• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

سفر نامو: غزني جو بت شڪن ليکڪ : الطاف شيخ

يورپين ۾ پورچو گالي پهريان هئا جيڪي گجرات ۾ آيا ۽ گجرات صوبي جي سامونڊي ڪناري تي مختلف بيٺڪون(Enclaves) ٺاهيون جن ۾ دامان. ديو (Dui) دادرا ۽ ننگر حويلي پڻ آهي. ان بعد ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ وارن (جيڪي انگريز هئا ۽ انگلينڊ کان آيا هئا) 1614 ۾ گجرات جي شهر سورت ۾ فيڪٽري قائم ڪئي جيڪو هنن (انگريزن) جو انڊيا ۾ پهريون Base هو ۽ انهن ڏينهن ۾ سورت اڄ جو سنگاپور ۽ دبئي ٿيندو پئي ويو پر پوءِ 1668ع ۾ انگريزن جيئن ئي پورچوگالين کان ممبئي (بمبئي) حاصل ڪئي ته پوءِ سورت ۽ واسي پاسي جي ٻين شهرن جو شان شرڪت ممبئي کي ئي نصيب ٿيندو رهيو ۽ اڄ گجراب، مهاراشترا، تامل ناڊو پاسي سڀ ۾ وڏو شهر آهي.

گجرات تي انگريزن جي حڪومت دوران ڪيترن ئي مڪاني حاڪمن انگريزن سان ظاهر ظهور يا لڪ ڇپ ۾ معاهدا ڪري پنهنجيون ننڍيون ننڍيون سلطنتون قائم رکيون جن جي بدلي ۾ هو انگريزن کي مقرر ڪيل مال پاڻي پهچائيندا رهيا. انهن ئي حاڪمن ۾ بڙودا (جيڪو ودودارا Vadodara به سڏجي ٿو) جو مرهٽو حاڪم گئيڪواڊ هو. سڄي گجرات کي بعد ۾ سياسي طرح ببمئي پريزيڊينسي سان ملايو ويو ته به بڙودا رياست کي الڳ رکيو ويو جنهن جو انڊي اجي گورنر جنرل سان سڌو واسطو رهيو ٿي. 1818ع کان 1947ع تائين انگريزن جي دور ۾ گجرات صوبي ۾ جهونا ڳڙهه، ڪاٺياواڙ جهڙيون ڪئين ڊزن ننڍيون وڏيون نوابي رياستون هيون جن کي انگريزن آزادي ڏئي ڇڏي هئي ته انهن جا حاڪم پيا موج مزا ڪن ۽ انگريزن کي به گهر ويٺي عيش ڪرائين ۽ سلامي ڀرين. انگريزن کان آزادي حاصل ڪرڻ بعد انڊيا حڪومت سگهوئي انهن شهزادن کي لائين حاضر ڪري ڇڏيو جيڪي اڄ ڏينهن تائين انگريزن کي ياد ڪندا رهن ٿا. انگريزن به هڪ طرف هنن رياستي نوابن کي شراب، ڪواب ۽ شباب جي کلي آزادي ڏئي ڇڏي ته ٻئي طرف پنهنجا ڇاڙتا ۽ جاسوس رکي هنن جي ٺڙڪو عيش عشرتن ۽Fantasies جون ڳالهيون نوٽ ڪري، ثبوت سوگها ڪري کين دل وٽان بليڪ ميل ڪيو ۽ ڦريو لٽيو ۽ اڄ تائين انهن شهزادن ۽ حاڪمن جي ڪهاڻين جا ڪتاب ڇپبا رهن ٿا. افسوس اهو آهي ته اڄ به اسان جي ملڪن ۾ ان قسم جون اٽڪلون هلنديون رهن ٿيون ۽ اسان جا ڪيترائي نمائندا، وزير ظاهري طرح ته قوم جي خدمت ڪرڻ جون هامون ڀريندا رهن ٿا پر پنهنجين عياشين ۽ ڪڌن ڪرتوتن ڪري پاڻ کي مٿين حاڪمن وٽ وڪاميا پيا آهن. هنن جي ڳچيءَ ۾ رسو اهڙو سوگهو آهي جو مجال آهي جو پنهنجي حاڪم جي نافرماني ڪري ڏيکارين. اڳ زماني ۾ ته رڳو اکين ڏٺا شاهد هئا هاڻ ته آواز به ٽيپ آهن ته ڪڌا ڪرتوت به فلمايل آهن. گاڏيءَ جي رفتار گهٽجڻ لڳي آهي معنيٰ هاڻ ڪنهن اسٽيشن اچڻ جا آثار آهن. اسان به اچي چڙهيا آهيون ڄاڻ ته منزل واري شهر بڙودا ۾ پهتاسين.

