته سرائيڪي به پنهنجي وجود کي بچائڻ لاءِ هاڻي سنجيده بڻجي چڪا آهن. ڇو ته سرائيڪي صوبي جون ڳالهيون ته اڳي به تاج محمد لانگاهه کان وٺي حمد اصغر ۽ اختر ڪانجو به ڪندا پئي آيا پر انهن جي مطالبي کي جنهن انداز سان پنجاب جي راڄڌاني سرائيڪي پٽيءَ مان چونڊجي آيل سينيٽ، قومي توڙي صوبائي اسيمبليءَ جي ميمبرن ايوان ۾ آندو آهي. حقيقت ۾ ته اها انهن ئي ماڻهن جي سوڀ آهي. جن مني صديءَ کان  اهو مطالبو ڪيو پئي ته سرائيڪي قوم جي بنياد تي سندن وجود تسليم ڪيو وڃي. انهيءَ تناظر ۾ ملڪي وزيراعظم جيڪو خود سرائيڪي پٽيءَ سان واسطو رکي ٿو، ان به هن وڌندڙ بحث تي چپ چوريندي اهو چيو آهي ته نئين صوبي لاءِ آئيني ترميم ڪرڻي پوندي. هن وقت اها ڳالهه ملڪ کي وڌيڪ ڪمزور ڪرڻ برابر ۽ پ پ جي سوچ توڙي منشور خلاف آهي. ان لاءِ نئين صوبي جي ڪا ضرورت ناهي. جڏهن ته دفاعي پيداوار جي مملڪتي وزير ۽ پ پ اڳواڻ عبدالقيوم جتوئي اعلان ڪيو آهي ته 14 آگسٽ کان سرائيڪي صوبي جي تحريڪ جو آغاز ڪيو ويندو. هن کان اڳ ڏٺو وڃي ته سرائيڪي صوبي جي حاصلات لاءِ سرائيڪي پارلياماني ميمبرن ڪنوينر کان وٺي منشور تائين معنيٰ ته سڀ تياريون ڪري چڪا آهن جنهن مان لڳي پيو ته ايندڙ وقت ۾ ڪو وڏو دنگل ٿيڻ وارو آهي. هن وڌندڙ بحث مباحثي کي هن وقت پنڊيءَ کان وٺي لاهور ۽ گجرات جي راڻن چوڌرين جنهن انداز سان سازش قرار ڏنو آهي ان مان اهو محسوس پيو ٿئي ته ڪي معنيٰ خيز مالڪ تبديلي جي موڊ ۾ نظر اچي رهيا آهن. ڇو ته جيڪڏهن معنيٰ خيز مالڪن جو هن مامري پٺيان هٿ نه هجي ها ته ايئن هي سمورا وقت به وقت وفاق سان واڳيل سرائيڪي ٻولي ٻوليندڙ ميمبر ايترو اڳتي نڪري نروار نه ٿين ها. سو هنن جو نڪري نروار ٿيڻ، ايوانن ۾ آواز اٿارڻ مان بخوبي اهو اندازو به لڳائي سگهجي ٿو ته نئين صوبي جو مطالبو رڳو هوا ۾ ڇڏيو ڦوڪڻو ڪونهي جو چند منٽن ۾ هوا ۾ ئي ڦاٽي پوي! ضرور هن پٺيان ڪي معنيٰ خيز ڳالهيون آهن. ڇو ته هن مامري تي هڪ ٻيو سوال به خاص طور تي سنڌ ۾ اٿي رهيو آهي ته جيڪا انتظامي يونٽ يعني صوبي جي ڳالهه ڪئي پئي وڃي ان جو پسمنظر ٻين جي وجود تي وار ڪرڻ به ٿي سگهي ٿو؟ جنهن تي سنڌ جون قومي ڌريون خدشن جو اظهار به ڪري رهيون آهن، پر جيڪڏهن انتظامي يونٽ بجاءِ ٻولي ۽ قومي بنياد تي ٻين تي وار ڪرڻ بجاءِ سرائيڪين جي بنيادي ۽ فطري حق کي تسليم ڪري کين صوبي جو حق ڏنو وڃي ٿو ته ان تي نه سنڌ جي سڄڻن کي اعتراض هوندو نه وري ملڪ جي ٻين فطري قومن سواءِ پنجاب جي! ڇو ته جيڪڏهن فطري بنياد تي سرائيڪي جڙي ٿو ته ان سان پنجاب جي ٽن ڊويزنن پنڊي لاهور ۽ گجرات جي جيڪا هڪ هٽي نظر اچي پئي جو هر دور ۾ نه رڳو سرائيڪي پر سنڌي بلوچ توڙي پختون تخت لاهور جي زيادتين ۽ ڏاڍاين جون جيڪي دانهون ڪندا پيا اچن انهن دانهن ۽ زيادتين جو ازالو به تڏهن ٿي سگهندو جڏهن پنجاب جي بالادستي جو خاتمو ايندو تڏهن ئي ڌرتي ڌڻي سُک جو ساهه کڻي سگهندا. هرڪو پنهنجو جياپو هن دور ۾ هر ماڻهو هر قوم ۽ هر وطن واسي پنهنجي هٿن ۾ رکڻ پيو چاهي. ڇو ته جنهن انداز سان تبديلين جون هوائون جيڪي پنجاب ۽ سرائيڪي سُرت ۾ نظر اچن پيون ان جو سڄو منظرنامو تڏهن سامهون ايندو جڏهن آئيني ترميمن جي تلوار ڪمان مان ڪڍي نروار ڪئي ويندي پر ڏسڻو اهو آهي ته اها ترميمن واري تلوار ڪنهن تي ٿي وهي. ڇو ته هنن ترميم تلوار کان اڳي ئي ملڪي راڄڌاني جي راهه وندن سنڌ ۾ اعليٰ سطحي تبديليءَ جي حوالي سان غور ويچار لاءِ سنڌ جي وڏڙي سيد قائم علي شاهه سميت پير مظهرالحق ۽ قانون جي ڄاڻو اياز سومري کي تڙ تڪڙ ۾ گهرائي ورتو آهي، جنهن لاءِ ميڊيا ۾ به ذڪر اچي چڪو آهي ته سنڌ ۾ اعليٰ سطحي تبديليون ڪيون پيون وڃن، جنهن ۾ صوبائي ڪابينا ۾ ڦيرڦار ڪجهه وزيرن ۽ مشيرن جي وزارتن جو خاتمو به ان ايجنڊا ۾ شامل آهي، پر اها الڳ ڳالهه آهي ته ملڪي صدر ڪجهه ڏينهن اڳ ڪراچيءَ جي دوري دوران وڏڙن جي نشانيءَ جو جيڪو ذڪر ڪيو هو. لازمي آ ته ان تي هن اعليٰ سطحي تبديليءَ واري هوا جو جهوٽو وڏڙن جي نشانيءَ تي اثرانداز ٿي سگهي ٿو. سو اها نشاني رهي ٿي يا نه پر جنهن انداز سان هن وقت ترميمن جي تيمارداري کان اڳي ئي رائونڊ جو ميان نوازشريف پنهنجي خلاف جن سازشن جو ذڪر ڪري رهيو آهي، ان مان به ڪي نيون هوائون گهلندي نظر اچي رهيون آهن، جنهن جو اظهار ميان نوازشريف لنڊن جي لان تي ويهي پرڏيهي ميڊيا تي پکين کي سڻائيندي اهو چيو آهي ته هاڻي پ پ سان معاهدو ڪاغذن جو ٽڪرو رهجي ويو آهي. مون کي ”نوازشريف“ ۽ ميان شهبازشريف کي نااهل قرار ڏيڻ جون سازشون ٿي رهيون آهن. سو ميان نوازشريف جي هن نئين انڪشاف کانپوءِ سمورو مامرو واضح طور تي اهو چيو نظر اچي ته ڪي اهم تبديليون ۽ اهم ڳالهيون هن گرما گرم موسم ۾ ٿيڻ وريون آهن. سوال اهو به آهي ته جيڪڏهن ميان ڀائرن کي وري نااهل بڻائڻ جون سازشون ٿي رهيون آهن ته اهي آخر ڪير ڪري رهيو آهي؟ اهوئي سوال هن وقت اهميت جوڳو آهي، جنهن کي جاچڻ ۽ سوچڻ لاءِ اڃان به دوربينين جي ضرورت آهي، پر جيڪي پ پ ۽ ن ليگ ۾ هن وقت جيڪي وڇوٽيون وڌندي نظر اچن ٿيون ان مان ٽڪراءَ واري صورتحال محسوس پئي ٿئي جو لنڊن جي لان تي ميان نوازشريف جون سازشن واريون ڳالهيون ڪرڻ ۽ سرڪار پاران تيل جي اگهن کي نواز ليگ پاران ملڪي اعليٰ عدالت ۾ کڻي وڃڻ واري مامري مان واضح اشارو اهوئي آهي ته ملڪي ملائڪ پ پ توڙي (ن) ليگ کي گهڻو وقت گڏ ڏسڻ نٿيون چاهين. ان کان علاوه ميان نوازشريف جي ناراضگي جو سبب اهو به ٿي سگهي ٿو ته جيڪي هن وقت پنجاب جي راڄڌاني ۾ سرائيڪي صوبي جو بحث زور شور سان هلي رهيو آهي، ان تي به ميان ڀائرن کان وٺي گجرات جا چوڌري به سخت ڪاوڙ ۾ آهن ته هي سڀ ڪجهه ڇا ٿي رهيو آهي. ڇو ته هن سرائيڪي صوبي واري مامري ۾ سڀ کان اڳرا پ پ جا ميمبر آهن، جن تي ميان نوازشريف توڙي ميان شهباز شريف اهو الزام عائد ڪري چڪا آهن ته هي مطالبو پ پ جي آشيرواد سان آيو آهي ۽ جيڪڏهن واقعي به ايئن ئي آهي ته پوءِ سرائيڪي ٻولي ڳالهائيندڙ وزيراعظم گيلاني به هن مامري ۾ لازمي آ ته ڪيڏي مهل به اڳتي اچي سگهي ٿو پر نوازشريف سمورين اوڻاين جو ذميوار ۽ سمورين غلطين جو نزلو جڏهن ڪڏهن ملڪي صدر آصف زرداريءَ جي مٿان ڪرائڻ جي ڪوشش ڪري پيو. ڇو ته لنڊن ۾ ميان نوازشريف جيڪو ٽارگيٽ بڻايو اهو صرف ملڪي  صدر کي! جڏهن هن اتي به واضح نموني صدر طرف آڱريون کڻندي اهو به چيو آهي ته صدر بااختيار آهي ۽ وزيراعظم ويچارو بڻجي ويو آهي؟ سوال اهو ٿو اڀري ته هن وقت توڙي عدليه واري لانگ مارچ کان وٺي شريف ڀائرن کي ويچاري وزيراعظم جو فڪر ڇو آهي؟ يا ان جو مقصد اهو آهي ته صدر ۽ وزيراعظم جي وچ ۾ ترميمن جي تيمارداري کان اڳي ئي ڪو نه ڪو کٽراڳ پيدا ٿئي. هن وقت حقيقت به اهائي نظر اچي ٿي ته ايندڙ وقت ۾ پ پ ۽ (ن) ليگ جنهن جي وچ ۾ روز بروز وڇوٽيون وڌنديون پيون وڃن. ان جو منظرنامو به اهوئي آهي. سو هن تبديلي وارين هوائن ۾ ڪير متاثر ٿو ٿئي. اهو سڀ ڪجهه چند مهينن ۾ واضح ٿي ويندو ته سرائيڪين کي صوبي جو ثمر ملي ٿو يا نه! سنڌ ۾ ڪهڙي تبديلي اچڻ واري آهي ۽ ميان نوازشريف ۽ شهبازشريف اهل مان وري ڪڏهن ٿا نااهل بڻجن؟ اهي ئي سوالن جي جوابن لاءِ اڃان انتظار جي ڪڙي گوري کائڻي پوندي. ڇو ته جيستائين ڊرون جهاج پاڻ کي ملن. سو ڏسجي ته ملڪ ۾ تبديلي ڪهڙي ٿي اچي!

