• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

هي ڀلوڙ سلسلو سڀني اخبارن يا ميڊيا جي مڙني ذريعن ۾ ڇونه!؟ ليکڪ :مٺل جسڪاڻي

قومي ۽ طبقاتي جدوجھد جي نعري ۾ ٿيندڙ شاگرد سياست جي ڪري تعليمي ادارن جو ماحول خراب ٿيو، جنهن کي وڌيڪ چار چنڊ وري ميڊيا لڳايا. نتيجو اهو نڪتو ته سفارشن ۽ داٻن تي پاس ٿي، نوان استاد به اهي ئي مقرر ٿيڻ لڳا، جن وٽ سياسي ڌرين ۽ ميڊيا جي سفارش هئي ۽ آهي. شاگردي واري زماني ۾ شاگرد سياست ۽ پوءِ استاد تنظيمن جي ڇانءُ ۾، پڙهائڻ جھڙا نه آهن ۽ نه پڙهائين ٿا. ان ڪري اسانجو موجوده نوجوان ۽ ايندڙ نسل ڪھڙو ڀيانڪ هوندو، مستقبل لاءِ جيڪي به فڪرمند آهن، انھن جا لڱ ڪانڊارجي وڃن ٿا.

ان صورتحال کي سمجھڻ ۾ سولائي تڏهن ٿيندي، جڏهن اسان پنهنجي گھرن ۾ موجود شاگردن ۽ مريضن جو ڳوڙهائيءَ سان جائزو وٺنداسين، ته سڀ ڪجهھ پڌري پٽ واضح آهي. شاگردن ۽ سندن والدين جو تعليمي ادارن تان ويساھ کڄي ويو آهي ۽ رڳو اٽي ۾ به ٿوري لوڻ برابر، ڪي چند اهڙا ملندا، جيڪي امتحانن ۾ ڪاپي به ڪونه ٿا ڪن ۽ مارڪن لاءِ سفارش به نه ٿا ڪن.

اهڙي طرح مريض، جيڪي وڏي مشڪل کان پوءِ دواخانن ڏانھن راغب ٿيا هئا، اهي وري به دعا، ڦيڻي ۽ سڳي لاءِ سيدن، پيرن ۽ فقيرن جي آستانن ۽ درگاهن ڏانهن وڃڻ شروع ٿيا آهن!؟ جنهن جو هڪڙو سبب تعليم جي عام بگڙيل صورتحال آهي، ته ٻيو سبب پڙهائيندڙ ڊاڪٽرن جون خانگي اسپتالون ۽ نوڪريون آهن. جيڪي به ماهر ڊاڪٽر آهن، انھن مان اڪثريت پاڻ جھڙو ماهر ڊاڪٽر ڄڻڻ جي قطعي ڪوشش ان ڪري نه ڪئي آهي، ڇاڪاڻ ته سندن پڙهايل سيکاريل شاگرد ڊاڪٽر، پنهنجي استاد ڊاڪٽر جا مريض ٽوڙيندو!؟ مريض ٽٽڻ جي معنيٰ آهي ڪئي ڪمائي ۽ آمدني ۾ ڀائيوار ٿيڻ. ’ڀائيواري جو ڀت ئي گھوريو‘ ته هونئن ئي پراڻي چوڻي آهي، جيڪا ٻين پھلوئن ۾ کڻي ڪجھه بي اثر به ٿي سگھي، پر زر ۾ ڀائيواري قبولڻ لاءِ ڪوبه تيار ڪونھي…

جتي اهڙيون عالم آشڪار سماجي برايون موجود هجن اتي ٻي ڪھڙي برائي ڳڻائجي!؟ اڄڪلهھ هلي پيل پيار جي پرڻن جو سلسلو به اين جي اوز ۽ ميڊيا جي مھرباني جي ڪري اڳ کان اڳرو آهي. جڏهن ته ضرورت ان امر جي آهي ته ميڊيا ۽ اين جي اوز گڏجي، انھن سببن تي تحقيق ڪن ۽ ازالي جون راهون عام ڪن. اهي ڪهڙا سبب آهن، جن جي ڪري بالغ اولاد جا رشتا، مائٽن جي وس ۾ نه رهيا آهن!؟ سچ اهو آهي ته ڄمڻ کان اڳ ۾ رشتو طئه ڪرڻ، ڄمڻ شرط طئه ڪرڻ يا ننڍي عمر ۾ رشتو ڪرڻ به غلط آهي، ڏيتي ليتي جي هر قسم يعني سڱ عيوض سڱ يا ملڪيت عيوض رشتو به غلط آهي، پر اهو به صحيح نه آهي ته ڇوڪرو يا ڇوڪري بالغ به ٿي وڃي، ته به رشتو ڪرڻ جو فڪر نه هجي!؟ اڄڪلهه جي هلي پيل پيار جي پرڻي جا ٽي اهم سبب آهن: هڪڙو ته ڪم عقلي پر بيوقوفي نه، ٻيو ته عام ٿيڻ جو شوق ۽ ٽيون ته جوڙ يا بي جوڙ، معاشي يا سماجي سببن ۽ غربت، ڪلفت وڌڻ جي ڪري رشتا نه ٿيڻ، نه ڪرڻ يا نه ٿي سگھڻ. نتيجي طور غلط يا صحيح جي تميز ڪرڻ کانسواءِ، موبائيل مس ڪال تي شروع ٿيل پيار جي پرڻي تي پڄاڻي نه ٿيندي ته ٻيو ڇا ٿيندو!

اسان جي روايت رهي آهي ته والدين نياڻي جو سڱ ڪرڻ لاءِ اڳرائي نه ڪندا آهن، پر هيءَ ڪھڙي روايت بنجي وئي آهي ته، پٽ جي اسرار باوجود به بي فڪر ۽ بي اونا ٿيا ويٺا هجون!؟ اهو به هڪڙو اهم سماجي سبب آهي، جنهن ڪري اڄڪلھه هلي پيل پيار جا پرڻا تمام گھڻا وڌي ويا آهن! ۽ اسانجي ميڊيا توڙي اين جي اوز وارا معاف ڪن ته، اِن پھلوءَ تي اکين کان انڌا ۽ ڪنن کان ٻوڙا ٿيا ويٺا آهن.

ڪهڙا نه اسين ــ

انڌا آهيون،

ٻوڙا آهيون،

گونگا آهيون،

ايڏا سور،

سختيون ڏسي،

ايڏو جبر،

ظلم ڏسي،

اکين هوندي ڏسون نٿا،

ڪنن هوندي ٻڌون نٿا،

زبان هوندي ڪڇون نٿا،

ڪهڙا نه اسين ــ

انڌا آهيون،

ٻوڙا آهيون،

گونگا آهيون،

يا بنهه ئي ــ

بيوس آهيون!؟

***

ڇڏيو ڇڏيو،

منهنجا چپ ٽانڪيل ڇڏيو.

اوهان کي خبر ناهي ڇا؟

سچل، صالح ۽ مهدي*،

جن صديون اڳ،

تڏهوڪي حقيقت کي،

پنهنجي مخصوص انداز ۾،

رڳو شاعري جو روپ ڏنو ته،

سندن چپ سبيا ويا…

اهوئي سچ،

جي اڄ به،

رڳو پيٽ خاطر ئي سهي،

ڪو ورجائي ٿو ته،

ان جا به چپ سبيا وڃن ٿا!؟

ڇڏيو ڇڏيو،

منهنجا چپ ٽانڪيل ڇڏيو.

هتي هر ظلم ستم،

هر ويل هر گھڙي،

وَڌي وِيجھي پيو،

۽ آئون جي رڳو،

ڪنهن هڪ ظلم جي،

ننڍي مان ننڍي،

بلڪه ظلم جي،

تازي ڄاول ٻار جي به،

رڳو ڳالهه ئي ڪندس ته،

نه رڳو،

منهنجا چپ سبيا ويندا،

پر منهنجون اکيون به،

بند ڪيون وينديون!؟

(*  اڄڪلهه جي خبر نه آهي پر ڪجهه سال اڳ ريڊيو ۽ ٽي وي تي سچل، صالح ۽ مهدي جو ڪلام ڳائڻ جي اجازت نه هئي)

اف! ڪھڙي اخبار يا ٽي وي چينل آهي، جيڪي ڳوٺ ڳوٺ ۾، هر وسندي، هر واهڻ ۾ موجود، سندن نمائندي کي ڪم جو معاوضو ته ٺھيو، پر رپورٽ ڪرڻ تي ايندڙ خرچ ڏين ٿا!؟ اسان ته اهو ئي ٻُڌو ۽ محسوس ڪيو آهي ته، ننڍڙي ۾ ننڍڙي خبر 100 رپيه کان گھٽ نه هلندي آهي ۽ واپڊا توڙي پوليس، جيڪا هر عام ۽ خاص لاءِ ڪنهن شامت – مصيبت کان گھٽ نه آهي، ٻُڌڻ ۾ ايندو رهيو آهي ته، اهي، جيڪي رڳو وٺڻ سکيا آهن، اهي به صحافين (جيڪي ڪونه ٿا وٺن اهي نه) کي ڏيندا آهن. اسان جي صحافين کي ايذائڻ، اغوا ڪرڻ، بلڪه قتل ڪري ڇڏڻ جو ممڪن آهي ته هڪڙو اهم سبب اهو به هجي، پر ان طرف ڪير سوچي؟… صحافين ۾ به ڪڙم جا ويري ويٺا آهن!؟

وڌيڪ خبر ته خدا کي پر ’ايڊيٽرن‘ کي ڦاهي چاڙهڻ جو ٻڌو ۽ پڙهيو آهي، جيڪو ان زماني جي حالتن لاءِ ڀل ته درست به هجي، پر اڄڪلهه، گھٽ ۾ گھٽ اسان وٽ اهو بلڪل به غلط آهي، ڇاڪاڻ ته اسان وٽ ’ايڊيٽر‘ جو عھدو ضرور آهي پر ’ذميواري‘ نه!؟ سَولِي سلوڻي ٻوليءَ ۾ ائين کڻي چئجي ته، ’ايڊيٽر‘ (سڀ نه) ويچارا ته گُڏا ڪري ويھاريا ويا آهن، اڪثريت ۾ قدرتي ساھ ته بلڪل ڪونهي، پر جيڪو ڪوبه مصنوعي ساھ کڻڻ جھڙو آهي ته، انهن جي اکين تي کوپا، وات ۾ مڱ ۽ ڪنن ۾ ڪپهھ چاڙهيل آهي، ائين جيئن:

سج نيزي پاند آ،

ماڙيءَ جي ڇت تي،

هڪ منشي ۽ ٻيءَ وڏيري،

هوڏانهن،

وونئڻن جي فصل ۾،

هڪ هارياڻي ۽ ٻيو وڏيرو،

ناهي شڪوه،

۽ نه ئي ڪا شڪايت،

ڇو ته:

چاڙهي ڇڏيا اٿم ــ

اکين تي کوپا،

وجھي ڇڏي اٿم ــ

ڪنن ۾ ڪپهه،

۽

ڀري ڇڏيا اٿم،

وات ۾ مڱ.

اصولي طور ته جنسي ڏاڍائي جي رڳو خبر ئي ڪافي هجڻ کپي، پر هتي ته شڪار ٿيل کي مالڪي جو احساس ڏياري، نه رڳو سندس نالو ۽ ذات مڪمل، پر مڪمل اتو پتو، تصوير يا مووي فلم ڏيڻ هلائڻ جو آخر ڇا ته جواز آهي!؟ پيار جا پرڻا يا اهڙا موضوع گھٽجڻ جي صورت ۾، ڪو ايجوڪيشن جھڙا اشو هلائڻ به ساڳي روايت جي ڪڙي آهي. مون کي ته ’ڏي سوال وٺ جواب‘ جا سلسلا، ’بتال ڀاڳيو‘ ۽ ’حسينه ديڳڙي‘ جا ڪردار به ياد پيا اچن، جيڪي ٽيپ رڪارڊ ڪيسٽ جو وڪرو وڌائڻ لاءِ ”عورت آهين بي حيا، ڇڏ مردن سان تڪرار، اٿيو اٿئي عاشق جلويدار“ يا وري ”ماستر مار نه منھنجي يار کي“، يا اڃا به ”ماستر يار منهنجو اڄ ڪونه ايندو اسڪول“، بلڪه ان کان به اڳتي ”ڪلينڊر روڪ تون بس کي…“ مون کي ته اهي مثال ڏيڻ تي به شرمندگي پئي محسوس ٿئي، ضابطئه اخلاق پيو ياد اچي!؟

پرنٽ ۽ اليڪٽرونڪ ميڊيا سوچي ته اڄڪلهھ هر ڪنهن کي ڪاوڙ نڪ تي ڇو چڙهيل آهي؟ ”هر هر رُسڻ ۾ مزو، پاڻ پرچڻ ۾ مزو“ هر هنڌ نه پر ”ڪاوڙ حلال جنهن ۾، سو آهي ڪتاب ڪھڙو“ جتي ڪٿي فٽ آهي. ”ڇو ٿو رسين او سهڻا..“، وڌيڪ نه، گهٽ ۾ گهٽ تعليم ۽ صحت جي معاملي ۾ ته بلڪل ئي سمجھوتن کان ڪم نه وٺڻ گهرجي. ڇا به آهي پر اڃا ميڊيا ڏائڻ نه آهي، هڪڙو گهر ته ڏائڻ به ٽاري ٿي، پر ميڊيا پاڻ ملهائي، رڳو اهي ٻه گھر (تعليم ۽ صحت) ٽاري، پھرئين قدم طور تعليم ۽ صحت ۾ فرائض انجام ڏيندڙن کي جاري ڪيل نمائندگي جا ڪارڊ ختم ڪيا وڃن، تعليم ۽ صحت مان ڪنهن به قسم جو ڀتو نه ورتو وڃي، پسند ۽ ناپسند جي قطعي نظر، منفي توڙي مثبت، خبرون ۽ تجزيا ايمانداري جي بنياد تي هلايا وڃن، نه ته هر ڪو ٻار رهجي ويندو، ۽ پوءِ ياد رکيو وڃي ته، اهڙن ٻارن سان ڪرڻ لاءِ ٻرڙن جي بلڪل ئي کوٽ نه آهي.

سچ ته ميڊيا اهڙو ته شڪي مزاج ڪري ڇڏيو آهي، جو مون کي لڳي ٿو ته، هيءَ ميڊيا واچ به سرڪيوليشن وڌائڻ لاءِ ڪو نئون راڳ  آهي، جيڪڏهن ائين نه آهي ته پوءِ، ميڊيا واچ جو هيءَ ڀلوڙ سلسلو سڀني اخبارن يا ميڊيا جي مڙني ذريعن ۾ ڇونه!؟

منجههين مينهن ”جي تو هينئڙي وَڍ“ ليکڪ : ڪلال

ـ”1960ع ۾ منهنجي بدلي حيدرآباد ڪئي ويئي. اتي منهنجو عهدو هو غلام محمد بئراج جي پروجيڪٽ ڊائريڪٽر جو. آءٌ ڪيترن ئي عهدن تي رهيو آهيان پر هي عهدو مون لاءِ ولولي انگيز به هو ته چئلينج پڻ. مون حيدرآباد کان وٺي عربي سمونڊ تائين دورو ڪيو. ڇا ڏسان ته سنڌو درياءَ جي ٻنهي پاسن کان بئراج واري علائقي ۾ ميلن جا ميل اعليٰ درجي جي ڀلي پر غير آباد زمين پئي هئي. مون کي اٽڪل 25 لک ايڪڙ زمين ورهائڻي هئي. ان لاءِ ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان ماڻهن کي آڻي علائقي ۾ آباد ڪيو ويو. انهن کي زمين ڏني وئي.“

مٿيون ٽڪرو، ملڪ جي سپر بيورو ڪريٽ غلام اسحاق خان جي ڪيڙيل ۽ ڪامورا شاهيءَ ۾ سندس جاءِ نشين روئداد خان جي ڪتاب “پاڪستان انقلاب جي ڪنڌيءَ تي” ۾ لکيل لفظن جو تت آهي. اهو ڪتاب آڪسفورڊ پريس وارن ڇا پيو آهي ۽ لفظ ان جي اردو ترجمي مان کنيل آهن.

ڪتاب ۾آيل هڪڙي اهم ڳالهه کي هتي حوالي طور پيش ڪجي ٿو. صاحب موصوف لکي ٿو، “اوهان کي ان ڳالهه تي ڏکيو اعتبار ايندو پر حقيقت اها آهي ته مونکي انهيءَ ڳالهه جو پورو پورو اختيار حاصل هو ته آءٌ راولپنڊي (مرڪزي سرڪار) ۽ لاهور (صوبائي سرڪار) کان پڇڻ کان سواءِ ئي پنج سو ايڪڙ ٻني ڪنهن به شخص کي الاٽ ڪري سگهندو هوس. شرط فقط اهو هو ته اهو ماڻهو زمين کي پوکڻ جو پختو ارادو رکندو هجي ۽ منجهس پوکيءَ جي اعليٰ درجي جي صلاحيت هجي. ان ڳالهه کان سواءِ ڪا پڇا ڳاڇا ڪانه هئي.”

ڪيئن ٿا ڀانيو سائين!؟ سنڌ جي ملڪيت هئي يا مالِ غنيمت! غنيمت جي مال جي معنيٰ ڦرلٽ جو مال، دشمن جو مال. مفتوحن جو مال، “ڪا پڇا ڳاڇا ڪانه هئي”. هڪڙو ڪامورو پنهنجي مرضيءَ سان پنهنجي دلپسند ماڻهن کي پنج پنج سو ايڪڙ ٻني ڏئي ڇڏيندو هو. ڪو به قاعدو قانون ڪونه هو. ڪو به اصول (Norm) مقرر ٿيل ڪونه هو. اها هئي برڪت اسان جي زندگيءَ ۾ آزادي ۽ ون يونٽ جي عطا ڪيل- انهيءَ علائقي ۾ سائين پوءِ ايوب خان، موسيٰ خان، جنرل واجد علي برڪي، ايئرمارشل اصغر خان جا هزارن ايڪڙن جا فارم قائم ٿيا. سنڌين ۾ ته ڪا “صلاحيت” هوندي ڪانهي. البت ايوب خان ۽ جنرل برڪي وارا ويچارا پاڻ اچي جوڙو جوٽيندا هئا!

حقيقت ۾ اڄوڪو آرٽيڪل اڳئين آرٽيڪل جو تسلسل آهي.

سنڌ جي مال جي لُٽ لاءِ اڪثر ته ڪو قاعدو قانون ئي ٺهيو ئي ڪونه، جيڪڏهن ٺهيو ته ان ۾ به عجيب مشڪري جهڙيون ڳالهيون هونديون هيون. عجب آهي ته ورهاڱي کان پوءِ هندوستان لڏي ويل سنڌين جي ملڪيت جي معاملي لاءِ ڪا ڪميشن قائم ڪئي وئي هئي، جيڪا ان ملڪيت جي قيمت جو ڪاٿو لڳائيندي هئي. اهو ان ڪري جو اهو ”اصول“ قائم ڪيو ويو هو ته ڪو به مقامي (سنڌي) ماڻهو پنجن سوَن کان مٿي واري قيمت واري جاءِ، دوڪان، پلاٽ يا زرعي زمين خريد ڪرڻ جو اهل ڪونه هو. اها سموري ملڪيت ٻاهران آيلن کي ڏيڻي هئي. ان ڪري ڪميشن خيرن سان ننڍي ۾ ننڍي ملڪيت جو ڪاٿو 501، 503، 510 روپيا لڳائيندي هئي. اهو انڪري ته جيئن ڪا شيءِ ڪنهن سنڌيءَ کي هٿ نه لڳي. ان لاءِ سيٽلمينٽ جو کاتو قائم ڪيو ويو. اهو سڄو عمل عاليٰ جناب قائدِ ملت شهيد نوابزادي لياقت علي خان “يعني ملڪ جي وزيراعظم جي نگراني ۾ ٿيندو هو.”

هتي مون ٻن جدا جدا موقعن تي، هڪڙو ملڪ جي آزاديءَ کان پوءِ ۽ ٻيو ون يونٽ ٺهڻ کان پوءِ سنڌ کي ڦرڻ لٽڻ جا مثال ڏنا آهن. ان کان سواءِ ٻين ميدانن جهڙوڪ تهذيب ۽ ثقافت، تعليم، زيان توڙي سياست ۾ به اهوئي ساڳيو جبر وارو رويو اسان سان روا رکيو ويو. انهن ڳالهين تي بار بار لکيو پئي ويو آهي. انهن لکتن ۾ انگ اکر به پيش ڪيا ويا آهن.

مون کي هتي جنهن ڳالهه تي زور ڏيڻو آهي سا اها ته اسان سان تاريخ هڪڙو جبر ڪيو آهي. اهو اسان قبول ڪري چڪا آهيون. اهو قبول ڪرڻوئي پيو آهي. ان ڳالهه ۾ ڪو خوش رهي يا رنج رهي. (پڪ سان هن ڳالهه سان ڪيترن ئي دوستن کي سخت اختلاف هوندو) اپکنڊ جي ورهاڱي وقت ٻاهران لڏي آيل ماڻهو اڪثر مري کپي ويا هوندا، باقي انهن ۾ ڪي ڪڻا وڃي بچيا هوندا. انهن ماڻهن جو پويون نسلُ يا نسل سنڌ ڄاوا آهن. اها ڳالهه ٻنهي ڌرين يعني سنڌي زبان ڳالهائڻ وارن سنڌين توڙي اردو زبان ڳالهائڻ وارن سنڌين کي سمجهڻي پوندي. پوءِ انهيءَ سوچ پٽاندر ئي پنهنجي سماجي ۽ سياسي روين ۽ مفادن جو تعين ڪرڻو پوندو. پنهنجي هر انفرادي توڙي اجتماعي رويي کي سنڌ جي مفادن جي طابع رکڻو پوندو. حڪمران ۽ اڳرائي واري ذهنيت کي ترڪ ڪرڻو پوندو. سنڌ جي خلاف ٿيندڙ سازشن جو حصو بنجڻ بجاءِ انهن جو مقابلو ڪيو ويندو.

حقيقت اها آهي ته تاريخ انهيءَ ڳالهه جي شاهد آهي ته ڪو به ماڻهو يا قوم پنهنجي ڌرتيءَ تان هٿ ناهي کڻندي، ظاهري طور پوءِ ان کي ڪيترو جبر جو يا ٺڳيءَ جو شڪار ڇو نه بڻايو ويو هجي.

ٻي ڳالهه آهي ته جيتري قدر پاڪستان جي ڳالهه آهي ته ظاهر آهي اسين پارلياماني سطح تي پاڪستان جي سڀني کان اڳ گهُر ڪرڻ واري ڌر آهيون. آزاديءَ کان اڳ ملڪ جي آزاد ٿيڻ کان پوءِ واري دور بابت اسان سان به ته ضرور اسان جي خوشحالي، اسان جي آزادي، اسان جي وقار ۽ عزت نفس بابت به ڪي واعدا، وچن، قول قرار ڪيا ويا هوندا. اسان کي به سُکيي گذر جون خاطريون ۽ ضمانتون ڏنيون ويون هونديون، ائين ته هرگز ڪونه هوندو ته سنڌين هن ملڪ ۾ سدا لاءِ ٻئي درجي جو شهري يا اڻ-شهري (Non-citizen) ٿي رهڻ واري شرط تي پاڪستان جي گُهر ڪئي هوندي.

اها ڳالهه انهن کي ياد رکڻ گهرجي ۽ ان جي اهميت کان واقف ٿيڻ گهرجي جيڪي سنڌ جي وسيلن تي اسان جهڙو ئي حق رکن ٿا. جن جا ٻچا اسان جي ٻچن سان گهٽين جي مٽيءَ سان گڏجي راند ڪڏندا آهن، جن جا ۽ اسان جا دفن گاهه گڏ آهن.

ائين نه ته سالن جا سال ملڪ جي ڏاڍين ڌرين خلاف ڳالهايو وڃي، انهن جي جبر جو ذڪر ڪيو وڃي، پر جيڪڏهن بدقسمتي سان ”پنهنجو“ ڪو آپيشاهي جو ڇٽ مٿي تي رکي ملڪ تي سواري ڪري ته پنهنجي تڇ جهڙن مفادن ماڻڻ لاءِ ان سان سلهاڙجي وڃجي.

هي ملڪ ڪيئن پيو هلايو وڃي، ان کان اوهين واقف هوندا. اوهان کي طاقت وارين غلام گردشن ۾ رهڻ جو وڏو تجربو آهي. ان ڪري پاڻ کي ئي گڏجي سڏجي هڪ ٻئي جي حقن لاءِ وڙهڻو پوندو. اڄ اسان جا بدقسمتيءَ سان حَقَ جدا جدا ٿا نظر اچن پر تاريخ جو عظيم عمل اسان جي مفادن هڪ ڪرڻ لاءِ ٻڌل آهي.

اها ڳالهه هاڻي قبولڻ جوڳي رهي ئي ڪانهي ته ڪالاباغ ڊئم جهڙن معاملن تي سنڌ جي مخالفت ڪئي وڃي ۽ سنڌ سان جبر جو سلوڪ روا رکڻ وارين اونداهين جي قوتن سان ٻِٽَ ٿي بيهجي. ڪراچيءَ ۾ فقط ڪراچيءَ جو ڊوميسائيل رکڻ وارن کي نوڪري ڏيڻ جي قانونسازي ڪرائي وڃي (انهيءَ ڏِس ۾ اِهو به نه سوچيو وڃي ته ڪراچيءَ کان ٻاهر خود انهن ماڻهن جي اولاد جي مفاد تي ڪيڏي ضرب ٿي لڳي، جن جي نالي تي اوهين سياست ڪريو ٿا ۽ جن جا وڏا به ورهاڱي وقت هندوستان مان لڏي سنڌ ۾ آيا هئا، ڪڏهن ته اهڙي به قانون سازي ڪرائي وڃي ته ٻئي صوبي جي ماڻهوءَ کي سنڌ ۾ ملڪيت خريد ڪرڻ جو حق نه هجڻ گهرجي.

خودڪش حملي آورن ۽ سماج جو تاڃي پيٽو اڊيڙي ڇڏڻ وارن جي خلاف آپريشن ۾ بي گهر ٿيڻ وارن کي ته دهشتگرد ڪوٺي انهن جي سنڌ ۾ اچڻ جي مخالفت ڪئي وڃي پر ٻئي سڄي جڳ جهان مان ايندڙ لوڌ کي ڀليڪار چيو وڃي. هر بهاري، برمي، بينگالي، ايراني ۽ الائي ڪٿان ڪٿان جي ماڻهن کي پنهنجو (own) ڪيو وڃي. انهن کي سڃاڻپ ڪارڊ ٺهرائي ڏيڻ، انهن جا ووٽ داخل ڪرائڻ ۽ انهن جي روزي روٽي جو بندوبست ڪرڻ ۾ انهن جو واهرو ٿيڻ لاءِ پنهنجي تنظيم اندر سيل قائم ڪيا وڃن.

جڏهن ملڪ ۾ تاريخ جي مڃيل اصولن پٽاندر ڪنهن صوبي قائم ٿيڻ جي ڳالهه ڪئي وڃي نه فقط اکيون ٻُوٽي انهيءَ جي حمايت ڪرڻ پر اڃا به ”وڌيڪ صوبن ٺاهڻ“ واري ڳالهه ڪئي وڃي.

(آءٌ سرائڪي صوبي جو حمايتي آهيان. اهو علائقو رنجيت سنگهه فتح ڪري پنجاب سان گڏيو هو. نه ته اهو علائقو گهڻي ڀاڱي سنڌ سان گڏيل هوندو هو يا ته دهلي جي سلطنت هيٺ جدا صوبو هو. جيتري قدر بهاولپور جو لاڳاپو آهي ته ورهاڱي وقت جڏهن سڀني رياستن (Princely States) کي آزاد ڇڏيو ويو هو ته اهي پنهنجي ان قسم جي فيصلي ۾ خود مختيار هونديون ته ٻنهي ملڪن يعني پاڪستان يا هندوستان مان جنهن سان به چاهين، شامل ٿي سگهنديون، تڏهن بهاولپور رياست شروع ۾ سنڌ سان شامل ٿيڻ جي خواهش ڏيکاري هئي. ها البت ايترو سو ضرور آهي ته جڏهن به محمد علي دراني جهڙي قسم جون ”شيون“ انهيءَ قسم جو مطالبو ڪرڻ لڳنديون آهن ته هڪدم ڇرڪ نڪري ويندو آهي ۽ شڪ جو جاڳڻ به فطري آهي.)

اسان ڪڏهن به آپيشاهي کي ناهي قبوليو. اسان جي انهيءَ مزاج کي پنهنجي وجود جو ئي حصو سمجهيو وڃي. سنڌ عظيم ۽ اڻٽر آهي، ان جي سالميت کي پنهنجي سِرَ کان به مٿيرو ڪري سمجهبو. ان کان سواءِ ٻي ڪا به ڳالهه قبول ڪرڻ جوڳي نه هجڻ گهرجي. ٻي ڪا به ڳالهه پاڻ afford ئي نٿا ڪري سگهون.

سائين منهنجا فلسطين جي ڪيس جي سڀ کان وڏي وڪيل (منهنجي راءِ ۾) پروفيسر ائڊورڊ سعيد چوندو هو ته يهودين جيڪي ڏاڍايون فلسطين سان ڪيون آهن، اسان جي ملڪيت جيئن جيئن قبضو ڪيو ويو. ان قبضي کي جائز بنائڻ لاءِ جيڪي طور طريقا اختيار ڪيا ويا، جن جي نتيجي ۾ فلسطينين کي جلاوطنيءَ جو عذاب ڀوڳڻو پئجي ويو آهي، جيڪو اڄ ڏينهن تائين جاري آهي، ائين اسان جو قتلِ عام به جاري آهي ته ان ڳالهه کي ٻنهي ڌرين يعني فلسطينين ۽ يهودين جي وچ ۾ ويڇا وڌائڻ سمجهيو وڃي. (ياد رهي ته ائڊورڊ سعيد فلسطين جي مسئلي جو حل اهو ڄاڻايو هو ته ٻئي ڌريون هڪ ئي ملڪ جا هڪجهڙا شهري هجن ۽ رياست جو ڪردار سيڪيولر هئڻ گهرجي.)

منهنجو چوڻ فقط ايترو آهي ته 1972ع ۾ ٿيل ٻولي وارن فسادن کان پوءِ جيڪو ٺاهه ڪيو ويو هو ان جو هڪڙو نقطو اهو به هو ته ايندڙ ڏهن سالن اندر اردو ڳالهائڻ وارا سنڌي لازمي طور تي سنڌي زبان سکندا. ان سان اهو ٿئي ها ته اسان جي هڪ ٿيڻ جون فطري واٽون کُلي پون ها ۽ تاريخ جي هڪ عظيم عمل جي شروعات ٿي چڪي هجي ها. ان کان پوءِ پنجن سالن اندر مارشل لا لڳو ته ان کي خدا جو عطا ڪيل موقعو سمجهي، ڀائيچاري ۽ ٺاهه جي انهيءَ دستاويز کي وساريو ويو، فقط پنهنجي معمولي مفادن جي پورائي لاءِ. حالانڪه اها اهڙي ڳالهه جنهن اسان جي هڪ ٿيڻ واري عمل ۾ وڏي رڪاوٽ وڌي جنهن سان پنهنجو نقصان ٿيو ۽ فائدو اسان کي ڦرڻ وارن جو.

بهرحال غلطين کي درست ڪرڻ جا موقعا به تاريخ مختلف قومن ۽ تهذيبن کي عطا ڪندي رهندي آهي. شرط فقط اهو آهي ته انهن مان فائدو حاصل ڪيو وڃي. ان لاءِ وسيع ظرف جي ضرورت آهي.

تازو نوي واري ڏهاڪي جي شروعاتي ڪنهن سال ۾ اٽليءَ جي اعليٰ ترين عدالت پنهنجي فيصلي کي غلط ڪوٺيو ۽ ان تي معافي ورتي، جيڪو صديون اڳ ڪيو ويو هو، جنهن موجب ڌرتي جي ڦرڻ واري دعويٰ تي گليلو کي سزا ٻڌائي وئي هئي. ظاهر آهي صدين کان پوءِ وارن ٿيندڙ فيصلن سان ملزم يا سزا کائيندڙ شخص لاءِ ته ڪو به فرق ڪونه ٿو پوي، ها البت ائين ضرور آهي ته ان سان انصاف لاءِ وڙهندڙن جي وڏي همت افزائي ٿئي ٿي. انهن کي پنهنجي ويڙهاند جاري رکڻ لاءِ حوصلو ۽ اتساهه ملندو آهي.

اسين اهڙو ڪو به مطالبو نه ڪنداسين ته سٺ سال اڳ سنڌين کان کسيل ملڪيت واپس ڪئي وڃي. ها البت ايترو ضرور چاهبو ته جيڪي طور طريقا اختيار ڪيا ويا ۽ جڏهن به ۽ جيڪا سنڌين جي دولت ڦٻائي وئي آهي (جيڪو عمل اڄ تائين جاري آهي) انهن مڙني ڳالهين کي غلط ڪوٺيو وڃي ۽ ان تي پڇتاوَ جو اظهار ضرور ٿيڻ گهرجي. اها ڳالهه سنڌي ڳالهائڻ وارن سنڌين جي دل وٺڻ لاءِ بنيادي ڳالهه هوندي. ان سان سڀني جي هانوَ تي ڇنڊو پوندو. حوصلو ملندو، محبت وڌندي، پنهنجي وسيلن کي بچائي سگهبو.

امير المؤمنين حضرت علي عليه السلام فرمايو آهي ته ”غلطي جو اعتراف ڪرڻ، پل صراط تان لنگهي وڃڻ برابر آهي.“

۽ ظاهر آهي ته وسيع ظرف، آئيني جهڙي ضمير ۽ محبت جي تلاش ڪرڻ وارن کان سواءِ ڪو به پل صراط ٽپي ڪونه سگهندو.