”سائين چانهه لاءِ هيٺ نه لهبو؟“ منهنجي اڳيان لنگهندي هڪ گهوٽيتي چيو.

”ڪهڙي اسٽيشن آهي؟“ مون پڇيو.

”اها خبر ئي ڪانهي“. هن وراڻيو. گاڏي ان ئي وقت اسٽاپ ۾ آئي ۽ اسٽيشن جو نالي وارو هڪڙو بورڊ مون واري دريءَ جي ٻاهران به هو. مون نالو پڙهيو انگريزيءَ ۾ Godhra لکيل هو. ٻي زبان ضرور گجراتي ۽ ٽي هندي ئي هوندي. اسٽيشن تي فوٽو ڪڍرائي چانهه پي اچي ويٺس ته پوليس جي رٽائرڊ آفيسر چيو ته اها يادگار تصوير رهندي.

”ڪيئن؟“ مون پڇيو.

”ڇو ته هيءَ اها بدنام جاءِ گوڌرا اسٽيشن آهي جتان ٽي سال اڳ 2002ع ۾ هندو فساد ٿيا هئا ۽ هڪ طرف هزارين جانيون تباهه ٿي ويون ته ٻئي طرف دنيا ۾ انڊيا جي حڪومت جي سخت بدنامي ٿي هئي ته اهو ملڪ جيڪو جمهوريت ۽ هر مذهب سان سهپ جو ڪليم ٿو ڪري ان ۾ هن قسم جا جهڳڙا مذهب جي نالي ۾ٿي رهيا آهن“.

”هاڻ مونکي ياد آيو. ڪيترن ڏينهن تائين انهن هنگامن جون خبرون ٽي وي ۽ اخبارن ۾ اينديون رهيون. حقيقت ۾ ڇا ٿيو هو؟“ مون هن رٽائرڊ پوليس آفيسر کان پڇيو.