تاريخ جو هڪ اڻ مٽ باب ليکڪ : جسٽس (ر) ديدار حسين شاهه

جسٽس (ر) ديدار حسين شاهه

جسٽس (ر) ديدار حسين شاهه

روزاني ”عوامي آواز“ پنهنجي 1 جولاءِ جي اشاعت ۾ ون يونٽ جي ٽٽڻ جي تاريخ کي ياد ڪندي هڪ ايڊيشن ذريعي تمام ڪافي حقيقتون، حق ۽ سچ تي ٻڌل شايع ڪيون آهن جيڪي سنڌ جي ماڻهن جو آواز آهن. مضمون ۾ 1) ون يونٽ جي سازش ۽ سنڌ، 2) ون يونٽ واري ۽ اڄوڪي سنڌ، 3) ون يونٽ جي ڪهاڻي ۽ سنڌ. انهن مضمونن ۾ جيڪي ڪجهه لکيو ويو آهي سو سڀ سچ ۽ حقيقت آهي جنهن کي ڪو به ماڻهو ٿڏي نٿو سگهي.

ون يونٽ جي عذاب مان جان ڇڏائڻ لاءِ سنڌ جي اديبن، شاعرن، شاگردن ۽ اخبارن وڏو ڪردار ادا ڪيو هيو. ان جدوجهد ۾ اسان جي ڀينرن لکڻ وارين پڻ چڱو ڪردار ادا ڪيو هيو ۽ سماجي طور ڪم ڪندڙ عورتن پڻ ڀرپور حصو ورتو هيو.