ايس سي او جو ڏکڻ ۽ سينٽرل ايشيا رياستن لاءِ ڪردار ليکڪ : ضمير احمد سومرو

شنگهائي ڪو آپريشن آرگنائيزيشن (SCO) اصل ۾ سرد جنگ دوران ايشيائي ملڪن کي آمريڪا طرفان ”ملٽري عزائم“ طور استعمال ڪرڻ واري لقاءُ کي مدِنظر رکندي 15 جُون 2001 ڪازڪستان جي گاديءَ واري هنڌ جوڙي وئي، جنهن ۾ پهرين 5- ملڪن پاران شموليت اختيار ڪئي وئي. انهيءَ جو مقصد مختلف ايشيائي ملڪن ۾ سياسي، سائنس، ٽيڪنالوجي، ماحوليات، ريجن جي سلامتي ۽ عالمي معاشي لقاءُ کي منهن ڏيڻ هو.

هن تنظيم ۾ ”هيڊ آف اسٽيٽ ڪائونسل“ (HSC) هڪ اعليٰ سطحي باڊي جوڙيل آهي جنهن جو ڪم آهي ته هر سال اهم فيصلا ڪري ۽ انهن تي عملدرآمد ڪرڻ لاءِ ميمبر ملڪن جي سربراهن کي چئي ۽ زور ڀري. انهيءَ باڊيءَ جي گڏجاڻي هر سال ٿئي ٿي، جنهن ۾ اهم مسئلن، انهن جي حلن ۽ معاشي مامرن تي غور ويچار ڪيو وڃي ٿو. انهيءَ باڊيءَ جي گڏجاڻين ۾ ميمبر ملڪن جي پارليامينٽن جا اسپيڪر، سيڪريٽري، پرڏيهي وزير، دفاع جا وزير، ايمرجنسي رليف، اقتصاديات، تعليم جا سربراهه وغيره شريڪ ٿين ٿا.

شهنگائي ڪو آپريشن آرگنائيزيشن برادر علائقائي ملڪن ۾ بهتر باهمي لاڳاپن کي مضبوط ڪرڻ لاءِ ڪم ڪري ٿي. تنظيم وٽ مستقبل لاءِ هڪ مضبوط ڍانچي جي مڪمل شڪل موجود آهي.

تنظيم کي امريڪا ۽ نيٽو پاران هلندڙ دهشتگردي خلاف جنگ تي سنجيده اعتراض آهي. خاص طور افغانستان ۾ جيڪا صورتحال آهي ان تي تنظيم پاران عدم اطمينان جو اظهار ڪيو ويو آهي. اصل ۾ ايس سي او پاران سمورن علائقائي طاقتن کي ان ڏس ۾ اعتماد ۾ وٺڻ جي ڳالهه ڪئي وئي آهي. تنظيم جو خيال آهي ته ان کان علاوه امريڪا افغانستان مسئلي کي حل نه ٿو ڪري سگهي. تنظيم انهيءَ جنگ ۾ پاڪستان کي هڪ سرگرم ڪردار طور ڏسي ٿي ۽ ان کي پاڪستان جي مفاد ۾ قرار ڏئي ٿي.

تازو افغانستان بابت ايس سي او جي ڪانفرنس دوران پاڪستان ۽ روس پاران پاڻ ۾ تعاون وڌائڻ تي اتفاق ڪيو ويو آهي. پاڪستان جي پرڏيهي وزير شاهه محمود قريشي ۽ روس جي پرڏيهي وزير سرگي ليفروف وچ ۾ ملاقات ۾ پاڪستان ۽ روس ۾ باهمي لاڳاپن کي اڳتي وڌائڻ جي حوالي کان غور ويچار ڪيو ويو. ڪانفرنس دوران پاڪستاني پرڏيهي وزير پاڪستان جو مؤقف بيان ڪندي چيو ته پاڪستان جي اوليت ٻي ناهي سواءِ افغانستان ۾ مڪمل امن قائم ڪرڻ، افغانستان کي مستحڪم ۽ متحد ڏسڻ جي. هن پاڪستان جي موجوده جمهوري حڪومت پاران چيو ته افغانستان سان پنهنجي تعلقات کي الاهي مضبوط ۽ بااعتماد ڪيو آهي ۽ پاڪستان افغانستان جي ٻيهر جوڙجڪ ۾ وت ۽ وس آهر مدد ڪري رهيو آهي.

ان کان علاوه افغانستان بابت ٽين علائقائي اقتصادي ڪانفرنس اسلام آباد ۾ منعقد ڪرڻ جو پڻ امڪان آهي. پرڏيهي وزير شاهه محمود قريشيءَ جو چوڻ هو ته افغانستان هڪ ڊگهي وقت کان دهشتگردي، عدم استحڪام، گروهي جنگين، غير قانوني هٿيار ۽ اسمگلنگ جهڙن مسئلن کي منهن ڏيندو رهيو آهي.

ياڪترنبرگ ڪانفرنس ۾ پاڪستان ۽ انڊيا وارو مامرو ڇانيل رهيو. ڄاڻايل ڪانفرنس ۾ صدر آصف علي زرداريءَ انڊيا سان پاڪستان جي هلندڙ ڇڪتاڻ ۽ امن لاءِ پاڪستان جي ڪوششن توڻي دهشتگرديءَ خلاف جنگ بابت تفصيل سان ڳالهايو. انهيءَ سميت جي نتيجي ۾ پاڪستان ۽ انڊيا ان تي راضي ٿيا ته دهشتگرديءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ ٻنهي ملڪن جا پرڏيهي سيڪريٽري جولاءِ جي وچ ڌاري شرم الشيخ ۾ ٿيندڙ انٽرنيشنل ڪانفرنس ۾ ملاقات ڪندا. انڊيا پاران ممبئي حملن ۾ ملوث دهشتگردن کي سزا ڏيڻ واري ڳالهه تي زور ڏنو پيو وڃي جڏهن ته پاڪستان پاران ڊائلاگ تي زور ڏنو پيو وڃي.

باڪترنبرگ ڪانفرنس ۾ صدر آصف زرداري انتهائي پرزور انداز ۾ چيو ته پاڪستان کي عالمي مدد ۽ سهڪار جي ڀرپور ضرورت آهي. هن توانائي جي شعبن توڻي نارڪوٽيڪس وغيره جي حوالي سان پڻ ڳالهايو ته علائقائي ملڪ ان ڏس ۾ پاڪستان سان تعاون وڌائين. صدر آصف زرداري شهنگائي ڪو آپريشن آرگنائيزيشن جي 9- سمت دوران چيو ته رڳو انڊيا نه پر ازبڪستان، تاجڪستان، ڪرغزستان ۽ چين پڻ علائقائي سيڪيورٽي مڪينزم ۾ اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿا.

اصل ۾ اسان جي ريجن ۾ SCO هن وقت هڪ اهڙي تنظيم طور اڀري رهي آهي، جيڪا ڏکڻ ايشيا جي سيڪيورٽي مامرن کي وچ ايشيا سان ڳنڍي ٿي. ان جو مطلب اهو ٿيو ته پاڪستان ۽ انڊيا ۾ جيڪو ٿيندو، ان جو اثر روس ۽ چين تي پڻ پوندو، جيڪي SCO جا مک پارٽنر ملڪ آهن. جيتوڻيڪ انڊيا ۽ پاڪستان کي SCO ۾ اڃا ميمبرشپ نه ملي آهي پر انهن کي تنظيم ۾ observer طور شامل ڪيو ويو آهي ۽ انهن کي مستقل اوليت پڻ ڏني وڃي ٿي ڇو ته اهي ڏکڻ ايشيا ۾ اهم رول ادا ڪندڙ ملڪ آهن ٻيو ته گوادر ۾ چين جا وڏا مفاد اٽڪيل آهن.

انڊيا کي هن وقت چين خلاف امريڪا جو اسٽريٽجڪ حصيدار سمجهيو وڃي ٿو. جڏهن ته هن پوري ريجن ۾ وڏي ۾ وڏو چئلينج دهشتگردي آهي جنهن جي باهه ۾ ڏکڻ ايشيا ڌڪجي چڪو آهي ۽ وچ ايشيائي رياستن تائين ان جو سيڪ اچي رهيو آهي. پاڪستان جو مؤقف ان حوالي کان واضح آهي ته اهو خود دهشتگرديءَ جو شڪار آهي پر دنيا ان کي مختلف نگاهه سان ڏسي ٿي. دنيا جي اڪثر ملڪن جو خيال آهي ته دهشتگردي ٻن ملڪن افغانستان ۽ پاڪستان مان ٿئي ٿي ۽ انهيءَ تناظر اصل ۾ انڊو-پاڪ لاڳاپن کي ڪمزور ڪيو آهي. جيتوڻيڪ پاڪستان جو اهو موقف آهي ته دهشتگردي رڳو پاڪستان جو مسئلو نه پر پوري دنيا جو آهي ۽ عالمي برادري ان کي منهن ڏيڻ لاءِ پاڪستان کي اڪيلو نه ڇڏي. انڊيا ۽ پاڪستان جا تعلقات پڻ انهيءَ شڪ جي ڇريءَ هيٺ ذبح ٿيندا رهيا آهن، معنيٰ پاڪستان جو خيال آهي ته بلوچستان ۾ جيڪا ”گڙ ٻڙ“ آهي اها افغانستان ۾ موجود انڊيا جي سفارتخانن ذريعي ٿئي ٿي، جڏهن ته انڊيا دهشتگرديءَ جي واقعن جو پاڪستان کي ذميوار سمجهي ٿو. بهرحال SCO سمجهي ٿي ته ٻنهي ملڪن ۾ هاڻ ڊائلاگ جو نئون دؤر شروع ٿيڻ گهرجي ۽ ڪيترن کي اها اميد آهي ته ٻنهي ملڪن ۾ ڊائلاگ شروع ٿيڻ کان پوءِ بهتر نتيجا حاصل ٿيندا.

بهرحال SCO علائقائي ملڪن ۾ باهمي تعاون جي لاءِ هڪ سگهاري پليٽ فارم طور اڀري رهي آهي. ڏسجي ته ڏکڻ ايشيا ۽ وچ ايشيا جا ملڪ ۽ رياستون انهيءَ پليٽ فارم ذريعي ڪيترو گڏ ٿين ٿيون ۽ گڏيل مقصد حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿين ٿيون.

عدالتي نظام ۽ انصاف جون گهرجون. ليکڪ : مرتضيٰ سيال

”عدالتي نظام عوامي خواهشن موجب آزاد ۽ تيز تر هئڻ گهرجي“ اها ڳالهه سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري قومي جڊيشل ڪانفرنس ۾ ڳالهائيندي چئي. عدالتي نظام ڪنهن به ملڪ لاءِ ڪرنگهي جي هڏي واري حيثيت رکندڙ هوندو آهي، اهي معاشرا ڀڃ ڊاهه کان محفوظ رهندا آهن جتي عدالتي نظام بهتر هوندو آهي ۽ ماڻهن کي تڪڙو انصاف ملي سگهندو آهي. اسان جي ملڪ جو عدالتي نظام ڪهڙي ليول تي بيٺو آهي ۽ عوام اُن مان ڪيترو مستفيد ٿي رهيو آهي؟ آءُ نٿو سمجهان ته اُن سوال جي وضاحت ضروري آهي پر قومي جڊيشل ڪائونسل ۾ سڀني معاملن ۽ صورتحال تي تفصيل سان روشني وڌي وئي آهي. ورڪنگ گروپس پاران سفارشون پيش ڪندي ڪيسن ۾ دير جا چاليهه سبب ڄاڻايا ۽ چيو ويو ته شاهدين ۽ ججمينٽ ۾ دير سان ڪيس رولڙي جو شڪار ٿين ٿا. رٿابندي، سهولتن جي کوٽ ۽ ڪيسن جي جاچ ۾ دير جي ڪري انصاف جي فراهمي ۾ تمام گهڻي دير ٿئي ٿي. ڪانفرنس ۾ اهي سفارشون به سامهون آيون ته، پوليس آرڊر 2002ع ۾ ترميمون ضروري آهن، سول ۽ ڪرمنل ڪورٽس کي سولو بڻايو وڃي ۽ عدالتي فيصلي جي ڪاپي مفت ۾ ڏني وڃي، ججن جي مقرري ميرٽ تي ڪئي وڃي. هر سطح تي جڊيشل آفيسرن جي ڪارڪردگي ۽ اثاثن تي نظر رکي وڃي، اعليٰ توڙي ماتحت عدالتن جي آفيسرن جي عدليه کان ٻاهر وارن رابطن کي محدود ڪيو وڃي، ڪرپشن جي خاتمي لاءِ غير معمولي اپاءَ وٺڻ گهرجن. دهشتگردي ٽوڙ عدالتن ۾ پيل سمورا ڪيس تڪڙ ۾ اُڪلايا وڃن. پوليس پاران هيسائڻ وارا ڪيس چيف جسٽس ڏانهن موڪليا وڃن جيئن انهن جو تڪڙو اُڪلاءُ ممڪن بڻجي سگهي. ڪرمنل ڪيسن ۾ شاهد پيش ڪرڻ پراسيڪيوٽرز جي ذميواري هئڻ گهرجي، جيل ۾ صورتحال بهتر نه هجڻ جي صورت ۾ ڀرواري ٿاڻي کي سب جيل قرار ڏئي قيدين جي حاضري کي يقيني بنائڻ گهرجي. ڪانفرنس جي پڄاڻي تي 17 نقاطي پڌرنامو به جاري ڪيو ويو، جنهن ۾ ان نقطي تي خاص طور تي زور ڏنو ويو آهي ته عدالتي ڪم ڪار کي بهتر بنائڻ ۽ گهربل نتيجا حاصل ڪرڻ کي يقيني بڻايو وڃي.

آئين جي بالادستي، قانون جي حڪمراني ۽ آزاد عدليه اهي بنيادي شيون آهن جن سان نه رڳو ملڪ ۽ سماج مضبوط ٿيندو پر جمهوريت به پنهنجون پاڙون پختيون ڪري سگهندي. عدالتي نظام جي پيچيدگين جي ڪري اسان جو سماج سخت ڀڃ ڊاهه جو شڪار آهي. اسان جون عدالتون عوامي خواهشن ۽ جمهوري اصولن مطابق انصاف فراهم ڪرڻ ۾ ناڪام رهيون آهن. خود اعليٰ عدالت جو چيف جسٽس اهو اعتراف ڪري رهيو آهي. قومي جڊيشل ڪانفرنس دوران اها ڳالهه به سامهون آئي ته عدليه مان ڪرپشن جي خاتمي کانسواءِ نظام جي بهتري ممڪن ناهي ۽ اُن لاءِ ايماندار بار ايسوسيئيشن جي موجودگي به ضروري آهي. بارز جي عهديدارن کي به اها ڳالهه يقيني بنائڻ گهرجي ته سندن هر ميمبر ڪرپشن کان پاڪ هُجي. عدليه انتهائي اهم ادارو آهي، جنهن تي تمام وڏيون ذميواريون آهن. بنيادي ڳالهه اِها آهي ته عدليه کي خُدا کانسواءِ ڪنهن کان به ڊڄڻ نه گهرجي ۽ سڀئي فيصلا انصاف ۽ ميرٽ جي بنياد تي ڪرڻ گهرجن. ڪنهن به سبب جي ڪري ماڻهن کي انصاف نه ٿو ملي ته ماڻهو تمام گهڻيون تڪليفون ڀوڳين ٿا. قانون جي ڪمزورين، ڪرپشن ۽ ناانصافين جي ڪري لاقانونيت ۽ ڏوهن ۾ ايترو واڌارو اچي ويو آهي جو روزانو لاتعداد ڏوهه ٿين ٿا. ماڻهو انصاف لاءِ عدالتن جا در کڙڪائن ٿا پر عدالتن جو پيچيده نظام کين تڪڙو انصاف فراهم نه ٿو ڪري سگهي، سالن جا سال ڪيس هلندا ٿا رهن ۽ ماڻهن جو قيمتي وقت عدالتن جا ڌڪا کائيندي گذري وڃي ٿو. صورتحال اها وڃي بيٺي آهي جو قانون ۽ انصاف تان ماڻهن جو ويساهه ئي کڄي ويو آهي.

چيف جسٽس جي اها ڳالهه بجا آهي ته عدليه کي حڪومت جي اثر بجاءِ آزاديءَ سان قانون ۽ انصاف جي گهرجن مطابق فيصلا ڪرڻ گهرجن. اڪثر حڪومتون ۽ اسٽيبلشمينٽ عدليه کي پنهنجي اثر هيٺ رکي پنهنجي مرضي وارا فيصلا ڪرائڻ جي ڪوشش ۾ رهندا آهن، نتيجي ۾ اهڙيون سنگين غلطيون ڪيون ويون جن جا نتيجا اسين سڀئي ڀوڳي رهيا آهيون. 5 جولاءِ واري ڪاري ڏينهن جو مثال اسان جي سامهون آهي، سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس چيو آهي ته ”5 جولاءِ ملڪي آئيني تاريخ جو ڪارو ڏينهن آهي“ ان ڏينهن تي هڪ چونڊيل وزيراعظم جو تختو اونڌو ڪري آمريت مڙهي وئي ۽ عدليه خاموش تماشائي بڻيل رهي. ملڪ جي اعليٰ عدالت هڪ فاشسٽ ۽ آمر جنرل ضياءَ جي خواهشن جي تڪميل لاءِ هڪ ڏاهي سياستدان کي ڦاسي ڏيڻ جهڙو ظالماڻو فيصلو ڏنو.