”ظاهري طرح ته هيئن ٿيو هو جو جيئن سبرمتي ايڪسپريس ٽرين هتي گوڌرا ۾ پهتي ته ان تي حملو ڪيو ويو“. هن رٽائرڊ پوليس آفيسر جيڪو هندو هو، ٻڌايو ”گاڏيءَ کي باهه ڏني وئي ۽ سٺ کن ماڻهو مري ويا جيڪي گهڻو ڪري هندو هئا. ان بعد هندن هن سڄي شهر ۾ باهه ٻاري ڏني ۽ ٻن ٽن ڏينهن کان پوءِ جڏهن ٺاپر ٿي ته خبر پئي ته مسلمانن جا چار پنج هزار ماڻهو قتل ٿي ويا. بعد حقيقت معلوم ڪرڻ لاءِ هڪ ڪميٽي ٺاهي وئي جنهن ۾ سماج وادي جو ايم پي راج ببر (مشهور ائٽڪر)، ايم پي شبانه عاظمي (فلم ائڪٽريس) ۽ انڊيا جي مشهور اخبار راشتريه ساحارا جو ايڊيٽر عزيز برني هو. آخر ۾ خبر پيئي ته ان ۾ شروع جي چرچ اسان جي هندن جي هئي. آيوڌا کان هڪ غنڊن جو ٽولو جنهن پاڻ کي رام سيوڪ ٿي سڏايو سڄي واٽ ٽرين ۾ توڙي ريلوي اسٽيشنن تي گوڙ گهمسان ڪندو آيو. هنن هر اسٽيشن تي کاڌي پيتي جي دڪانن تان شيون وٺي پئسا ڏيڻ بدران هنن جا ٿانوَ تپا ٿي ڀڃي ڇڏيا. هنن مسلمانن ۽ انهن جي پاڪ جاين جي خلاف نعرا ۽ غلط لفظ ٿي چيا ۽ ريل گاڏي ۾ چڙهيل مسافرن کي به هيسائيندا ۽ ڊيڄاريندا هليا. جن مسلمان عورتن کي نقاب هو انهن جو اهو لهرائي ڇڏيائون. هڪ فئمليءَ احتجاج ڪيو ته ان کي زوريءَ گاڏيءَ مان لهرائي ڇڏيائون. پوءِ هنن اهي ساڳيا ڪم هتي گوڌرا جي ريلوي اسٽيشن تي ڪيا. هڪ پير مرد مسلمان دڪان واري پئسا نه ملڻ تي احتجاج ڪيو ته هن کي بي درديءَ سان مارڻ لڳا. هن وٽ بيٺل سورهن سالن جي ڌيءُ کين پنهنجي پيءُ کي نه مارڻ لاءِ ايلاز منٿون ڪيون ته ماڳهين هن کي زوريءَ کڻي گاڏي ۾ بند ڪري ڇڏيائون. گاڏي هلڻ تائين پير مرد پنهنجي ڌيءُ کي ڇڏڻ لاءِ دٻي کي ڌڪ هڻندو رهيو پر اندران ڪنهن به در نه کوليو ۽ پوءِ چون ٿا ته ڪجهه غيرتمند نوجوان آخري دٻي ۾ چڙهي پيا ۽ ريل گاڏي ڪلوميٽر کن اڳتي هلڻ بعد جتي مسلمان جي وڏي بستي آهي اتي ٽرين کي بيهاري هنن سان جهيڙو ڪيائون. اوسي پاسي جا ٻيا مسلمان به اچي گڏ ٿيا ۽ هڪ ٻئي تي پٿراءُ ٿيندو رهيو. خبر پئي ته هنن رام سيوڪن جو دٻو اڳهين پٿرن سان ڀريو پيو هو ۽ رستي تي به هو پٿر بازي ڪندا آيا هئا. ايتري ۾ ڪنهن Continue reading

سفر نامو… اسان جي ٽيچر جو شهر ۽ ڪمڀ ميلو ليکڪ : الطاف شيخ

الطاف شيخ

الطاف شيخ

دهليءَ کان مون سان گڏ سفر ڪندڙ پوليس آفيسر مٿرا ۾ ڪجهه ٻيون شيون جيڪي ڏسڻ لاءِ چيون اهي هن ريت آهن:

چئن منارن واري جامع مسجد جيڪا 1661ع ۾ ابو نبير خان ٺهرائي. وشرام گهاٽ جتي چون ٿا ته ڪانسا ظالم کي مارڻ بعد ڪرشن ڀڳوان اچي آرام ڪيو هو. دوراڪا ديس مندر جيڪو 1814ع جو ٺهيل آهي ۽ شهر جو اهم مندر آهي جيڪو هولي،ڏياري جنما شتامي جي موقعن تي زبردست طريقي سان سينگاريو وڃي ٿو. گيتا مندر وغيره وغيره.