باباءِ سنڌ حيدر بخش جتوئي جي نظم ”جيئي سنڌ“ ته ملڪ ۾ ڌوم مچائي ڇڏي هتي ۽ جتوئي صاحب مرحوم کي ان شاندار گيت لکڻ جي ڪري پابند ڪيو ويو هو ۽ ”مچ“ جيل جي ”سي“ ڪلاس ۾ رکيو ويو هيو. حالانڪه جتوئي صاحب جي علمي لياقت ۽ رٽائرڊ اعليٰ سرڪاري ملازم هئڻ ڪري ۽ عمر جي حساب ڪتاب سان جتوئي صاحب بهتر ڪلاس اي-بي جو حقدار هيو پر ان صاحب کي بهتر ڪلاس ڪو نه ڏنو ويو ۽ آزاد ٿيڻ تائين کيس (سي) ڪلاس ۾ رکيو ويو هيو.

حيدر بخش جتوئي جي نظربندي خلاف ڪيس سپريم ڪورٽ آف پاڪستان ۾ هليو هيو ۽ مرحوم اي ڪي بروهي صاحب ان جو وڪيل هيو، بروهي صاحب کي جتوئي صاحب جيل مان خط لکي موڪليو هيو ته هو پاڻ به سپريم ڪورٽ ۾ اچي ڪري پيش ٿي دليل ڏيڻ گهري ٿو ۽ نظم جي وضاحت پڻ ڪندو.

رجسٽرار سپريم ڪورٽ کي به لکي عرض ڪيو هئائين ته هو ڪورٽ سڳوري نظم ”جيئي سنڌ“ لکڻ واري کي پاڻ به ٻڌي. سپريم ڪورٽ جي حڪم تي جتوئي صاحب کي مچ جيل مان گهرايو ويو ۽ جتوئي صاحب 3 ڏينهن لڳاتار تقرير دليل بازي ڪندي، ڪورٽ کي مطمئن ڪيو ته نظم ”جيئي سنڌ“ سنڌ سان بيپناهه محبت ۽ عقيدت جو اظهار آهي ۽ ان نظم گيت ۾ مملڪت پاڪستان جي خلاف ڪجهه به ڪو نه چيو ويو آهي ۽ ان گيت ”جيئي سنڌ“ جو ترجمو انگريزيءَ ۾ ڪري جج صاحبان کي ٻڌايو هو. سپريم ڪورٽ جتوئي صاحب جي دليلن سان اتفاق ڪندي ان کي آزاد ڪرڻ جو حڪم ڏنو هيو ۽ حڪومت جي موقف کي سخت لفظن ۾ رد ڪيو هيو.

ون يونٽ جي اسيمبليءَ ۾ حڪومتي پارٽي ريپبلڪن پارٽي ۽ مخالف پارٽي مسلم ليگ جو ون يونٽ اولهه پاڪستان اسيمبليءَ ۾ اڪثريت ثابت ڪرڻ لاءِ وڏي جنگ هلندي هئي ته جيئن اڪثريت واري پارٽي حڪومت ٺاهي ۽ چيف منسٽر ۽ منسٽر مقرر ڪري ون يونٽ اسيمبلي ۾ ريپبلڪن پارٽي ۽ مسلم ليگ جي ميمبرن جو تعداد هڪ جيترو هيو.

مرحوم جي ايم سيد صاحب کي گروپ جا پنج (5) ميمبر 1) محترم جي ايم سيد، 2) پير الاهي بخش، 3) رئيس غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي، 4) رئيس عبدالحميد جتوئي، 5) رئيس عبدالمجيد جتوئي. انهن مٿي ذڪر ڪيل ميرن صاحبان جي هٿ ۾ حڪومت کي ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ ۾ پلڙو ڀاري هيو، جنهن به پارٽيءَ کي جي ايم سيد صاحب جي گروپ جا 5 ميمبر ووٽ ڏيندا اها پارٽي حڪومت ٺاهيندي ۽ جنهن پارٽيءَ جي مخالفت ڪندا اها پارٽي حڪومت ٺاهي ڪو نه سگهندي.

ريپبلڪن پارٽي جي وزيرن مان مرحوم قاضي فضل الله، مرحوم عبدالستار پيرزادو، مرحوم علي احمد ٽالپر ۽ مرحوم آغا غلام نبي پٺاڻ. جي ايم سيد صاحب ملاقات ڪري ريپبلڪن پارٽي پاران قرارداد کي پاس ڪرائڻ جو واعدو ڪيو ۽ جي ايم سيد کان حمايت وٺڻ جي ڪوشش ڪئي. اهي ذڪر ڪيل صاحب اصولي طور ون يونٽ جي خلاف هيا.