اهو ضروري آهي ته عدليه مڪمل طور تي آزاد ۽ خودمختيار هُجي، قانون کان ڪوبه مٿانهون نه هُجي، عدالتون ماڻهن کي تڪڙو انصاف فراهم ڪن، قانوني مونجهارن کي گهٽائي عدالتي سرشتي کي آسان بڻايو وڃي ۽ عدليه مان هر قسم جي ڪرپشن جو خاتمو آڻي اُن کي مڪمل انصاف جو گهر بڻايو وڃي. عوام کي مايوسين مان ڪڍي قانون ۽ انصاف تي ويساهه پختو ڪرڻ لاءِ عدليه تمام وڏو ۽ سگهارو ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي. عدليه سان لاڳاپيل سڀني ماڻهن کي پنهنجو ڪردار مثالي بڻائڻو پوندو. اهڙي طرح سماج جي هر فرد کي به اڳتي اچي پنهنجي حصي جون ذميواريون پوريون ڪرڻيون پونديون.

انصاف نه ملڻ ڪري ڪيئي خاندان تباهه ٿي ويا ۽ لاتعداد ماڻهو باغي بڻجي سماج لاءِ ناسور بڻجي ويا. انصاف هر ماڻهوءَ جو بنيادي حق آهي ۽ آئين جي بالادستي، قانون جي حڪمراني ۽ آزاد عدليه کانسواءِ ملڪ جو مضبوط ۽ مستحڪم رهڻ ممڪن ئي ناهي. پوليس آرڊر 2002ع تحت پوليس سڌارا متعارف ته ڪرايا ويا پر اُن سان به پوليس جي روايتي ڪردار ۾ ڪو خاص فرق نه آيو. عدالتي سرشتي ۾ بهتري آڻڻ سان گڏوگڏ پوليس کي سڌارڻ جا انتظام ڪرڻ به ضروري آهن. پوليس جو ڪردار عوام دوست ٿي وڃي ته عوام سان گڏ عدالتن جو ڪم به آسان ٿي پوندو. سڄي ملڪ ۾ پوليس جون پگهارون به هڪ جيتريون ڪيون وڃن ۽ کين وڌ کان وڌ سهولتون به ڏنيون وڃن پر قانون ۽ انصاف جون گهرجون پوريون نه ڪندڙ اهلڪارن لاءِ سخت سزائون به مقرر ڪيون وڃن. ڪنهن به ناانصافي ۽ غير قانوني ڪم ۾ ملوث ٿيندڙ پوليس آفيسر يا اهلڪار کي نه رڳو نوڪري مان ڪڍيو وڃي پر مٿس ڪيس داخل ڪري سخت سزا به ڏني وڃي. پوليس کي حقيقي معنيٰ ۾ عوام جو خادم ۽ مددگار بڻايو وڃي. عدالتي نظام کي بهتر بنائڻ ۽ پوليس سڌارا آڻڻ ۾ حڪومت اهم ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي. جمهوريت کي مضبوط ڪرڻ، ملڪ کي استحڪام ڏيڻ ۽ عوام کي تڪڙو انصاف فراهم ڪرڻ لاءِ عدليه جو آزاد ۽ خودمختيار هئڻ ضروري آهي. قومي جڊيشل ڪانفرنس ۾ جيڪي معاملا بحث هيٺ آيا آهن ۽ چيف جسٽس جنهن عزم کي ورجايو آهي اُن مان اها اميد پيدا ٿي آهي ته عدليه قانوني پيچيدگين کي ختم ڪرڻ ۽ عوام جي خواهشن مطابق تڪڙو انصاف فراهم ڪرڻ ۾ حقيقي معنيٰ ۾ ڪردار ادا ڪندي.

murtazasiyal@yahoo.com

عوام کي رليف ڏيڻ ڪنهن جي ذميواري آهي؟ : عبرت ايڊيٽوريل

چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري جي سربراهي ۾ قائم سپريم ڪورٽ جي بئنچ بجلي اگهن ۾ اضافي جي ورتل پاڻمرادو  نوٽيس جي ٻڌڻي دوران حڪومت نيپرا کي بجلي اگهن ۾ واڌ کان روڪي ڇڏيو آهي. ڪيس جي ٻڌڻي دوران چيف جسٽس رمارڪس ڏيندي چيو آهي ته ڊرائنگ روم جا فيصلا عوام تي مڙهيا وڃن ٿا، جيڪڏهن نيپرا نظام نٿي هلائي سگهي ته سستي بجلي فراهمي ڪرڻ لاءِ هي نظام پرائيويٽ سيڪٽر حوالي ڪيو وڃي.

سپريم ڪورٽ طرفان بجلي جي اگهن ۾ واڌ کي روڪڻ واري هن حڪم نامي پريشاني ورتل عوام ۾ هڪ نئين اميد پيدا ڪئي آهي. اصل ۾ عوام کي رليف ڏيڻ چونڊيل حڪومت جو هوندو آهي پر بدقسمتي سان اسان وٽ سالن کان اهڙي قسم جو سسٽم نظر نه پيو اچي. حڪومت جمهوري هجي يا غير جمهوري ان کي عوام جي مجبورين ۽ پريشانين جو گهٽ احساس رهيو آهي. هن وٽ اهميت پرڏيهي قرض ڏيندڙ ادارن جي فرمائشن جي رهي آهي، جيڪي سدائين ٽيڪسن جي شرح وڌائڻ ۽ شين تي ڏنل سبسبڊي ختم ڪرڻ جا طالبو رهيا آهن. بجلي جا اگهه وڌائڻ وارو تازو فيصلو به انهن ئي فرمائشن جو حصو آهي. پاڻ وٽ بجلي جا اگهه پهريائين انتها تي پهتل آهن ويتر نئين اضافي عوام کي وڌيڪ عذاب ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. آزاد عدليه جي ٻين کوڙ سارن فائدن سان گڏ هڪڙو فائدو اهو به هوندو آهي ته جڏهن حڪومت عوام جي نه چاهڻ باوجود ان تي پنهنجا غلط فيصلا مڙهيندي آهي ته عدالت انهن فيصلن کي رد ڪندي آهي. پاڻ وٽ عدليه جي آزادي واري ماضي قريب واري تحريڪ جو هڪڙو مقصد اهو به هيو ته جيئن معاملا بئلنس ۾ رهن ۽ ڪنهن کي به ٻئي لاءِ پريشانيون پيدا ڪرڻ جي جرئت نه ٿي سگهي. عام ماڻهو ان خيال تحت ئي وڪيل برادري جو ساٿ ڏنو هو ته چيف جسٽس جي بحالي ۽ عدليه جي آزادي کانپوءِ سندن دانهن جو داد ٿيندو ۽ سندن اڪيلائي ختم ٿي ويندي. سپريم ڪورٽ جي تازي حڪم نامي عوام کي نئون اتساهه ڏنو آهي. بجلي جا اگهه وڌائڻ بابت حڪومت وٽ ڀلي ڪهڙا به دليل هجن پر عوام جن معاشي حالتن کي منهن ڏئي رهيو آهي انهن ۾ هنن دليلن جي ڪابه اهميت ناهي. گهٽ ۾ گهٽ هڪ اهڙي حڪومت کي هن قسم جا فيصلا ڪرڻ ۾ خاص احتياط ڪرڻ گهرجي جيڪا رت جو درياهه پار ڪري جڙي آهي ۽ جنهن پٺيان عوام جي قربانين جي ڊگهي تاريخ آهي. ماڻهن هڪ ڊڪٽيٽر ۽ ان جي ٻالڪن کي ان اميد تحت شڪست جو منهن ڏيکاريو ته نئين قيادت نوان پروگرام کڻي ايندي ۽ انهن سڀني پاليسين کي ختم ڪندي جيڪي مسئلن جو سبب بڻجنديون رهيون آهن پر افسوس جو هينئر تائين عوام جي اِها اُميد پوري نه ٿي سگهي آهي. مهانگائيءَ وارو ڀوت جيئن پوءِ تيئن ڀيانڪ روپ اختيار ڪندو پيو وڃي. کاڌ خوراڪ جي شين جي خريد کان وٺي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ سفر ڪرڻ تائين عام ماڻهو لاءِ کوڙ ساريون ڏکيائيون آهن. تازو بغير ڪنهن جواز جي پيٽروليم جي قيمتن ۾ اضافو ڪيو ويو جن پنهنجو رنگ ڏيکارڻ شروع ڪيو آهي.

پيٽروليم جي قيمتن ۾ 25 کان 28 رپيا في ليٽر لاٿ اچڻ کانپوءِ 5 رپيا ڪرايو به گهٽ نه ڪندڙ ٽرانسپورٽرن 5 رپيا اضافي کانپوءِ ڪراين ۾ 20 کان 30 رپيا اضافو ڪري ڇڏيو آهي. سندن ان داداگيري تي ڪير به کانئن پُڇڻ وارو ڪونهي، ڪابه سزا ڪونهي! هن معاملي ۾ حڪومت طرفان ڪابه سنجيدگي نه ڏيکارڻ کانپوءِ اسان چاهيون ٿا ته سپريم ڪورٽ کي هن صورتحال جو به پاڻمرادو نوٽيس وٺڻ گهرجي ۽ تيل جي قيمتن کي توازن ۾ آڻڻ سان گڏ ٽرانسپورٽ جي ڪراين کي به مناسب بڻائڻ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻ کپي. گهٽ آمدني رکندڙ ماڻهو ته رڳو يوٽيلٽي بلن ۾ ئي سوگهو ٿي ويو آهي. پاڻ وٽ بل نه پيارجڻ ۽ هن معاملي ۾ ٿيندڙ غلط ڪارين جو هڪڙو وڏو سبب اهو به آهي ته بل مناسب ناهن، جڏهن ڪو ماڻهو اهي ادا ڪرڻ جي ست نٿو ساري ته هو يا ته بل نٿو پياري يا وري غلط طريقي سان بجلي ٻاري ٿو. اهي ٻئي معاملا سرڪار جو ئي نقصان آهن. جيڪڏهن بجلي ۽ گئس وغيره جا اگهه مناسب ورتا وڃن ته ماڻهو ضرور پابندي سان ادائيگيون ڪندا. چيف جسٽس آف پاڪستان جي اها ڳالهه بلڪل درست آهي ته پاڻ وٽ ڊرائنگ روم جا فيصلا عوام تي مڙهيا وڃن ٿا. جيڪڏهن نيپرا نظام نٿي هلائي سگهي ته ان جو ڪو ٻيو بندوبست ڪرڻ گهرجي. عوام مٿان مسئلن جا پهاڙ ڪيرائڻ جو هي جيڪو سلسلو هلي پيو آهي اهو انتهائي مايوس ڪندڙ آهي. جيستائين عوام کي بنيادي نوعيت جي شين ۾ رليف نه ڏنو ويندو ايستائين ان وٽ حڪومت جي ڪارڪردگي ڳڻپ ۾ نه اچي سگهندي ان ڪري ان پاسي ڌيان ڏيڻ گهرجي. عوام جا مسئلا حل ڪرڻ حڪومت جي ذميواري آهي ۽ کيس پنهنجي اها ذميواري ايمانداري ۽ سنجيدگي سان نڀائڻ گهرجي.

سنڌ جي حقن لاءِ پارٽين جو نه، عمل جو اتحاد ٿيڻ گهرجي! ليکڪ : نصير ميمڻ

سنڌ ۾ قومي مسئلن تي سياسي اتحاد، پراڻو مطالبو ۽ خواهش رهيو آهي. جڏهن به سنڌ ۾ ڪنهن اهم مسئلي تي سياسي جدوجهد تيز ٿئي ٿي، هر ماڻهو اها ڳالهه ڪندي نظر اچي ٿو ته سنڌ ۾ سياسي اتحاد ٿيڻ گهرجي. خاص طور تي اقتدار کان ٻاهر رهي سنڌ جي حقن جي جدوجهد ڪندڙ قومپرست ڌرين کان اهو مطالبو وڌيڪ شدت سان ڪيو وڃي ٿو. ويجهي ماضيءَ ۾ سنڌ جي قومپرست ڌرين طرفان وقت بوقت اتحاد ٺاهڻ جون ڪوششون ٿينديون رهيون آهن، پر انهن جي نتيجي ۾ سنڌ جي قومپرستن جو ڪو اهڙو اتحاد ٺهي نه سگهيو، جيڪو سنڌ جي عوام جي خواهش پٽاندڙ هجي. ويهارو سال کن اڳ سائين جي ايم سيد جي ڪوشش سان سنڌ قومي اتحاد وجود ۾ آيو، جيڪو ڪجهه سالن اندر ئي وکري ويو. ان نوعيت جو اتحاد ان کانپوءِ ٻيهر جڙي نه سگهيو آهي، جنهن ۾ سنڌ جون سموريون قومپرست ڌريون ائين گڏ ويٺيون هجن. هي اهو دور هو، جڏهن سنڌ جي شهرن ۾ دهشتگرديءَ جي بدترين لهر هلندڙ هئي ۽ قومپرست پارٽين تي تمام گهڻو دٻاءُ هو ته اهي شهرن ۾ سنڌين جي جان ۽ ملڪيتن جي تحفظ لاءِ گڏجي ڪجهه ڪن. جيتوڻيڪ سنڌ جي حقن سان لاڳاپيل معاملا ان کانپوءِ وڌيڪ خراب ٿيا آهن ۽ سنڌ جون سياسي ڌريون انهن بابت پنهنجي پليٽ فارمن تان جدوجهد به ڪنديون رهيون آهن، پر ڪنهن هڪ پليٽ فارم تان گڏجي جدوجهد ڪرڻ واري ڪا ڪوشش لاڀ ڏئي نه سگهي. ڏهاڪو سالن جي آمريت کانپوءِ جڏهن پيپلز پارٽي اقتدار ۾ آئي ته سنڌ جي ماڻهن ۾ اها اميد پيدا ٿي ته هاڻي سندن حقن جو تحفظ اقتدار جي ايوانن ۾ پهچايل همراهه پاڻ ئي ڪندا، پر گذريل سال ڏيڍ جي ڪارڪردگيءَ کانپوءِ سنڌ جي ماڻهن جي اها خوشفهمي ختم ٿي رهي آهي. خاص طور تي هيٺين ڳالهين سنڌ جي ماڻهن ۾ مايوسي، غير يقيني ۽ عدم تحفظ واري ڪيفيت کي جنم ڏنو آهي.

· سنڌ ۾ عملي طور اڄ به اهي ئي قوتون حڪومت ڪري رهيون آهن، جن مشرف جي دور ۾ سنڌ تي راڄ ڪيو. اڄ به سنڌ جي شهرن ۾ سنڌين لاءِ ساڳي اوپرائپ برقرار آهي ۽ فيصلا اڳ جيان ٿي رهيا آهن.

· اڻ سڌي طرح سنڌ کي ورهائڻ جون ڳالهيون شروع ٿي ويون آهن ۽ سرائيڪي صوبي جي آڙ ۾ ٻين صوبن جي ورهاڱي جون به ڳالهيون ٿي رهيون آهن، جنهن جو ذري گهٽ سئو سيڪڙو اشارو سنڌ ڏانهن آهن.

· صوبن کي اختيار ڏيڻ ۽ وسيلن تي مالڪي ڏيڻ وارا پراڻا واعدا حڪمرانن جي يادداشت مان گم ٿي چڪا آهن ۽ ويجهي آئيندي ۾ انهن تي عمل ٿيندي نظر نه ٿو اچي.

· پاڻيءَ جي ورهاست 1991ع جي ٺاهه موجب ڪرڻ، گهڻ پاسائين فارمولي هيٺ ناڻي جي ورڇ ڪرڻ ۽ صوبن کي سيلز ٽيڪس واپس ڪرڻ وارن معاملن تي ڪا به اڳڀرائي نه ڪئي وئي آهي.

· سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ڌاڙن، اغوا ۽ قتل جون وارداتون اڳي کان وڌيڪ تيز ٿي ويون آهن. هاڻي ته عمرڪوٽ، سجاول ۽ بدين جهڙن پرامن علائقن مان به ماڻهو کڄن ٿا ۽ حڪومت روايتي اعلان ۽ خاطرين کان وڌيڪ ڪجهه به نه ڪري سگهي آهي.

· سنڌ ۾ اسرندڙ مڊل ڪلاس کي هٿي ڏيندڙ حڪمت عمليون جوڙڻ بجاءِ پ پ انهن وڏيرن سان مفاهمتون وڃي ڪيون آهن، جن مشرف جي سموري  دور ۾ سنڌ کي ٻنهي هٿن سان لٽيو.

· سنڌ جي شهرن ۽ ٻهراڙين کي مفاد پرست ٽولن جي جاگيرن ۾ تبديل ڪندي اقتدار جي منتقلي وارو ساڳيونظام برقرار آهي ۽ ٽن صوبن پاران ان کي رد ڪرڻ جي باوجود سنڌ سرڪار اتحادين جي دٻاءَ سبب بيوس بڻيل آهي. سنڌ ۾ رهندڙ غير قانوني ڌارين کي نيڪالي ڏيڻ بجاءِ ڌارين جي نئين لوڌ لاءِ آجيان مهم هلائي پئي وڃي.