”توهان کي خبر آهي ته هندستان جا سڀ کان اهم شهر هن صوبي اتر پرديش ۾ آهن؟“ هن رٽائرڊ پوليس آفيسر مونکي سندس ڳالهه جي صداقت بابت ٻڌائڻ ٿي چاهيو ته هو ڇو مونکي هندستان جو هي اتراهون صوبو اتر پرديش جيڪو اتر ۾ نيپال سان ٿو وڃي لڳي، گهمڻ لاءِ چئي رهيو آهي.

مون هائوڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو. آئون صوبي جي جاگرافيءَ کان واقف هوس ته هن ۾ اسان مسلمانن توڙي هندن جا اهم شهر آهن، نه فقط اسان جا پر انگريزن جا به جيڪي گهڻو تڻو اتر پرديش ۾ رهيا ۽ هن صوبي جي شهرن جي پسمنظر ۾ هنن ناول ۽ پنهنجيون ڪهاڻيون لکيون. مٿرا کان علاوه لکنؤ، آگرو، فيروزآباد، مراد آباد، فتح پور سڪري، جانپور، ڪانپور، جهانسي، رام نگر، سڪندريا، سروستي، بنارس (جنهن کي هاڻي واراناسي سڏين ٿا)، اعظم ڳڙهه، بلرام پور، پيلي ڀيٽ، امروها، سهانپور ويندي الهه آباد هن صوبي ۾ آهن. الهه آباد هن دفعي ڏسڻ جو ارادو هوم پر هاڻي ڪو هفتو سوا مس وڃي بچيو آهي ۽ شادي اٽينڊ ڪرڻ ۾ ٻه ٽي ڏينهن بڙودا ۽ گجرات جي اوسي پاسي وارن شهرن ۾ گذري ويندا ۽ باقي ڏينهن وري واپس دهليءَ ۾، الهه آباد نه ڏسڻ جو ڏک ضرور اٿم جو اهو شهر اسان جي هڪ پياري ٽيچر ڪمانڊر اسرار الله جو ڳوٺ آهي جنهن اسان کي نه فقط ڪيڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ آلجبرا، ٽرگناميٽري ۽ ڪئلڪيولس پڙهائي پر مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ دوران مئرين اڪيڊمي، چٽگانگ ۾ نيول آرڪيٽيڪٽ ۽ نيويگيشن جا حساب ڪرايا. پيٽارو ڇڏڻ وقت هن جي به چٽگانگ بدلي ٿي هئي. ان ريت هي اهو ٽيچر آهي جنهن مون جهڙن کي گهڻي کان گهڻو عرصو پڙهايو. سندس سڄي عمر پڙهائڻ ۾ گذري. هينئر هو اسي سالن کان مٿي هوندو ته به پنهنجو واسطو ٽيچنگ سان رکندو پيو اچي. اڄڪلهه سعودي عرب جي حڪومت هن کي مديني جي انگريزي ميڊيم وارن اسڪول جو ائڊوائيزر ڪري مديني ۾ رکيو آهي، سندس گهر واري پڻ اتي جاب ڪري ٿي ۽ گائنا ڪالاجسٽ آهي. اولاد ۾ کيس فقط هڪ ڌيءَ آهي جيڪا (سعديه) ۽ سندس مڙس ٻئي ڊاڪٽر آهن ۽ ڪراچيءَ ۾ پرئڪٽس ڪن ٿا.

ڪمانڊر اسرار الله اسان کي هميشه پنهنجي هن شهر الهه آباد جون ڳالهيون ٻڌائيندو رهيو آهي جتي هو ڄائو، نپنو ۽ وڏو ٿيو. انڊيا اچڻ کان اڳ هو مونکي مديني پاڪ مان فون ڪندو رهيو ته آئون الهه آباد گهمي ان تي ڪجهه لکان ۽ شادي وارن ڏينهن تي ٻنهي گهوٽن جي پيئرن کي هن پاران سندس پٽن جي شاديءَ جون مبارڪون ڏيان جيڪي پڻ مون وانگر هن جا شاگرد رهي چڪا هئا. ڪاليج وارن ڏينهن ۾ 1960ع يا شايد 1961ع واري سال ۾ سنگم فلم جو هي گانو بناڪا گيت مالا يا ٻين ريڊيو اسٽيشنن تان تمام گهڻو ايندو هو:

تيري من ڪي گنگا،

اور ميري من کي جمنا ڪا

بول راڌا بول سنگم هوگا ڪه نهين.