مسلم ليگ پاران جي ايم سيد سان مرحوم محمد ايوب کهڙو، 2) سردار بهادر خان، 3) ميان ممتاز دولتانه، 4) محمد يوسف خٽڪ مليا ۽ سيد صاحب کان پنهنجي گروپ جي حمايت لاءِ تقاضا ڪئي ته جي ايم سيد گروپ مسلم ليگ جي حمايت ڪري ته مسلم ليگ ون يونٽ کي ڊاهڻ لاءِ ريزوليشن جي حمايت ڪندي. جي ايم سيد صاحب سنڌ ڌرتي جي سچي عاشق هجڻ جو ثبوت ڏيندي هر هڪ ريپبلڪن پارٽي ۽ مسلم ليگ پارٽي تي واضح ڪيو ته رئيس غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي پاران ون يونٽ کي ڊاهي ننڍا صوبا بحال ڪرڻ واري قرارداد جي جيڪو به حمايت ڪندو ان پارٽيءَ کي 5 ووٽ ملندا ته اها پارٽي ڀلي حڪومت ٺاهي قرارداد ۾ اها به گهر ڪئي وئي هئي ته ننڍا صوبا بحال ڪري ماڻهن جو پراڻو مطالبو مڃيو وڃي جو ننڍن صوبن جي ماڻهن کي سخت تڪليف آهي.

حڪومت کي بچائڻ لاءِ ريپبلڪن پارٽيءَ وارا آماده ٿيا ته قرارداد پاس ڪيو وڃي. مسلم ليگ ون يونٽ (اولهه پاڪستان) ۾ حڪومت ٺاهڻ لاءِ ريپبلڪن پارٽي جي حڪومت کي ڊاهڻ لاءِ ان قرارداد جي حمايت ڪئي. اهڙي طرح ٻنهي جماعتن کي جي ايم سيد صاحب ۽ ان جي گروپ پنهنجي سياسي سوچ ۽ سمجهه مطابق ون يونٽ واري قرارداد کان متفقه طور تي پاس ڪرايو ته ون يونٽ ٺهڻ ڪري ننڍن صوبن جي حق تلفي ٿي آهي ۽ ننڍن صوبن جي ماڻهن کي سخت تڪليف آهي جيڪا دور ڪئي وڃي ۽ ون يونٽ کي ٽوڙيو وڃي. اهڙيءَ طرح 17 سيپٽمبر 1957ع تي اها قرارداد اسيمبليءَ ۾ متفقه طور تي يڪراءِ پاس ڪئي ته ون يونٽ کي ٽوڙيو وڃي ڇاڪاڻ  ته ون يونٽ عوام لاءِ آزار ٿي چڪو آهي ۽ ماڻهن جون مشڪلاتون وڌي ويون آهن، سو ان کي هڪدم ٽوڙيو وڃي.

ان کانپوءِ 8 آڪٽوبر تي ملڪ ۾ مارشل لا لاڳو ڪيو ويو ۽ ڏنڊي جي زور تي سياسي پارٽين تي بندش وڌي وئي. اخبارون رسالا جيڪي ون يونٽ خلاف لکندا هئا انهن کي بند ڪيو ويو. جي ايم سيد صاحب کي 10 آڪٽوبر 58ع تي گرفتار ڪيو ويو. جنرل ايوب مارشل لا هڻڻ جي لاءِ پهريون جواز اهو ڏنو هيو ته ملڪي سلامتيءَ لاءِ ون يونٽ تمام ضروري ۽ ان کي ختم ڪرڻ لاءِ اولهه پاڪستان اسيمبلي ريزوليشن پاس ڪري چڪي آهي ۽ ان تي عمل ڪو نه ٿيندو، پر شاعرن اديبن، دانشورن، شاگردن ون يونٽ خلاف زبردست تحريڪ هلائي.

جنرل آغا محمد يحيٰ جڏهن جنرل ايوب خان کان حڪومت جون واڳون ورتيون ۽ ملڪ ۾ مارشل لا لاڳو ڪيو ۽ جنرل يحيٰ ليگل فريم ورڪ آرڊر ايل ايف او جاري ڪيو ۽ ون يونٽ ٽوڙي ننڍا صوبا بحال ڪيا. ون يونٽ ٽوڙڻ لاءِ ننڍا صوبا بحال ڪرڻ لاءِ جنرل يحيٰ اهو جائز دليل ڏنو ته ون يونٽ کي ڊاهي ننڍا صوبا بحال ڪرڻ لاءِ اولهه پاڪستان جي اسيمبلي ۾ يڪراءِ ٺهراءَ بحال ڪيو هيو ته ون يونٽ ٽوڙيو ۽ ننڍا صوبا بحال ڪريو ۽ مرڪزي حڪومت کان گهر ڪئي هئي ته عوام جي خواهشن جو احترام ڪيو وڃي. اولهه پاڪستان جي اسيمبلي جي يڪراءِ طور بحال ٿيل رٿ کي آڏو رکي ماڻهن جي خواهشن مطابق ون يونٽ کي ٽوڙي ٽئي صوبا بحال ڪيا وڃن ٿا ۽ اهڙي طرح ون يونٽ کي ختم ڪيو ويو ۽ ننڍن صوبن کي وري بحال ڪيو ويو.