· سنڌ ۾ گورننس پنهنجي بدترين حالت ۾ آهي ۽ هڪ اڌ کي ڇڏي باقي حڪومتي وزير، ڪارندا ۽ پارٽي اڳواڻ سنڌ جي حقن ۽ سنڌ ۾ تبديليءَ وارين رٿائن بجاءِ بدلين، مقررين پروموشنز ۽ زمينن جي والار ۾ رڌل آهن. سنڌ ۾ گورننس جي نالي ۾ هڪ تماشو هلندڙ آهي ۽ ڏوڪڙ ڪمايو مهم جاري آهي.

اهي ۽ ان جهڙا ٻيا ڪيترائي قدم آهن، جن سنڌ جي ساڃاهه وند ماڻهن ۽ سنڌ جي آئيندي جو اونو رکندڙ حلقن ۾ اها ڳڻتي پيدا ڪئي آهي ته هن نازڪ وقت تي جڏهن ملڪ اندر قومن جي مستقبل بابت وڏا ۽ حساس فيصلا ٿيڻ ڏانهن وڌي رهيا آهن، سندن چونڊيل اڪثر عيوضي هن حڪومت کي سنڌ جي مالڪي ڪرڻ جي موقعي طور استعمال ڪرڻ بجاءِ پنهنجي خسيس مفادن جي نگهبانيءَ ۾ رڌل آهن. ان وايومنڊل ۾ سنڌ جا ماڻهو هڪ ڀيرو ٻيهر سنڌ جي قومپرستن ڏانهن واجهائڻ لڳا آهن ته اهي گڏجي سنڌ جي حقن لاءِ ڪا جدوجهد ڪن. جيتوڻيڪ اڪثر قومپرست پارٽين جي ڪردار ۽ اهليت بابت سنڌ جي ماڻهن وٽ ڪيئي سوال ۽ انومان موجود آهن، پر ان جي باوجود ٻي ڪا واهر نه ڏسي، سنڌ واسي کانئن اها اميد ڪري رهيا آهن ته شايد اهي سنڌ جي ماڻهن کي ڪا متبادل قيادت فراهم ڪري سگهن. ويجهڙ ۾ جڏهن سنڌ سرڪار، سنڌ اندر سوات ۽ مالاڪنڊ مان بي گهر ٿيل ماڻهن جي آجيان لاءِ مهم شروع ڪئي ته سنڌ ۾ قومپرست ڌريون هڪ ڀيرو ٻيهر ماڻهن کي رستن تي ڪڍي آيون. مختلف پارٽين پنهنجي پنهنجي شيڊيول موجب مظاهرن، ڌرڻن ۽ هڙتالن جا اعلان ڪيا ته هڪ ڀيرو ٻيهر سنڌ ۾ قومپرستن جي اتحاد جي خواهش ڪر موڙي اٿي ۽ ساڳيو مطالبو ٻيهر ٿيڻ لڳو ته آخر سنڌ جون قومپرست تنظيمون اتحاد ڇو نه ٿيون ڪن ۽ ان مسئلي تي ڪا گڏيل جدوجهد ڇو نه ٿيون هلائن؟ منهنجي راءِ ۾ اتحاد واري معاملي کي جذباتي ٿي بنهه نه ڏسڻ گهرجي. قومي حقن جي تحريڪن ۾ ڪيترائي اهڙا مثال ملي ويندا، جتي وڏي انگ ۾ تنظيمون الڳ الڳ ڪردار ادا ڪري رهيون هونديون آهن، پر ان جي باوجود سنڌ ۾ حقن واري جدوجهد جاري آهي. مثال طور فلسطين ۾ پي ايل او، حماس ۽ فتح جهڙن مکيه ڌارا جي تنظيمن کان علاوه اسلامڪ جهاد، الصائقا، فلسطين پيپلز پارٽي، فتح انقلابي ڪائونسل، فلسطيني انقلابي ڪميونسٽ پارٽي، فلسطيني ڊيموڪريٽڪ يونين، فلسطين لبريشن فرنٽ، فلسطين پاپولر، اسٽرگل فرنٽ، پاپولر ريزسٽنس ڪميٽيز وغيره سرگرم آهن. انهن ۾ پي ايل او سمورين مزاحمتي تحريڪن جو گڏيل فورم آهي. ساڳي طرح ڪشمير ۾ به آل پارٽيز حريت ڪانفرنس، ڄمون ڪشمير لبريشن فرنٽ، لشڪر توئبه، جيش محمد، حزب المجاهدين وغيره سرگرم آهن. پاڪستان اندر ساڳي قسم جو مثال بلوچستان جي قومي حقن جي تحريڪ آهي، جنهن ۾ پڻ ڪيئي تنظيمون سرگرم آهن. غلام ۽ مظلوم سماجن ۾ اندروني ٽڪراءَ وڌيڪ سخت هوندا آهن. ساڳي طرح جيڪي ڌريون جدوجهد جي ميدان ۾ هونديون آهن، انهن ۾ نظرياتي معاملن، جدوجهد جي طريقيڪار،  مخالف طاقتن جي تعين ۽ جدوجهد جي اوليتن بابت الڳ رايا هجڻ فطري ڳالهه آهي. انهن کان نه گهٻرائڻ گهرجي، ياد رهي ته اختلاف به عمل ۾ سرگرم فردن ۽ ڌرين ۾ ٿيندا آهن ۽ انهن کي جدوجهدن جو لازمي ۽ فطري حصو تصور ڪرڻ گهرجي. انهن مان ڪي اختلاف ته جدوجهدن دوران فطري طور پيدا ٿيندا آهن ۽ ٻيا وري هٿرادو طور انهن طاقتن پاران پيدا ڪرايا ويندا آهن، جن جي ڪوشش هوندي آهي ته قومي حقن جي تحريڪن کي ورهائي اندروني طور ڪمزور رکجي.

سنڌ جي قومي حقن واري جدوجهد کي به ائين عمليت پسنديءَ واري نظر سان ڏسڻ گهرجي ۽ ان جي اندر مثبت پهلوئن کي به نظر ۾ رکجي. مثال طور ڪو به باضابطه اتحاد نه هجڻ جي باوجود سنڌ جي قومي حقن جي تحريڪ سنڌ جي بنيادي مسئلن تي سماج اندر ايڏي وڏي هم آهنگي پيدا ڪئي آهي جو پاڻي، ناڻي، ڊيموگرافي ۽ سنڌ جي جاگرافيائي وحدت بابت سنڌ ۾ غير معمولي اتحاد موجود آهي. نوبت اها آهي جو وفاق جي سياست ڪندڙ پيپلز پارٽي ۽ مسلم ليگ جهڙين جماعتن کان وٺي اسلام آباد جي پگهاردار وڏيرن جي پارٽين ق ليگ وغيره کي به اها جرئت نه ٿي ٿئي ته انهن مسئلن تي ڪا ٻي راءِ رکي سنڌ ۾ سياست ڪري سگهن. سنڌ جي سماجي تنظيمن، اين جي اوز، ميڊيا ۽ ٻين فورمن تائين انهن مسئلن بابت هر سطح تي هڪ ئي راءِ آهي. سچ ته سنڌ جي قومي تحريڪ سمورين ڪمزورين جي باوجود ان ڳالهه جو ڪريڊٽ لهڻي ٿي، نه رڳو سنڌ اندر پر هاڻي سنڌ کان ٻاهر ملڪ اندر ۽ ڪيترن بين الاقوامي فورمن تي به انهن مسئلن بابت سنڌ جي ماڻهن جي خيالن جي پٺڀرائي ڪئي وڃي ٿي. اها تمام وڏي سگهه آهي، جيڪا سنڌي سماج اندر ڏهاڪن جي جدوجهد کان پوءِ پيدا ٿي آهي. هاڻي جيستائين سنڌ جي قومي تحريڪ ۾ سرگرم ڌرين ۾ اتحاد جو سوال آهي ته مٿين دليلن جو مقصد اهو بنهه ناهي ته اهڙو اتحاد نه ٿيڻ گهرجي. ان بحث جو مطلب رڳو ان ڳالهه کي واضح ڪرڻ آهي ته اتحاد جي معاملي کي رڳو مايوسيءَ واري نظر سان نه ڏسڻ گهرجي. جيڪڏهن قومپرست تنظيمن الڳ الڳ رهي به پنهنجي جدوجهد وسيلي سنڌي سماج اندر سنڌ جي بنيادي مسئلن تي گڏيل راءِ پيد اڪري ورتي آهي ته اها ڳالهه ان کان وڌيڪ بهتر آهي ته تنظيمن ۾ اتحاد هجي ها ۽ سماج اندر قومي حقن بابت سوچ ورهايل هجي ها. ان لحاظ کان ڏسجي ته سنڌ اندر هڪ اڻ لکيو ۽ اڻ اعلانيل اتحاد موجود آهي. رهي ڳالهه سياسي ڌرين ۾ اتحاد جي ته اهو وقت ۽ حالتن جي نتيجي ۾ پنهنجي فطري انداز سان پيدا ٿيندو ۽ شايد تڏهن ئي جٽادار ثابت ٿي سگهندو. منهنجي خيال ۾ سياسي تنظيمن اندر اتحاد نه ٿيڻ ايتري مايوسيءَ واري ڳالهه ناهي، جيتري اهڙو اتحاد ٺاهڻ کانپوءِ ان جي نه هلي سگهڻ جي صورت ۾ پيدا ٿي سگهي ٿي. ماضيءَ ۾ سنڌ قومي اتحاد ۽ پونم جو انجام اسان ڏسي چڪا آهيون، جن جي ٺهڻ سان جيتري اميد پيدا ٿي هئي، ان کان ڪيئي ڀيرا وڌيڪ مايوسي انهن جي نه هلي سگهڻ سبب پيدا ٿي. منهنجي راءِ ۾ سنڌ ۾ قومپرست ڌرين جي اتحاد کي ڪنهن گڏيل پليٽ فارم، جهنڊي ۽ منشور کان الڳ ڏسڻ گهرجي. اهڙو اتحاد هاڻي پارٽي اڳواڻن، جهنڊن ۽ نعرن جو نه پر عمل جو هجڻ گهرجي. جيڪڏهن سنڌ جون سموريون قومپرست ڌريون عمل جي اتحاد تي (Alliance of Action) راضي ٿي وڃن ته وڏو بريڪ ٿرو ٿيندو. عمل جي اتحاد مان مراد آهي سنڌ جي ڪجهه بنيادي مسئلن تي جدوجهد جي اهڙي گڏيل حڪمت عملي، جنهن ۾ قومپرست ڌريون پنهنجن نالن، نعرن، جهنڊن ۽ منشورن تي قائم رهندي ۽ هڪ ٻئي سان ڪي نظرياتي ۽ اصولي اختلاف به برقرار رکندي انهن چند بنيادي مسئلن تي جدوجهد جي گڏيل حڪمت عملي تي راضي ٿين ۽ ان لاءِ ڪنهن نئين پليٽ فارم، جهنڊي يا منشور جي چڪر ۾ في الحال نه پون. مثال طور سنڌ ۾ هيٺيان معاملا سياسي حوالي سان غير تڪراري آهن ۽ انهن بابت ڪي به رايا ناهن.

· سنڌ جي جاگرافيائي وحدت جو تحفظ.

· سنڌ ۾ سنڌين کي اقليت ۾ تبديل نه ٿيڻ ڏيڻ ۽ ڌارين جي نيڪالي.

· سنڌ جي شهرن تي سنڌين جو پهريون حق هجڻ.

· سنڌ جي قدرتي وسيلن تي سنڌ واسين جو حق هجڻ.

هي يا ان جهڙا ڪجهه بنيادي نقطا طئي ڪري سگهجن ٿا، جن تي سنڌ جون قومپرست ۽ ترقي پسند پارٽيون عمل جو اتحاد (Alliance of Action) قائم ڪري سگهن ٿيون. عمل جي ان اتحاد جا تفصيل اهي تنظيمون گڏجي طئي ڪري سگهن ٿيون، ان ڏس ۾ ڪجهه رٿون هتي پيش ڪجن ٿيون.

· انهن نقطن تي ساڳي راءِ رکندڙ ڌرين جي سينيئر قيادت هر مهيني هڪ ڀيرو گڏجاڻي ڪري انهن مسئلن تي صورتحال جو گڏجي جائزو وٺي.

· جيئن ته هي عمل جو اتحاد هوندو، تنهن ڪري ان ۾ عهدن وغيره جو ڪوبه چڪر نه هوندو ۽ واري واري سان ميمبر تنظيمون انهن گڏجاڻين جي ميزباني ڪري سگهن ٿيون.

· جن نقطن تي هم آهنگي ٿئي ٿي، انهن تي گڏيل جدوجهد جي طريقيڪار کي به سهمتي ٿيڻ گهرجي. مثال طور سموريون ڌريون احتجاج جو سڏ گڏجي ڏينديون وغيره. سموريون ڌريون گڏيل سرگرمين لاءِ وسلين ۾ به ڀائيواري ڪنديون ته جيئن گڏيل قيادت ۽ گڏيل جدوجهد جو تاثر وڌيڪ مضبوط ٿئي.

· طئي ٿيل نقطن جي حوالي سان سرڪار يا ڪنهن به ڌر سان ڳالهه ٻولهه به گڏجي طئي ڪيل نمائندن وسيلي ڪئي ويندي ۽ ڪا به ڌر اڪيلي سر ڪنهن ڌر سان انهن مسئلن تي ڳالهه ٻولهه نه ڪندي.

· سمورا فيصلا گڏيل راءِ سان ڪيا وڃن ۽ فيصلن جي منظوريءَ جو طريقيڪار اڳواٽ طئي ڪيل هجي.

· عمل جي ان اتحاد کي باهمي اعتماد ۽ احترام جي جذبي هيٺ ئي هلائي سگهبو، تنهن ڪري ڪا به ڌر هڪ ٻئي بابت ٻاهر ڪي اهڙا ڪمينٽس نه ڏيندي، جنهن سان اڻ وڻندڙ ماحول پيدا ٿئي.

· جدوجهد ۾ ڪنهن خاص سرگرميءَ جي حوالي سان ڪنهن ٻي ڌر، سياسي، سماجي، ثقافتي تنظيم يا فردن کي ڪو ڪردار ڏيڻ بابت به گڏيل راءِ سان فيصلو ڪيو وڃي.

ان جهڙا ٻيا نقطا طئي ڪري هڪ Code of Conduct ٺاھي عمل جي اتحاد جي شروعات ڪري سگهجي ٿي. هڪ ٻي ڳالهه به ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته ان مقصد لاءِ شروع ۾ اتحاد اندر ڌرين جي انگ وڌائڻ بجاءِ جيڪڏهن مکيه ڌارا واريون ڪجهه تنظيمون به گڏجي اها شروعات ڪن ته آهستي آهستي ٻيون ڌريون ان ۾ شامل ٿي سگهن ٿيون، تنهن ڪري سڀني تنظيمن جي گڏ ٿيڻ تائين انتظار ڪرڻ بجاءِ ڪجهه تنظيمن جا اڳواڻ گڏجي اهڙي شروعات ڪري سگهن ٿا. هڪ ڀيرو گڏيل قيادت هيٺ قومي جدوجهد جي اهڙي شروعات ٿئي ته اهي طاقتون جيڪي مستقبل ۾ سنڌ بابت ڪا رٿابندي ڪري رهيون هونديون انهن کي به اهو اندازو ٿي ويندو ته سنڌ بابت فيصلا سنڌ جي اصلي وارثن جي نمائندگي ڪندڙ ڌرين جي مرضيءَ کانسواءِ نه ٿي سگهندا. هن وقت جيئن ته سنڌ جي نمائندگي ڪنهن هڪ ڌر يا مختلف ڌرين جي ڪنهن پليٽ فارم وسيلي نه پئي ٿئي، تنهن ڪري سنڌ جي نمائندگيءَ جي دعويداري انهن ماڻهن وٽ آهي، جن لاءِ سنڌ مادر وطن نه پر مال غنيمت ۾ ڦٻايل زمين جو ٽڪرو آهي. هن سڄي خطي ۾ عالمي طاقتن جي مفادن جي جنگ ڏينهون ڏينهن وڌيڪ تيز ٿي رهي آهي ۽ جيڪڏهن ڪنهن مرحلي تي هن ملڪ جي باري ۾ ڪي اهم فيصلا ٿيا ته انهن ۾ سنڌ جي نمائندگي ائين ئي غائب هوندي، جيئن ننڍي کنڊ جي ورهاڱي وقت ۽ نئين ملڪ جا اهم فيصلا ٿيڻ وقت هئي. ان پسمنظر ۾ هن صورتحال ۾ سنڌين جي نمائندگي نه پيپلز پارٽي ڪري ٿي (ووٽن جي نمائندگي الڳ معاملو آهي) ۽ نه ڇڙ وڇڙ قومپرست پارٽيون اها نمائندگي ڪري رهيون آهن. قومپرست پارٽين جي گڏيل قيادت جي متحرڪ ٿيڻ سان اهو اهم خال پڻ ڀرجي سگهي ٿو، جنهن جي سنڌ کي ايندڙ ڏينهن ۾ شديد ضرورت پوندي.

nmemon2004@yahoo.com

صوبائي خودمختياري جو واعدو ڪڏهن پورو ٿيندو؟ ليکڪ : حميرا علواڻي

حميرا علواڻي

حميرا علواڻي

ـ1973ع جي آئين مطابق ”اسلامي جمهوريه پاڪستان“ وفاقي رياست آهي، جنهن جا چار صوبا وفاقي يونٽس آهن، جيڪي وفاق جي ماتحت نه، پر برابر جا ڀائيوار آهن. صوبن جا پنهنجا پنهنجا اختيار ۽ ذميواريون آهن. وفاق جي ذمي دفاع، پرڏيهي معاملا، مالياتي کاتو، ڪرنسي، گهرو معاملا ۽ پاليسيون آهن. جڏهن ته تعليم، صحت، روزگار، بلديات، امن امان، پوليس، ترقياتي ڪم، صنعتون، زراعت، آبپاشي، مواصلات، صوبائي ماليات، روينيو کاتو، جنگلات، ثقافت، خانداني منصوبا بندي، پورهيتن جي ڀلائي، مذهبي معاملا، عورتن ۽ نوجوانن جا معاملا، گهرو کاتو، سماجي ڀلائي، انفارميشن ٽيڪنالاجي، لائيو اسٽاڪ، رانديون، معدنيانت وغيره صوبائي کاتا يا سبجيڪٽس آهن. نئين بلدياتي نظام هيٺ جيڪي ضلعي حڪومتون قائم ٿيون، اتي ڪنهن نه ڪنهن ڀوتار سائين ضلعي ناظم جي روپ ۾ جنرل مشرف جي B ٽيم طور ڪم ڪيو ۽ عيوضي ۾ کين ضلعن جو بي تاج بادشاهه بڻايو ويو.