ڪمانڊر اسرار ٻڌائيندو هو ته انهن ندين گنگا ۽ جمنا جو ميلاپ الهه آباد آهي ۽ اتي هر سال وڏو ميلو لڳي ٿو.

هندن لاءِ هي هنڌ تمام وڏي اهميت رکي ٿو جتي گنگا، جمنا ۽ اڻ نظر ايندڙ سرسواتي نديون اچيو ٿيون ملن. هتي هر ٻارهين سالين کنڀ ميلي نالي تمام وڏو ميلو لڳي ٿو ۽ نه فقط هندستان مان پر دنيا جي دور دراز ملڪن کان هندو عقيدتمند اچن ٿا ۽ هتي درياهه ۾ وهنجن ٿا. ان کان ننڍي پيماني جو اردها کنڀ (ڪمڀ) هر ڇهين سال لڳي ٿو ۽ ان کان علاوه هر سال به ميلو لڳي ٿو جيڪو ماگهه ميلو سڏجي ٿو.

الهه آباد شهر هڪ تمام پراڻو ۽ تاريخي شهر آهي جيڪو آرين جي ڏينهن ۾ پراياگ سڏبو هو. هندو ويدن جي ڪتابن ۾ جيڪي ڏيڍ هزار کن سال قبل مسيح پراڻا چيا وڃن ٿا، ۾ پڻ پراياگ جو ذڪر آهي جتي هندو ديوتا برهما قربانيءَ جي رسم ادا ڪئي.

سن 1193ع ۾ دهليءَ جي سلطان محمد غوريءَ هن شهر تي قبضو ڪيو. هن شهر جو نالو الهه آباد 1584ع ۾ اڪبر مغل بادشاهه رکيو ۽ هتي هڪ وڏو قلعو به ٺهرايو. قسمت جي بدنصيبي جو هن شهر الهه آباد مان شهنشاهه اڪبر جي پٽ سليم (جيڪو پوءِ جهانگير جي نالي سام مشهور ٿيو) پنهنجي پيءُ خلاف بغاوت ڪئي ۽ سندس ٺهرايل هن قلعي ۾ پنهنجي شاهي ڪورٽ هلائي. اها 1602ع جي ڳالهه آهي. 1605ع ۾ اڪبر جهانگير کي پنهنجو جانشين تسليم ڪيو. ان تي جهانگير جي پٽ شهزادي خسرائو بغاوت ڪئي جو جهانگير جي انقلاب آڻڻ وارن ڏينهن ۾ اڪبر بادشاهه پنهنجي مرڻ بعد پنهنجي تخت جون واڳون جهانگير جي هن پٽ جي حوالي ڪرڻ جو واعدو ڪيو هو. سو هن جو ڏٺو ته سندس ڏاڏي اڪبر جو سندس پيءُ جهانگير سان صلح ٿيڻ تي ماڳهين سندس هٿن مان تخت ۽ تاج هليو ويو سو وٺي گوڙ ڪيائين. خسرائو جون هي ارڏايون ڏسي سندس پيءُ جهانگير کيس موچڙا هڻائي هٿ ڪڙين ۽ زنجيرن ۾ ٻڌرائي ڇڏيو. سال ٻن بعد هن کي انڌو ڪيو ويو ۽ نيٺ 1622ع ۾ کيس هن شهر الهه آباد ۾ مارايو ويو.

الهه آباد اهو شهر آهي جتي 1858ع جي بلوي (Sepoy Mutiny) بعد لارڊ ڪئننگ انگريزن جي ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جون واڳون برطانيا جي حڪومت حوالي ڪيون.