حقيقت ۾ سنڌ ۽ ٻين ننڍن صوبن جي جان ڇڏائڻ ۽ صوبا وري بحال ڪرائڻ واري جدوجهد ۾ جي ايم سيد صاحب ۽ ان جي گروپ جي مٿي ذڪر ڪيل ماڻهن جو اعليٰ ڪردار رهيو آهي جيڪو تاريخ جو اڻ مٽ باب آهي. جي ايم سيد صاحب ۽ ان جي گروپ جو تمام وڏو سياسي معرڪو فتح ڪيو هيو جن لاءِ هنن صاحبن پاڻ کي تاريخ ۾ زندهه رکيو آهي.

جي ايم سيد ۽ ان جي گروپ جا مير صاحب هن وقت هن فاني دنيا ۾ موجود ڪو نه آهن ۽ راهه رباني وٺي سنڌ ڌرتي ماتا ۾ آرامي آهن.

عوامي انصاف ئي سياسي ۽ جمهوري نظام کي مضبوط ڪندو : عوامي آواز ايڊيٽوريل

نئين جوڊيشل پاليسي ڪائونسل جي اجلاس کي خطاب ڪندي سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري چيو آهي ته ” آئين جي بالادستي ۽ معاشي ترقي کانسواءِ معاشري ۾ تبديلي ناممڪن آهي.“ انهي ڳالهه ۾ ڪو شڪ نه آهي ته ملڪ کي ترقي ڏيارڻ ۾ عوامي ۽ جمهوري ادارا اهم ڪردار ادا ڪندا آهن ۽ جتي آئين ۽ جمهوري روين مطابق ڪم ٿيندو آهي اتي ئي انصاف ۽ قانون ڏياريندڙ ادارا ” عام ماڻهو “ کي انصاف ڏيارڻ ۾ سگهارا ٿيندا آهن. پاڪستان ۾ عام ماڻهو کي جمهوري آزادي ۽  ان کي قانوني انصاف ڏيارڻ اڃا تائين اڻ حل طلب مسئلو رهيو آهي. انهي ۾ سڀ کان وڏو مسئلو پاڪستان ۾ سياسي نظام جو بار بار جي ڀنڃ ڊاهه اهم آهي. پاڪستان جي سياسي تاريخ تي نظر ڪجي ته اسان کي معلوم ٿيندو ته پاڪستان ۾ پهرين ڏهاڪي کان ” سياسي  ۽ جمهوري“ نظام کي سگهارو ڪرڻ جا اپاءُ نه ورتا ويا، پاڪستان ٺهڻ مهل اسيمبلي ۾ منتخب نمائندن کي پسند  ۽ ناپسند جي ڪري انهن جي جمهوري حق تسليم ڪرڻ وارو رويو نه رهيو، اڄ اسان کي پاڪستان ۾ ” جمهوري ادارن کي مضبوط ڪرڻ لاءِ “ پنهنجي سياسي تاريخ جو تنقيدي جائزو وٺڻو پوندو، جيڪڏهن اسان پنهنجي سياسي تاريخ جو تنقيدي جائزو نه وٺنداسين ته اوستائين اسان پاڪستان جي بگڙيل سياسي نظام ۾ سڌارو نه آڻي سگهنداسين.