ناظمن جا اختيارات: مڪاني حڪومت تحت گذريل وفاقي حڪومت 2009ع تائين پوليس آرڊر 2001ع ۽ لوڪل آرڊيننس 2002ع کي آئين جي ڇهين شيڊول ۾ LFO تحت وجهي قانونسازي جا اختيار صوبن کان وٺي وفاق پاڻ وٽ رکيا آهن. جنهن جي ڪري سنڌ سرڪار گذريل 7 سالن ۾ لوڪل باڊيز ايڪٽ ۾ ڪا ترميم آڻڻ چاهي، تڏهن به نه آڻي سگهي، حالانڪه ميونسپل گورنمينٽ وٽ رڳو علائقائي (ضلعي) سطح جا کاتا هوندا آهن، جيئن ڊرينيج، پاڻي جي رسائي، پرائس ڪنٽرول، گهٽيون پڪيون ڪرائڻ، ڪميونٽي ليول تي ترقي وغيره. باقي تعليم، صحت، روزگار، زڪوات، آبپاشي، امن امان، جنگلات، تعميرات، نوڪريون، بدليون، مقرريون وغيره ته صوبن جي حڪومت جو ڪم آهي. پر مشرف سرڪار انهن کي 25 کاتا ڏئي ڇڏيا. انهن جا عملي اختيار صوبن کان وٺي ضلعي حڪومتن حوالي ڪيا ويا ۽ صوبن جي بيوروڪريسي، جنهن ۾  19 يا 18 گريڊ جا آفيسر به اچي وڃن ٿا، سي ميٽرڪ پاس ناظمن جي ماتحت ڪيا ويا. نه رڳو ايترو، پر انهن جيACR  ٺاهڻ جا اختيار به ناظمن کي ڏنا ويا. ان سموري نظام جو هڪ تاريڪ پهلو اهو به آهي، جو گذريل ستن اٺن سالن ۾ صوبائي حڪومتن ۽ ضلعي حڪومتن ۾ ڇڪتاڻ هلندي رهي. هر هنڌ بيوروڪريسي، ناظمن ۽ صوبائي وزيرن وچ ۾ اختلاف رهيا، ترقياتي ڪمن جي حوالي سان اڪثر ضلعن ۾ اربين رپين جي ڪرپشن سامهون آئي. اختيارن جي هيٺين سطح تي منتقلي بدران ڪرپشن جي هيٺين سطح تي منتقلي سامهون آئي!

نظام جي شفافيت، احتساب ۽ نگراني:

ان سڄي سسٽم تحت وفاق کان صوبن بجاءِ سڌا فنڊ وٺي، ضلعي حڪومتن کي ڏنا ويا، جنهن جو مثال مشرف دور ۾ 29-ارب رپين جو ڪراچي پيڪيج ۽ 10-ارب رپين جو حيدرآباد سٽي ڊيولپمينٽ پيڪيج هو، جنهن ۾ گذريل صوبائي حڪومت وٽ اهو اختيار به نه هو ته اها انهن جي خرچ بابت ڪا پڇا ڳاڇا به ڪري سگهي. ضلعي حڪومتن واري نظام کي ڪرپشن جي اڏوهي تباهه ڪري ڇڏيو، جيڪا تباهي اسان جي سامهون آهي. سموريون اسڪيمون نامڪمل ئي رهيون. اڳواٽ ادائيگي ٿيڻ سبب رلي ويل اسڪيمن بابت ڪير به ٺيڪيدارن کان ڪو پڇاڻو ڪرڻ  وارو ڪو نه هو. انتظاميا ۽ ناظمن جي ملي ڀڳت سبب فنڊن ۾ ڪروڙين رپين جي گهوٻين جا انڪشاف به سامهون آيا. ٺيڪيدارن کان انتظاميا ۽ ناظمن جي ڪميشن وٺڻ سبب اڪثر ڪم غير معياري ثابت ٿيا. سوين ترقياتي اسڪيمون ته فقط ڪاغذي ڪارروائي تائين محدود رهيون. مطلب ڪاغذن تي ته ڪم ڏيکاريل آهي، سرزمين تي نه! حقيقت ڏسجي ته سڄي مشرف دور ۾ ڪشمور، ڪنڌڪوٽ، شڪارپور، ٺٽي، بدين، نوشهرو فيروز، جيڪب آباد، گهوٽڪي، قمبر شهدادڪوٽ، دادو، ٽنڊو محمد خان، ٽنڊو الهيار، مٽياري ضلعن ۾ روڊ رستن، اسڪولن، ڪاليجن، اسپتالن جي ڏاڍي خراب حالت آهي. اڳوڻي وفاقي حڪومت پاران صوبن جا اختيار پاڻ وٽ رکي، جنهن نموني صوبائي خودمختياري کي سلب ڪيو ويو، تنهن جو مثال نٿو ملي. جنهن ڪري صوبن ۾ هڪ ئي وقت ۾ ٻه متوازي نظام هلندا رهيا. مٿان وري ايل ايف او جي ڪري 2009ع تائين صوبائي حڪومت لوڪل گورنمينٽ بابت ڪا قانونسازي پڻ نٿي ڪري سگهي. پوليس آرڊيننس 2002ع تحت پوليس ضلعي ناظمن جي ماتحت ڪم ڪندي. گذريل دور ۾ ضلعي حڪومتون امن امان قائم ڪرڻ بدران رڳو غريبن، سياسي ورڪرن کي ٻڌرائڻ، هيسائڻ واري پاليسي تحت پوليس کي استعمال ڪندي رهي. مخالفن (سنڌ ۾ پ پ سان لاڳاپيل ڪارڪنن) کي سياسي انتقام جو نشانو بڻائيندي رهي. ضلعي ناظمن وٽ ايترا اختياراتي فنڊ هئا، جو گذريل حڪومت ۾ ڪجهه اسيمبلي ميمبر استعيفيٰ ڏئي ناظم ٿيا. مالي وسيلا، انتظامي اختيار، ترقياتي اسڪيمون، بيوروڪريسي، پوليس سڀ ڪجهه جو انهن جي هٿ وس ڏنو ويو. اهو تجربو صوبن کي مضبوط ڪرڻ بجاءِ عملي طور تي صوبائي حڪومتن کي ڪمزور ڪندو رهيو، ۽ اڃا به ڪري رهيو آهي. اڄ به سنڌ حڪومت ڪو انتظامي يا ترقياتي قدم کڻي ٿي ته سٽي ناظم يا ضلعي ناظم يا ته پنهنجا اختيار استعمال ڪري روڪائي ڇڏي ٿو يا پوءِ ان ترقياتي ڪم تي پنهنجي نالي جي تختي هڻائي پاڻ ئي افتتاح ڪري ٿو.

ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته ضلعن بجاءِ صوبن کي مضبوط ڪيو وڃي ۽ صوبن جا آئيني حق ۽ اختيار وفاق کان صوبن ڏانهن منتقل ڪيا وڃن. ضلعي حڪومتن کي ختم ڪري انهن کي LFO کان ٻاهر آڻي کين صوبائي اختيارن هيٺ ڏنو وڃي. جيئن ته آئين جي آرٽيڪل (6) کي شيڊيول جو حصو ڪري صوبن کي سندن حقن کان اڳوڻو صدر محروم ڪري ويو آهي، جنهن تحت صوبائي اسيمبليون لوڪل باڊيز لاءِ قانونسازي ڪرڻ جون به مجاز نه آهن. مضبوط صوبا ئي مضبوط وفاق جي علامت آهن. ضلعي وڏيرن ۽ علائقائي ڀوتارن کي مضبوط ڪرڻ بجاءِ عوام کي   واقعي هيٺين سطح تائين اختيارن ۾ ڀاڱي ڀائيوار بڻايو وڃي ۽ انهن لاءِ صوبن کي مالي خودمختياري ۽ انتظامي خودمختياري ڏني وڃي. جيڪڏهن عملي طور تي ڪنڪرنٽ لسٽ تحت تعليم، صحت، زراعت سميت 40 کاتا صوبن حوالي ڪيا وڃن. (جيئن وزير اعظم يوسف رضا گيلاني قومي اسيمبلي ۾ پنهنجي پهرين تقرير ۾ صوبائي خودمختياري جو واعدو ڪيو هو). هن وقت پنجاب، سرحد، بلوچستان لوڪل  گورنمينٽ جي خاتمي جي حق ۾ آهي، پر رڳو سنڌ ۾ اتحادي ڌر جي ڪري اهو فيصلو ڪو نه ڪيو ويو. هن وقت سمورين پارٽين کي گڏجي صوبائي خودمختياري، مالياتي ايوارڊ، 91ع پاڻي ٺاهه سميت سمورن مسئلن جي حل لاءِ ڪوشش ڪرڻ گهرجي.

alwani@cyber.net.pk

بجلي اگهن ۾ امڪاني واڌ ۽ سپريم ڪورٽ : ڪاوش ايڊيٽوريل

سپريم ڪورٽ نيپرا کي بجلي اگهن ۾ واڌ ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو آهي. سپريم ڪورٽ طرفان بجلي اگهن ۾ امڪاني واڌ خلاف ورتل پاڻمرادو نوٽيس جي شنوائيءَ دوران چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري پنهنجي ريمارڪس ۾ چيو آهي ته، بجلي اگهن ۾ واڌ نه ڪئي وڃي، حڪومت جلدبازيءَ ۾ بجلي اگهه وڌايا ته عدالت اسٽي آرڊر جاري ڪري ڇڏيندي. چيف جسٽس آف پاڪستان پنهنجي ريمارڪس ۾ وڌيڪ چيو ته، نيپرا وارا ڊرائنگ رومز ۾ ويهي بجلي اگهن جو تعين ڪن ٿا، لاهور ۽ اسلام آباد ۾ پاليسيون ٺاهي روز نوان سرچارج لڳائي نوان تماشا ڪيا وڃن ٿا. جڏهن ايڏي لوڊشيڊنگ ڪئي وڃي ٿي ته پوءِ ايڏا سرچارج ڇو ٿا هنيا وڃن؟ عدالت نيپرا کان بجلي پيداوار تي ايندڙ لاڳت، ٻين خرچن، بجلي ڪمپنين جي منافعي ۽ عوام تي پوندڙ اضافي بار بابت تفصيل طلب ڪري ورتا.

نئين مالي سال کان سبسڊيز ختم ڪرڻ ۽ بجلي اگهه وڌائڻ لاءِ عالمي مالياتي ادارن جو ”بيحد اصرار“ رهندو پيو اچي. حڪومت تيل جي قيمتن ۾ زبردست اضافي کانپوءِ بجليءَ جي قيمتن ۾ به اضافو ڪرڻ واري هئي ۽ ان کي اڻٽر قرار ڏئي رهي هئي ته سپريم ڪورٽ معاملي جو پاڻمرادو نوٽيس وٺي نيپرا کي بجلي اگهن ۾ واڌ کان روڪي ڇڏيو آهي. توڙي جو عوامي ردعمل، صنعتڪارن جي احتجاج بعد حڪومت اهو چوڻ شروع ڪيو آهي ته لوڊشيڊنگ جي خاتمي تائين بجلي اگهه نه وڌندا، پر فيصلن ۾ حڪمرانن جي آزاد هجڻ واري ڳالهه جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته ناڻي بابت وزير اعظم جو صلاحڪار شوڪت ترين چئي چڪو آهي ته بجلي اگهن ۾ اضافي جي حوالي سان آءِ ايم ايف ۽ عالمي بئنڪ سان ڳالهايو ويندو. ان جو مطلب اهو ٿيو ته جيڪڏهن عالمي مالياتي ادارا نٿا مڃين ته پوءِ حڪمرانن لاءِ بجلي اگهن ۾ واڌ ڪرڻ وارو فيصلو اڻٽر هوندو، ته پوءِ ”لوڊشيڊنگ جي خاتمي تائين بجلي اگهن ۾ اضافو نه ڪرڻ“ وارو اعلان به حڪومت لاءِ شايد ئي قابل عمل هجي. معنيٰ ته حڪومت وٽ عوامي اهنجن جي اهميت نه، پر مالياتي ادارن جي مرضي مقدم رهندي آئي آهي. هاڻي جڏهن سپريم ڪورٽ بجلي اگهن ۾ امڪاني اضافي جو پاڻمرادو نوٽيس ورتو آهي ۽ ٻڌڻيءَ دوران نيپرا کي بجلي اگهن ۾ واڌ ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو آهي ته عوام کي اهو اطمينان ٿيو آهي ته هاڻي نيپرا بجلي اگهن ۾ اضافو گهٽ ۾ گهٽ ٻڌڻيون هلڻ تائين ته نه ڪري سگهندي.

سپريم ڪورٽ جنهن اهم معاملي بابت نيپرا کان تفصيل طلب ڪيا آهن، اهو آهي بجلي پيداوار تي ايندڙ لاڳت، ٻين خرچن، ڪمپنين جي منافعي ۽ عوام تي پوندڙ اضافي بار. ڪنهن به شئي يا اسم جي قيمت جو تعين ان جي پيداواري لاڳت، ان تي ايندڙ ٻين خرچن کي نظر ۾ رکي ڪيو ويندو آهي. اهڙي ريت بجليءَ جي قيمت جي تعين لاءِ به اها خبر هجي ته ان جي في يونٽ لاڳت ڪيتري آهي، ان تي ايندڙ ٻيا خرچ ڪيترا آهن ۽ اهري ريت اها ڪل پيداواري لاڳت هوندي، جنهن ۾ بجلي ڪمپنين جو مناسب منافعو ملائي اها بجليءَ جي في يونٽ قيمت هجڻ گهرجي پر هتي ائين نه آهي. هڪ ته عالمي مالياتي ادارن جي فرمائش تي واڌ جو اهتمام ڪيو ويندو آهي، ٻيو وري بجلي ڪمپنين جي گهر تي انهن جي منافعي جو تعين ٿئي ٿو. بجلي ڪمپنيون وڌيڪ خرچ جو جواز ڄاڻائي اهڙي گهر ڪنديون رهيون آهن، پر ان جي تصديق لاءِ تيل ڪمپنين جي اڪائونٽس/رڪارڊ کي چيڪ ڪرڻ جي ضرورت ئي محسوس نٿي ڪئي وڃي. صرف ڳالهه ايتري ئي ناهي، ان کانپوءِ ڪمپنين جي بدانتظامي ۽ اندروني ڪرپشن جي چٽي به مختلف سرچارجز جي صورت ۾ عوام تي رکي وڃي ٿي. چيف جسٽس آف پاڪستان اهو درست فرمايو آهي ته، جڏهن لوڊشيڊنگ ڪئي وڃي ٿي ته سرچارج ڇو ٿا هنيا وڃن؟ دراصل سرچارج سموري خساري کي ايڊجسٽ ڪرڻ لاءِ هنيا ويندا آهن ۽ جڏهن اهي سرچارج به هنيا پيا وڃن ته پوءِ لوڊشيڊنگ ڇو؟

هاڻي جڏهن سپريم ڪورٽ نيپرا کان بجليءَ جي پيداوار تي ايندڙ لاڳت، ٻين خرچن، بجلي ڪمپنين جي منافعي ۽ عوام تي پوندڙ اضافي بار بابت تفصيل طلب ڪيا آهن ته اهي انگ اکر سامهون اچڻ سان عوام جي ڦرلٽ جي هڪ ڀيانڪ تصوير سامهون ايندي. اهو عرصو جڏهن عالمي مارڪيٽ ۾ تيل جي قيمتن ۾ رڪارڊ لاٿ آئي، تڏهن به هتي بجليءَ جا اگهه نه گهٽايا ويا. سپريم ڪورٽ ۾ جيڪي انگ اکر نيپرا طرفان پيش ڪيا ويندا، انهن جي ڇنڊڇاڻ بعد انهن جي روشنيءَ ۾ بجليءَ جي اگهن جو تعين ٿيڻ گهرجي. ان لاءِ پيچيدگين کان پاڪ، انتهائي سادو فارمولا جوڙيو. بجلي ڪمپنين جي اندروني ڪرپشن، بدانتظاميءَ جو بار سرچارجز جي صورت ۾ عوام تي نه وڌو وڃي. اهم ڳالهه اها ته بجلي توڙي تيل جي اگهن ۾ واڌ مني بجيٽ آهي ۽ مني بجيٽ جي منظوري پارليامينٽ مان وٺڻ گهرجي، جنهن لاءِ به حڪمرانن کي پابند بڻائڻ جي ضرورت آهي.