پاڪستان هڪ اهڙي خطي جو نشان آهي، جتي ڌاريا آيا ۽ انهن پنهنجي حڪومتن کي هلائڻ لاءِ ” عوام بدران“ طاقتور قبيلن جي سردارن يا جاگيردارن کي هٿي ڏني ۽ انهن جي مرضي ۽ طاقت جي وسيلن سان اتان جي عوام جا حقوق چٻاڙيا. انهي طبقاتي، سرداري نظام اسان کي ” سر“ جا نالا ڏيئي عوامي حقن کي نئين طريقي سان کسڻ جا اپاءُ ورتا. هي سماج شروع کان طبقاتي سماج جي بنياد تي جوڙيو ويو، جنهن ۾ فرق رڳو ايترو هو ته هاڻي اسان تي حڪمراني ڪرڻ وارن جا نالا اسان جي تهذيب  ۽ سماج جوڳو هئا. اهوئي تصور هو جنهن ذريعي پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ کي جوڙيو ويو. پاڪستان جي شروعاتي اسٽيبلشمينٽ  اصل ۾ ٻه طبقائي هئي  ۽ مختلف وقتن ۾ هن اصلوڪي حالتن ۾ وقتي تبديليون آيون پر وري به اسان جي سياسي نظام ۾ به انهن قوتن کي هٿي ڏني ويئي جيڪي ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان اسٽيبلشمينٽ جا ساٿي هئا يا ساٿي ٿيڻ تي راضي هئا. طبقاتي اسٽيبلشمينٽ ۽ طبقاتي سياست جي هن اتحاد هيشه اها ڪوشش ڪئي ته پاڪستان جي ڌتڙيل ۽ پوئتي پيل ماڻهن کي انهن جو جمهوري ۽ سياسي حق نه ڏنو وڃي.

جيتوڻيڪ پاڪستان جي عوام پنهنجي سياسي ۽ جمهوري حقن لاءِ جاکوڙ ڪئي، تحريڪون هليون ۽ مزاحمت ڪئي، پر ٻئي پاسي اسٽيبلشمينٽ عام طبقي مان ئي اهڙا ماڻهو يا سياسي اڳواڻ چونڊيا جيڪي ” عوام جو نعرو هڻي“ اسٽيبلشمينٽ جو ساٿ ڏين ۽ عوام جي حقن کي کسڻ لاءِ اسٽيبلشمينٽ جا هٿ وڌائڻ شروع کان ئي اسٽيبلشمينٽ جي حق ۾ آمرانه قيادت رهي، جنهن جو ڪارڻ اهو سمجهيو ويو ته فوجي آمرن کي سياسي ڄاڻ نه هوندي اسٽيبلشمينٽ پنهنجا عوام دشمن فيصلا آساني سان ڪرائڻ جي پوزيشن ۾ رهي. ٻئي پاسي اسٽيبلشمينٽ لاءِ سياسي جماعتن جون حڪومتون انهيءَ لاءِ سازگار نه هيون. سياسي ۽ منتخب حڪومتون عوام جي دٻاءَ ۾ اسٽيبلشمينٽ کان اهي فيصلا ڪرائڻ تي مجبور هونديون هيون جيڪي عوام دوست يا جمهوريت پسند فيصلا ٿي سگهن پيا، ٻيو ته اهي عوام دوست فيصلا اسٽيبلشمينٽ کي ڪڏهن به پسند نه آيا، اهوئي ڪارڻ هو ته پاڪستان جي 60 سالن جي تاريخ ۾ فوجي آمر اسٽيبلشمينٽ لاءِ بهتر ثابت ٿيا ۽ انهيءَ ڪري پاڪستان جي عوام جا سياسي ۽ جمهوري حق کسڻ ۾ فوجي آمرن کي عوام تي مڙهيو ويو. پاڪستان اسٽيبلشمينٽ لاءِ آئين، قانون جي بالادستي ۽ عوام کي انصاف ڏيارڻ يا عدالتن کان انصاف ملڻ ڪڏهن نه وڻندڙ ڪم رهيو آهي، انهيءَ سبب پاڪستان ۾ سياسي آئيني ۽ عدالتي نظام کي ختم ڪرڻ يا ان تي عوام جو اعتماد قائم نه ٿيڻ وارو نقطو بنيادي طور اسٽيبلشمينٽ ۽ فوجي آمرن جي حق ۾ هو، انهيءَ ڪري خاص طور پاڪستان جي عدالتي نظام ۽ انصاف کي طبقاتي ٺاهي ان تي عوام جي اعتبار کي ختم ڪيو ويو.