ڪاوش هائيڊ پارڪ اٺ جولائي 2009

حيدرآباد ۾ هلندڙ گوشت جو غير قانوني ڪاروبار!

حيدرآباد جي ڀينس ڪالوني، جيڪا هٽڙي پوليس جي حد ۾ واقع آهي، جتي ڪيترائي مينهن جا واڙا آهن ۽ هڪ هڪ واڙي ۾ سون جي تعداد ۾  مينهون آهن، انهيءَ ڪالونيءَ ۾ هڪ غير قانوني ذبح خانو به آهي، جيڪو هڪ لساني تنظيم جي پٺ ڀرائي تحت هلي رهيو آهي، انهيءَ ذبح خاني ۾ مينهن جا تازا ڄاول پاڏا ڄمڻ شرط کڻي اچي ڪٺا ويندا آهن، جيڪي هنن کي تمام گهٽ اگهه تي ملندا آهن، ان گوشت کي حيدرآباد جي نالي وارين وڏين وڏين هوٽلن تي سپلاءِ ڪيو وڃي ٿو ۽ اتي اهو گوشت ٻاڪرو ٿي وڪامندو آهي، انهيءَ ڪاروبار جو حد جي پوليس کي بخوبي علم آهي، پر ڏي وٺ جي بنياد تي پوليس انتظاميا ڪو به تحرڪ نٿي وٺي. اصل ڳالهه هيءَ آهي ته اهڙي قسم جو ڪچو گوشت کائڻ سان انسان جي اندر ۾ ڪيتريون ئي بيماريون جنم وٺن ٿيون، اهو تجربو ته اسين پاڻ پنهنجي اندر ۾  پيدا ٿيندڙ تڪليفن مان ازخود لڳائي سگهون ٿا. اسان حيدرآباد جي اعليٰ اختيارين کي هن مسئلي طرف متوجهه ڪندي کين گذارش ٿا ڪريون ته جلد از جلد هن غير قانوني ڪاروبار کي بند ڪرائي، ذميوارن خلاف قانوني ڪارروائي ڪئي وڃي.

بودلو قلندري/حيدرآباد

پورهيت طبقي جي ڀلائي لاءِ عوامي سرڪار اپاءَ وٺي!

حڪومت جي ماتحت هلندڙ وڏين ڪارپوريشنن ۽ نجي ادارن ۾ ڪم ڪندڙ لکين پورهيتن (مزدورن) جي معاشي حالت نهايت رحم جوڳي بڻائي وئي آهي، مزدورن کي اهڙن سرمائيدارن حوالي ڪيو ويو آهي، جيڪي سرڪاري قانون کي پٺي ڏيندي مزدورن جي زندگي زهر بڻائي رهيا آهن، جيڪي مزدورن کي رهڻ لاءِ نه جڳهه ڏين ٿا، نه مناسب اجورو ۽ نه ئي صحت جون بنيادي ضرورتون پوريون ڪن ٿا، مزدورن کي هر اهڙي اداري ۾ گهٽ اجوري تي بيگر تي وهايو وڃي ٿو، انهن ادارن ۾ شگر ملون اول صف ۾ اچن ٿيون. دنيا سرمائيداري ڄار مان نڪري آزاد بڻجي رهي آهي، پر هتي جو مزدور ڪيترن ئي سالن کان سرمائيداري سرشتي هيٺ زندگي جا پويان پهر بک ۽ بدحالي ۾ گذاري رهيو آهي. هن وقت جيئن ته هتي جمهوري نظام رائج آهي، انهيءَ نظام کي آڻڻ لاءِ مزدورن هر وقت پنهنجي جانين جو نذرانو پئي ڏنو آهي، پر خبر ناهي ڇو موجوده جمهوري حڪومت هن وقت تائين مزدورن جي بهتري لاءِ ڪوبه قدم کڻي ناهي سگھي؟ جيئن ته هر بجيٽ ۾ سرڪاري ملازمن جو پگهار ته وڌايو وڃي ٿو، پر نجي ادارن ۾ ڪم ڪندڙ مزدورن لاءِ ڪڏهن به ڪنهن خاص پيڪيج جو اعلان ناهي ڪيو ويو. سرڪاري سرپرستي نه هئڻ سبب ڏينهون ڏينهن مزدور مسئلن ۾ مبتلا ٿيندا وڃن، هنن کي هٿرادو پاڪيٽ يونين حوالي ڪيو وڃي ٿو، جنهن سبب سندن زندگي مفلوج بڻجي وڃي ٿي. موجوده مهانگائي واري دور ۾ مزدور طبقي جو گذر سفر مشڪل بڻجي ويو آهي. خدارا هنن مزدورن جي سار لهو، سندن پگهارن ۾ واڌ به سرڪاري طور اعلان ڪري ڪئي وڃي ۽ سرمائيدارن کي ان جو پابند بڻايو وڃي، مزدورن جا بنيادي حق بحال ڪري ڏنا وڃن ته جيئن سڀني نجي ادارن ۽ ڪارپوريشنن ۾ ڪم ڪندڙ مزدور وڌيڪ محنت ڪري ادارن کي وڌيڪ اپت ڏئي سگهن.                                             جميل احمد کوسو/ماتلي

غريبن جي پارٽي، غريبن کان منهن نه موڙي!

ملڪ جي سڀني سياسي پارٽين ۾ وڏي ۾ وڏي ۽ عوامي پارٽي پاڪستان پيپلز پارٽي ليکي وڃي ٿي، غريب عوام جون اميدون به پيپلز پارٽي سان ئي وابسته رهيون آهن، پر هن ڀيري خبر ناهي ڇو عوامي حڪومت هوندي به غريب عوام پاڻ کي نڌڻڪو محسوس ڪري رهيو آهي. پيپلز پارٽي جي باني شهيد ذوالفقار علي ڀٽو صاحب ۽ سندس ڌيءَ شهيد محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جا عوام تي ڪيل احسان وسارڻ جهڙا ناهن، ٿورو ماضي ۾ جهاتي پائي ڏسنداسين ته شهيد محترمه بينظير ڀٽو جي آمد وقت غريب عوام دل و جان سان سندس استقبال ڪيو هو، ان کانپوءِ به غريب عوام محترمه سان گڏ هئي ۽ اليڪشن تائين به عوام ڀرپور نموني پنهنجو ساٿ نڀايو ۽ پيپلز پارٽي کي اقتداري ايوانن تائين پهچايو، پر اڄ غريب عوام محسوس ڪري ٿو ته محترمه شهيد جي مشن کي هڪ پاسي رکيو ويو آهي. غريب ۽ بيواهه عورتن لاءِ رکيل بينظير انڪم سپورٽ پروگرام جا فارم به ڀوتارن جي حوالي ڪيا ويا، نوجوانن جي لاءِ يوٿ ڊولپمينٽ پروگرام ۾ به غريبن کي نظر انداز ڪيو ويو، جڏهن ته ترقياتي ڪمن ۾ ڏسجي ته موجوده نمائندا پنهنجي ڳوٺ يا پنهنجي شهر ۾ من پسند ماڻهن کي نوازڻ ۾ ئي پورا آهن، آخر ائين ڇو؟ اسين صدر پاڪستان آصف علي زرداري کي پرزور اپيل ٿا ڪريون ته عوامي نمائندن کي غريبن جا مسئلا حل ڪرڻ جو پابند بڻايو وڃي، ته جيئن غريب عوام به ڪو سک جو ساهه کڻي.

پروانو پٿو مل

ڳوٺ آمريو (ٿرپارڪر)

پ پ جا مخلص ڪارڪن ڪنهن در دانهين!؟

پيپلز پارٽي ۾ اهڙا به ڪارڪن آهن، جيڪي پارٽي جي وجود کان وٺي اڄ تائين پيپلز پارٽي ۽ ڀٽي خاندان جا شيدائي رهيا آهن، انهن کي هر دور ۾ نه فقط نظر انداز ڪيو ويو آهي، پر انهن کي عجيب اذيتون پڻ ملنديون رهيون آهن. محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت وقت ڪيترائي خاندان اهڙا هئا، جن انهيءِ سانحي تي ماتم ڪيو ۽ اوڇنگارون ڏئي ڏينهن رات روئندا رهيا، هاڻي عوامي حڪومت جو عجيب فيصلو اهو آهي ته بينظير سپورٽ پروگرام تحت انهن ڪارڪنن کي مايوس ڪري مخالفن کي فارم ڏنا ويا آهن، ان کان وڌيڪ ورڪرن لاءِ ٻي ڪهڙي اذيت هوندي؟ شهيد ذوالفقار علي ڀٽو صاحب ۽ محترمه بينظير ڀٽو شهيد حج جي ٽڪيٽ پنهنجن مخلص غريب ورڪرن کي ڏيندا هئا، ليڪن هاڻي چونڊيل نمائندا اهڙي قسم جا ٽڪيٽ پاڻ حاصل ڪرڻ ۾ پورا آهن ۽ جيالن ۽ شيدائين کي اهو به موقعو ڏيڻ گوارا نه ٿا سمجھن ته اڌ صديءَ تائين سختيون سهندڙ سچا ورڪر اها سعادت ماڻي سگهن.

عبد الخالق شر/ٺري ميرواهه

ٻهراڙي جي رهواسين سان ڪراچيءَ ۾ ٿيندڙ ناانصافيون!

سنڌ اندر سنڌين سان ناانصافين ۽ زيادتين جو سلسلو سڌي يا اڻسڌي طرح اڄ به برقرار آهي، حڪمران ڀلي اهي دعوائون ڪندا هجن ته ڪراچي سنڌين جي آهي ۽ سنڌين لاءِ ڪراچي ۾ اچڻ تي ڪابه پابندي ناهي، انهن لاءِ بلڪل نوڪرين جا دروازا کليل آهن، پر حقيقت انهيءَ جي بلڪل ابتڙ آهي. ننڍن شهرن ۽ ڳوٺن جي رهواسين سان ڪراچيءَ ۾ جهڙو ورتاءُ ڪيو وڃي ٿو، اهو ڪنهن کان ڳجهو ناهي، هڪ ته بيروزگاري ايتري حد تائين وڌي آهي جو ٻهراڙين جا رهواسي پنهنجا گهر ٻار ڇڏي ڪراچي اچي روزگار لاءِ ڀٽڪن ٿا، جن جون راتيون ڦٽ پاٿن تي گذرن ٿيون، پر انهيءَ جو مقصد اهو هرگز ناهي ته انهن تي ذهني دٻاءُ وڌو وڃي، روزگار لاءِ ايندڙ نوجوانن توڙي بزرگن کي اجايا سجايا ڪاغذ ٺهرائڻ لاءِ ٻيڻا پنڌ ٿا ڪرايا وڃن، جڏهن ته روزگار لاءِ ويندڙ ماڻهن کي ڪراچي مان ڪڍڻ لاءِ هر لحاظ کان تنگ ڪيو وڃي ٿو، پوءِ اهو طعنن يا ٽوڪن جي صورت ۾ هجي يا وري بي عزتين تائين! ڪراچي ۾ سنڌين کي هر لحاظ سان ايترو ته پريشانين ۾ مبتلا ڪيو ٿو وڃي، جو هو آخرڪار تنگ اچي خالي هٿين ڳوٺ ڀيڙا ٿين ٿا. هن وقت ڪراچي ۾ ننڍي ۾ ننڍي نوڪري کان وٺي وڏين نوڪرين تائين غير سنڌين جو ئي راڄ قائم آهي. اسان جي حڪمرانن کي اها اپيل آهي ته اهي ڪراچي جي ادارن جو اندريون ماحول ڏسن ۽ مهرباني ڪري سنجيدگي سان انهيءَ مسئلي تي غور ڪن، صرف چوڻ سان ته ڪوبه مسئلو حل نه ٿيندو، تنهنڪري اهڙا ڪي اپاءَ ورتا وڃن، جنهن سان سنڌ واسين کي ڪراچي ۾ رهندي ڪا تڪليف نه ٿئي.

پرهه سونهن/مورو

يوٿ ڊولپمينٽ پروگرام هڪ بهترين پروگرام آهي

28 جون 2009ع واري ڪاوش ۾ ڇپيل ادي انيتا شاهه جي ڪالم ۾ جتي حڪومت جي ٻين ڳالهين تي تنقيد هئي، اتي شهيد بينظير يوٿ ڊولپمينٽ پروگرام تي پڻ تنقيد ٿيل هئي، ان جي جواب ۾ آئون اهو چوندس ته اهو هڪ بهترين پروگرام آهي، جنهن سان شاگردن جي مالي مدد سان گڏ اصلاح پڻ ٿئي پئي، پر ان جي ڪاميابي يا ناڪامي جو دارومدار ان کاتي جي انتظاميا تي آهي، جنهن جو مثال هي آهي ته منهنجي نياڻي جيڪا انٽر پاس آهي، اها ايجوڪيشن اينڊ لٽريسي کاتي ٺٽي ۾ زير تربيت آهي، هي ڇهون مهينو پورو ٿيڻ وارو آهي، آئون حيران آهيان ته انهن ڇهن مهينن جي تربيت ۾ جيڪو هُن پرايو آهي ۽ هن ۾ جيڪا خود اعتمادي آئي آهي، اها هن ۾ اڳ ڪڏهن به نه هئي. آئون هن سان ڳالهائيندي اهو محسوس ڪندو آهيان ته هن اها ٽريننگ ٺٽي مان نه، پر اسلام آباد مان حاصل ڪئي آهي، ان جي برعڪس لائيو اسٽاڪ ۽ فشريز کاتي جي ڪارڪردگي اها آهي ته جتي ٻين کاتن جون ٽريننگيون پوريون ٿيڻ واريون آهن، اتي هن کاتي کي هينئر سجاڳي ٿي آهي ۽ جون مهيني کان ٽريننگ شروع ڪئي وئي آهي، تنهن هوندي به آئون اهو چوندس ته هيءُ هڪ بهترين پروگرام آهي، اهو هميشه هلندو رهي.

امان الله سومرو/مڪلي

نيشنل هاءِ وي اٿارٽي ۽ معمول بڻيل روڊ حادثا!

نيشنل هاءِ وي اٿارٽي هڪ خودمختيار اداري جي حيثيت رکي ٿي، جيڪا وفاقي منسٽري مواصلات سان وابسته آهي. ڪو وقت هوندو هو جو پاڪستان ۾ روڊن جي حوالي سان سپر هاءِ وي کي وڻندڙ روڊن ۾ شمار ڪيو ويندو هو، پر هن وقت سنڌ ۾ نيشنل هاءِ وي جي روڊن تي هلڻ معنيٰ زندگيءَ تان آسرو پلڻ! انهيءَ جو ننڍو مثال راڻيپور-مورو سيڪشن جو پراجيڪٽ C-03 آهي، جنهن کي ٺاهيندي ٻه سال اچي پورا ٿيا آهن، زيادتي اها آهي ته پراجيڪٽ جي ڏنل Diversion (موڙ) لاءِ رکيل يا نه رکيل قيمت جي آڌار تي، جيڪو الڳ ٺاهڻو آهي، اهو زمين تي آهي ئي ڪونه، (اهو ڇو ناهي اهو خود اعليٰ اختياريون ٻڌائي سگهن ٿيون) الڳDiversion (موڙ) جي متبادل طور هاءِ وي اٿارٽي پاران ٻئي پاسي واري روڊ کي ڊبل ٽرئفڪ لاءِ کولي ڇڏڻ معنيٰ عوام کي هر نقصان لاءِ هر وقت تيار رهڻ جي برابر آهي، ان نقصان جي قيمت، روز جي روڊ حادثن ۾ قيمتي انساني جانيون ضايع ٿيڻ جي صورت ۾ ڀرڻي پوندي! راڻيپور-مورو C-03 پراجيڪٽ تي هاءِ وي اٿارٽي پاران احتياطي تدابير جي کوٽ هئڻ سبب اڄ تائين 20 کان 30 قيمتي جانيون ضايع ٿي چڪيون آهن، جن جو ڪوبه تدارڪ ڪرڻ وارو ڪونهي. موٽر وي پوليس صرف ۽ صرف ٽيڪس اوڳاڙڻ ۾مشغول آهي، احتياطي تدابيرن ۾ اسپيڊ ۽ موڙن جا سائين (نشان) موجود نه هئڻ ڪري هر وقت خطري جو احساس وڌي وڃي ٿو. اسين وفاقي وزير مواصلات کي اپيل ڪنداسين ته سنڌ اندر نيشنل هاءِ وي اٿارٽي طرفان روڊ جي تعمير ۾ ٿيندڙ لاپرواهي ۽ ڪرپشن کي روڪڻ لاءِ هڪدم تڪڙا ۽ فائديمند اپاءُ وٺي، عوام کي وڌيڪ روڊ حادثن کان بچايو وڃي.

ڊاڪٽر عبد القدير ميمڻ

نوشهرو فيروز

ڊاڪٽرن کي آخر ڪڏهن ترقيون ملنديون؟

محترمه بينظير ڀٽو شهيد جي پهرئين دور حڪومت ۾ اعلان ڪيو ويو هو ته صحت کاتي ۾ 1100 ڊاڪٽر ڀرتي ڪيا ويندا ته جيئن سالن کان خالي پيل صحت مرڪزن ۾ ڊاڪٽر مقرر ڪري اتان جي غريب ۽ بي پهچ عوام کي صحت جون سهولتون مهيا ڪري سگهجن، اهڙي اعلان بعد سنڌ حڪومت اخبارن وسيلي اشتهار ڏئي درخواستون طلب ڪيون، اعلانيل 1100 سيٽن مان ڀرتي تائين ڊاڪٽرن جو تعداد 1800 تائين وڃي پهتو، جن کي روزگار ڏيڻ ممڪن نه هو، پر آفرين هجي محترمه شهيد بينظير صاحبه کي جنهن ان وقت جي سيڪريٽري هيلٿ کي خصوصي هدايتون جاري ڪري 1800 ڊاڪٽرن کي روزگار ڏنو. پاڪستان پيپلز پارٽي جي سابقه ٻنهي دور حڪومتن ۾ نه فقط وڏي تعداد ۾ بيروزگار ڊاڪٽرن کي نوڪريون مليون بلڪه سالن کان ترقيءَ جي انتظار ۾ ويٺل ڊاڪٽرن کي هڪ خصوصي فارمولي فورٽيئر مطابق ترقيون به مليون، هتي اسين سمورا ترقين جا منتظر ڊاڪٽر صدر پاڪستان جناب آصف علي زرداري کي گذارش ٿا ڪريون ته 1990ع کان ڀرتي ٿيل ڊاڪٽر، جن کي سروس ڪندي 19 سال ٿي ويا آهن ۽ سندن رٽائرمينٽ ۾ چند سال رهجي ويا آهن، انهن کي ترقيون ڏنيون وڃن، جيڪو سندن بنيادي حق آهي.

ڊاڪٽر رفيق قريشي/حيدرآباد

معصوم شميم کي انصاف ملي سگھندو؟

ڇنڇر 4 جولاءِ تي ڪاوش هائيڊ پارڪ ۾ ”پيار جي پرڻي جي ايڏي وڏي قيمت؟“ جي عنوان هيٺ جھڏي کان شميم لاشاري جو خط شايع ٿيو، جنهن ۾ هن پاڻ سان ٿيل ظلم جو ذڪر ڪيو آهي. سوچڻ جي ڳالهه آهي ته جڏهن سوات ۾ هڪ ناري کي ڦٽڪا هڻڻ وارو واقعو منظر عام تي آيو ته هڪدم روڊ ۽ رستا سول سوسائٽي، هيومن رائيٽس ۽ مختلف سياسي پارٽين جي ڪارڪن سان ڀرجي ويا هئا، پر ٻئي پاسي هڪ معصوم نياڻي کي بيگناهه بيواهه ڪيو وڃي ٿو ته اتي سول سوسائٽي، هيومن رائيٽس ۽ سياسي پارٽيون ڳالهائڻ لاءِ به تيار ناهن! شميم جنهن حڪومتي حلقن کي ڇڏي ڪري ڪاوش سٿ کي پنهنجو ڪيس وڙهڻ جي اپيل ڪئي آهي، انهيءَ مان سٺي حڪمراني جي دعويدارن جي پت به وائکي ٿي وڃي ٿي. وهشت جي انتها آهي، جو ڀيڻ جي عزت جو رکوالو سمجهيو ويندڙ ڀاءُ پنهنجي ڀيڻ جي زندگي ئي اجاڙي ڇڏي! خبر ناهي هن معصوم نياڻي سان انصاف ٿي به سگھندو، الاءِ نه!

اسد الله جمالي

ڳوٺ علي مراد جمالي

جھونا ڪامورا نوجوان نسل تي ڪجهه رحم کائين!؟

اسان وٽ هڪ طرف بيروزگار نوجوان هزارن جي تعداد ۾ آفيس جا چڪر ڪاٽيندي نظر ٿا اچن ته ٻئي طرف اسان جا آفيسر ۽ ادارن جا سربراهه ڪرسين کي ڇڏڻ جو نالو ئي نٿا وٺن! اسين هت سنڌ يونيورسٽي جي موجوده وائيس چانسلر جو ئي مثال وٺون ته سائينجن هيٽ ٽرڪ ڪرڻ کانپوءِ چوٿون ڀيرو ڪرسي حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو آهي. اسان کيس ايترو ئي عرض ڪنداسين ته سنڌ گدڙن ناهي کاڌي ۽ نه ئي اوهان جي يونيورسٽي ڇڏڻ سان ان جو ڪاروبار ٺپ ٿي ويندو، سنڌ ۾ ذهين ۽ قابل نوجوان پروفيسر آهن، جيڪي هن ڪاروان کي منزل تي پهچائي سگهن ٿا، اوهان جي وڃڻ سان هڪڙن نوجوانن کي ترقي ملندي ته ڪي نوڪرين تي چڙهي سگهندا، اميد ته سائينجن رضاڪارانه طور تي ان ڪرسيءَ کان الڳ ٿي ويندا ۽ ٻين لاءِ هڪ عمدو مثال قائم ڪري ويندا. حڪومتي اختيارين کي به اپيل آهي ته هڪ 60 سالن کان مٿي عمر جي عملدارن کي گهر ڀيڙو ڪرڻ جو اسيمبليءَ اندر ڪو بل پاس ڪيو وڃي ته جيئن بيروزگاريءَ مان ڪنهن حد تائين جان به ڇٽي پوي ۽ ادارن ۾ به ڪا نواڻ اچي سگھي.

ڌڻي بخش بروهي/کپرو

اصل مسئلو آهي ئي مقامي ماسترياڻين جي کوٽ جو. ليکڪ : نواز ڪنڀر

نواز ڪنڀر

نواز ڪنڀر

ملڪ ۾ تعليمي ترقي، تعليم جي شرح وڌائڻ، ٻارن جي داخلا وڌائڻ، ڊراپ آئوٽ تناسب گهٽائڻ وغيره لاءِ ڪيتريون ئي اسڪيمون ۽ پروجيڪٽ شروع ٿي ۽ ختم ٿي چڪا آهن. ڪجهه اسڪيمون هلن پيون. انهن اسڪيمن ۾ تعليمِ بالغان کان وٺي اقراء ۽ اقراء کان وٺي نئين روشني اسڪول ۽ اهڙيون ڪيتريون ئي ٻيون اسڪيمون ۽ پروجيڪٽ شامل آهن. انهن اسڪيمن ۾  اڄ تائين حڪومت کان وٺي اين جي اوز تائين سڀني ايترا ته انگ اکر ڏيکاريا آهن، جو انهن سڀني کي گڏ ڪجي ۽ ملڪ جي آبادي کي ڏسجي ته شايد ئي ڪو ماڻهو اڻپڙهيل نظر اچي. پر حقيقت ڇاهي؟ ۽ جيڪي پڙهيل لکيل آهن انهن جو معيار ڪهڙو آهي؟ اهو سڀڪجهه هڪ کليل راز آهي، جيڪو حقيقت هوندي به ڪو مڃڻ لاءِ تيار ناهي. خير اهو ته ٿيو هڪ الڳ بحث، پر هتي اسان جيڪا ڳالهه ڪرڻ چاهيون ٿا، اها آهي سنڌ جي ٻهراڙين ۾ نياڻين جي تعليم جي صورتحال. افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته سنڌ ۾ نياڻين جي تعليم جي صورتحال جنهن حد تائين خراب ۽ پوئتي  پيل آهي، ان تي اوتري سنجيدگي سان سوچيو نه ٿو وڃي. سنڌ ۾ ڪيتري عرصي کان بند پيل اسڪولن ۽ گوسڙو ماسترن جي حوالي سان ته بحث هلندڙ آهي پر ڇوڪرين جي تعليم واري پاسي، گهربل توجهه ڪنهن به ڪنڊ پاسي کان ڏسڻ ۾ نٿي اچي. ملڪ ۾ عورتن جي آبادي ته مردن جي مقابلي ۾ وڌيڪ ٻڌائي وڃي ٿي،  پوءِ ڇوڪرين جا اسڪول اوترا ڇو نه آهن جيترا ڇوڪرن جا آهن؟ پرائمري کان وٺي ڪاليجن تائين ڇوڪرين جي اسڪولن ۽ ڇوڪرن جي اسڪولن جو حساب ڪبو ته تمام گهڻو فرق ظاهر ٿيندو.

ڇوڪرين جي تعليم ۾ پوئتي هجڻ جا سبب

ڇوڪرين جي تعليم ۾ پوئتي هجڻ جي سببن کي ڄاڻائبو ته مکيه سبب هي نظر ايندا: ڇوڪرين جي اسڪولن جو نه هجڻ، ڇوڪرين جي اسڪولن جو ڳوٺ کان پري هجڻ، مائٽن پاران نياڻين جي  تعليم تي گهربل توجهه نه ڏيڻ، معاشرتي پابنديون ۽ مجبوريون، غربت سبب تعليمي خرچ برداشت نه ڪري سگهڻ، غربت سبب وڏين عورتن جو محنت مزدوري تي وڃڻ ۽ پٺيان گهر ٻار ننڍين نينگرين جي حوالي هجڻ، مقامي ماسترياڻين جي اڻهوند سبب ڇوڪرين جي اسڪولن جو نه هجڻ  ۽ جي ڪٿي هجي ته ان جو بند رهڻ.

ڏٺو وڃي ته اصل مسئلو آهي ئي مقامي ماسترياڻين جي کوٽ جو. هڪ ته ٻهراڙين ۾ ڪٿي ڇوڪرين جو اسڪول کلي ئي نه ٿو. ڪو دلچسپي نه ٿو وٺي، پر جي ڪو همت ڪرائي اسڪول کولرائي وٺي ٿو ته  اتي ماسترياڻيون ملڻ مسئلو ٿيو وڃي. ماستري ملڻ مهل ته هر ڪو چنڊ تي وڃي به پڙهائڻ ۽ ڊيوٽي ڪرڻ لاءِ تيار ۽ آتو نظر ايندو آهي، پر آرڊر ملڻ شرط هن کي ڪيتريون ئي مجبوريون ۽ مسئلا سامهون اچي ويندا آهن. چنڊ تي وڃڻ واري هام هڻندڙ کي پاڙي جو اسڪول به پري لڳڻ لڳندو آهي. هرڪو چاهيندو آهي ته جيڪر سندس ڇت تي اسڪول هجي ته بهتر. ائين ٻهراڙين ۾ وڏين مشڪلاتن  کان پوءِ کليل ڇوڪرين جا اسڪول ماسترياڻين کان گهڻي ڀاڱي خالي نظر ايندا آهن. ماسترياڻيون مقرر ته هونديون  آهن پر ڪڏهن ڊيپوٽيشن جي نالي تي، ته ڪڏهن ”ڊيٽيل ٽو ورڪ“ جي نالي تي ٻئي هنڌ ڊيوٽي ڪندي نظر اينديون يا ماڳهين ئي ”ويزا“ تي هليون وينديون آهن. جنهن جا قصور وار اسان جا ڪامورا ئي هوندا آهن

ٿيڻ ڇا کپي؟

جيئن ته ٻهراڙين ۾ ڇوڪرين جا اسڪول ئي ناهن يا تمام پري پري ۽ تمام گهٽ آهن، ان ڪري اتي مقامي ماسترياڻيون ملڻ ئي ناممڪن آهن، سواءِ ڪٿي ڪا پڙهيل لکيل  ڇوڪري مائٽن سان گڏ لڏي اچي يا انهيءَ ڳوٺ ۾  شادي ڪري اچي رهي. ان ڪري جڏهن ڪا مقامي ماسترياڻي ئي نه هوندي ته اها نه ته ڳوٺ ۾ رهندي ۽ نه ئي ڇوڪريون پڙهڻ ۾ ڪامياب ٿي سگهنديون. سنڌ ۾ نياڻين جي تعليم جي صورتحال جي حوالي سان رڳو هڪ مثال عرض ڪندو هلان ته اهو تعلقو، جنهن سنڌ کي وزير اعلى ڏنو، جنهن تعلقي کان ڏهن منٽن جي فاصلي تان ملڪ کي وزير اعظم مليو. جتان سنڌ اسيمبلي ۾ بادشاهه گر به پيدا ٿيندا رهيا، جتان کان اڄوڪي سنڌ جي  وزير اطلاعات  و نشريات جو تعلق آهي، اتي  اڄ به، ڇوڪرين جو هڪ به هاءِ اسڪول ناهي. سياسي طور اهڙي زرخيز علائقي جي نياڻين جي تعليم جي حوالي سان اها صورتحال آهي ته ٻي پاسي صورتحال ڇا هوندي، توهان پاڻ اندازو ڪري سگهو ٿا.

نياڻين جي تعليم جو حل اهو ئي آهي ته وڌ ۾ وڌ مقامي ماسترياڻيون مقرر ڪجن. پر جڏهن مقامي اسڪول ئي بند پيل هوندا يا کلندا ئي ڪونه ته ڇوڪريون ڪيئن پڙهنديون ۽ جي نه پڙهنديون ته ڪيئن مقامي ماسترياڻيون ملي سگهنديون؟ ان لاءِ تجويز آهي ته ڳوٺن ۾ اڳواٽ ڇوڪرن جي هلندڙ اسڪولن جون فوري طور تي ڇوڪرين لاءِ برانچ اسڪول کولي ان ۾ پاڙيوارن ۽ مائٽن جي مرضي سان سٺي ساک وارا مرد استاد رکيا وڃن ۽ انهن برانچ اسڪولن ۾ رڳو ڇوڪرين کي ئي داخل ڪيو وڃي، جنهن لاءِ مرد استادن جو اڳ ۾ ئي ڪافي تعداد موجود آهي پر کوٽ محسوس ٿيڻ تي فوري طور تي ٻيا به ڪيترائي ڀرتي ڪري سگهجن ٿا ۽ رٽائرڊ استادن کان ڪم وٺي سگهجي ٿو. انهيءَ طريقي سان پنجن سالن اندر ڳوٺن ۾ ڪيتريون ئي پرائمري پاس ڇوڪريون ملي پونديون. ان سان گڏوگڏ اڄ به ڪافي ڳوٺن ۾ ڪجهه باشعور مائٽن  به گهڻو ٻڌي سڻي پنهنجي نياڻين کي گهٽ ۾ گهٽ پنجين ڪلاس تائين ڪيترن ئي مسئلن ۽ مشڪلاتن کي منهن ڏيئي پڙهايو آهي/پڙهائي رهيا آهن، يا پڙهائي چڪا آهن. اهڙا مائٽ اڳتي ڪا واهه نه ڏسي نياڻين کي وڌيڪ پڙهائڻ جي حسرت دل ۾ رکيو ويٺا آهن، حڪومت ۽ اين جي اوز جيترو خرچ اڄ ڏينهن تائين مختلف نمونن سان تعليمي بهتري تي ڪري رهيون آهن، يا ڪري چڪيون آهن،  ان جو تمام ٿورو حصو اهڙين پرائمري پاس ڇوڪرين جي پرائويٽ ميٽرڪ  يا انٽر ۽ بي اي  جي امتحان ڏيڻ تي ڪن، جيڪي پرائمري پاس ڪرڻ بعد ڪنهن به سبب جي ڪري  اڳتي نه پڙهي سگهيون آهن ته ٻهراڙين ۾ مقامي طور مئٽرڪ ۽ انٽر پاس ڇوڪرين جي کوٽ کي  سولائي سان پورو ڪري سگهجي ٿو. حڪومت اهڙين ڇوڪرين جا فارم پنهنجي خرچ تي ڀرڻ يا حڪومتي خرچ تي امتحانن ڏيارڻ مهل انهن کان لکت ۾ به وٺي  ته اهي ڇوڪريون امتحان پاس ڪري، اوڙي پاڙي يا تر ۾ موجود  نياڻي جي اسڪولن ۾ پنجن ستن سالن تائين لازمي طور تي نوڪري  ڪرڻ جون پابند هونديون. اهڙي نموني سان مقامي ماسترياڻين جي کوٽ به پوري ٿي ويندي، ڇوڪرين کي روزگار به ملي پوندو، ڇوڪرين ۾ تعليم جي گهٽ شرح کي به وڌائي سگهبو ۽ ٻهراڙي جي زندگي ۾ به بهتري آڻي سگهبي، جنهن جي هينئر تمام گهڻي کوٽ ۽ ضرورت آهي.

nawaz_kumbhar@yahoo.com