آمر مشرف جي دور ۾ جڏهن عدالتي اعليٰ اهلڪارن عدالت جي آزادي ۽ انصاف لاءِ آواز اٿاريو ته آمر مشرف اسٽيبلشمينٽ جي ڳٺ جوڙ سان عدالتي آزاديءَ کي ختم ڪيو ويو ۽ چيف جسٽس سميت ٻين ججن کي قيد ڪري عوام کي ”بي اختيار“ ٿيڻ جو احساس ڏياريو ويو، هڪ ڊگهي جدوجهد کانپوءِ جمهوري حڪومت ۾ آزاد عدالت ۽ انصاف جي اميد عوام ۾ پيدا ٿي ۽ عدالتي نظام کي بهتر ڪرڻ جي اپائن جي شروعات ٿي. سماج کي بهتر ڪرڻ ۽ سياسي نظام تي عوام جو اعتماد بحال ڪرڻ ۾ عدالتي ڪردار وڏي اهميت جوڳو آهي، جنهن جي ڪوششن ۾ اسان جي اعليٰ عدالت مصروف آهي. اسان سمجهون ٿا ته سياسي آزادي، جمهوري حق ۽ انصاف جي فراهميءَ لاءِ هڪ غيرطبقاتي عدالتي نظام جي هن ملڪ کي ضرورت آهي جنهن ۾ جوڊيشل پاليسي هڪ اهم ڪردار ادا ڪرڻ وارو اهم ادارو آهي، اسان سمجهون ٿا ته انصاف جي فراهمي ئي جمهوريت ۽ طبقاتي سياست جي پاڙ پٽڻ لاءِ اڄ جي اهم ضرورت آهي.

آبپاشي کاتي جي بدانتظامي : ڪاوش ايڊيٽوريل

ارسا طرفان 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي عمل واري انڪشاف باوجود سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ پنهنجي سموري شدت سان ظاهر ٿي رهي آهي. زرعي توڙي پيئڻ لاءِ به پاڻي ميسر ڪونهي. سنڌ ۾ پاڻي کوٽ خلاف آبادگارن جا مظاهرا جاري آهن. رڳو ڪالهوڪي ڪاوش تي نظر وجهنداسين ته جاتيءَ ۾ پڇڙيءَ جي آبادگارن، مٺياڻيءَ ۾ سهڙا مائنر جي آبادگارن، بلڙي شاهه ڪريم ۾ نصير واهه جي آبادگارن، وارهه ڪئنال ۾ پاڻي کوٽ خلاف ڳاهيجا ۾ آبادگارن ۽ ڪنڊياري جي آبادگارن جي احتجاج جون خبرون رپورٽ ٿيون آهن. لڳ ڀڳ انهن سمورن احتجاجن ۾ آبادگارن آبپاشي عملدارن تي پاڻي پئسن عيوض بااثر ماڻهن کي وڪڻڻ جا الزام هنيا آهن.

سنڌ ۾ پاڻيءَ جي شديد کوٽ آهي، جنهن جو سبب ته سنڌ کي پاڻي جو جائز حصو نه ملڻ آهي، پر ان شديد کوٽ کي اڃا به شديد تر آبپاشي کاتي جي بدانتظامي ۽ ڪرپشن ڪري رهي آهي. ان کان وڏي بدانتظامي ڀلا ٻي ڪهڙي هوندي ته شديد کوٽ وارن ڏينهن ۾ به واهن ۽ شاخن ۾ گهارا پئجي رهيا آهن. آبپاشي عملدار پنهنجي نااهلي ۽ بدانتظاميءَ سان ڪٿي زمينون سڪائي ته ڪٿي وري ٻوڙي رهيا آهن. ٻيو ته، جيئن آبادگارن الزام هنيا آهن ته، پاڻي بااثر زميندارن سان وڪرو ڪيو پيو وڃي، پر حد ته اها آهي جو آبپاشي کاتي جون اعليٰ اختياريون ان جو نوٽيس وٺڻ لاءِ تيار ناهن، آبادگارن جي احتجاج تي ڪوبه ڌيان نٿو ڏنو وڃي. سنڌ سان ناانصافي هڪ ته اهي پيا ڪن، جيڪي 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي عمل نه ڪري سنڌ کي حصي جو پاڻي نه ڏئي سنڌ جي زرعي معيشت کي تباهه ڪري رهيا آهن، پر سنڌ جي آبپاشي کاتي جي انتظاميا ڀلا انهن کان ڪيئن مختلف آهي؟ آبپاشي عملدار به ته ڪرپشن ۽ بدانتظاميءَ سان اهو ئي ڪم ڪري رهيا آهن. جيڪڏهن آبپاشي کاتي جي ان ڪرپشن ۽ بدانتظاميءَ تي ئي ڪنٽرول ڪيو وڃي، ميسر پاڻيءَ جي انصاف ڀري ورڇ ڪئي وڃي ته به گهڻي بهتري اچي سگهي ٿي.

سنڌ جي انتظامي سربراهه کي گذارش آهي ته آبپاشي کاتي جي ڪارڪردگيءَ جو نوٽيس وٺي سنڌ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ کي بهتر ڪرڻ لاءِ اپاءَ ورتا وڃن، پئسن عيوض پاڻيءَ جو وڪرو بند ڪرايو وڃي، سنڌ کي 1991ع واري ٺاهه موجب پنجاب کان پاڻي ڏيارڻ لاءِ سگهارو آواز اٿاريو وڃي.