ڪمڀ ميلي بابت ٻه سٽون هتي لکڻ ضروري سمجهان ٿو جيڪي مون سان گڏ سفر ڪندڙ مٿرا جي هندو پوليس آفيسر ٻڌايون.

”هندو ڌرم جي جنمي مٿ (Myths) مطابق هڪ دفعي ديوتائن ۽ شيطانن (Demons) جي ڪُمڀَ (دکيءَ) تي وڏي ويڙهه هلي جنهن ۾ آب حيات هو، يعني جنهن مڌ کي پيئڻ سان هڪ فاني شئي لافاني ٿي پوي. وشنو ديوتا جا هن دکيءَ ۾ هٿ ڦٻي ويا ۽ ان کي کڻي روانو ٿيو پر اڏام دوران هن مڌ جا چار ڦڙا ڌرتيءَ تي هارجي ويا. الهه آباد، هردوار، ناسڪ ۽ اجئين. زندگي لافاني ڪرڻ جي هن مڌ تي ٻارهن ڏينهن لڙائي هلندي رهي، آخر سوڀ ديوتائن جي ٿي ۽ کين ئي مڌ ملي. ان جو نظارو اڪثر هندو مٿ جي تصويرن ۾ چٽيل نظر اچي ٿو.

مٿين چئني شهرن ۾ ٻارهن سالن ۾ هڪ  دفعو وڏو ميلو لڳي ٿو جو هندو مٿ مطابق ديوتائن جي زندگيءَ جو هڪ ڏينهن فاني انسانن جي ٻارهن سالن برابر آهي. هردوار شهر جنهن جو ذڪر شروع ۾ ٿي ويو آهي اتي هي وڏو ميلو (گڏجاڻي) سن 1998ع ۾ ٿيو، ان بعد ٽن سالن کانپوءِ 2001ع ۾ هتي الهه آباد ۾ ٿيو هو ۽ هاڻي الهه آباد ۾ اهڙو وڏو ميلو سن 2013ع ۾ لڳندو. الهه آباد جو ڪُمڀ ميلو سڀ ۾ وڏو، پوتر ۽ ڀلارو سمجهيو وڃي ٿو، جنهن ۾ دنيا ڀر جا هندو جمنا ۽ گنگا نديءَ تي اچيو سنان ڪن. هي اهو ميلو آهي جنهن ۾ اگهاڙا ساڌو ۽ دنيا کي تياڳ ڏيندڙ جوڳي به اچي نڪرندا آهن. ملائيشيا ۾ هوندو هوس ته اتان به الهه آباد جي هن ڪُمڀ ميلي لاءِ هندن جا قافلن جا قافلا روانا ٿيندا هئا جن جو بندوبست گهڻو ڪري ”تان سري ڪشو“ گلوب سلڪ اسٽور جو مالڪ ۽ سرڳواسي وڪيو مل لاکياڻي ڪندو هو.

بي بي سي جي هڪ پراڻي ۽ بيحد مشهور نمائندي مارڪ ٽليءَ هڪ ڪتاب لکيو آهي “No Full Stops in India” ان ۾ هڪ سڄي چئپٽر ۾ الهه آباد جي هن ڪُمڀ ميلي جو دلچسپ احوال لکيو اٿس.

سفرنامو… مٿرا ۾ تين بندر ليکڪ : الطاف شيخ

”هاڻ اسان جي گاڏي ڪٿي هلي بيهندي؟“ جيئن ئي گاڏيءَ فريد آباد جي اسٽيشن ڇڏي ته مون پنهنجي سامهون ويٺل ٽيهه پنجٽيهه سالن جي هڪ مسافر کان پڇيو.

”اسان جي گاڏي اتر پرديش جي ريلوي اسٽيشن مٿرا تي هلي بيهندي“. هن وراڻيو. هي همراهه به مون وانگر ڪو ڪتاب پڙهي رهيو هو جنهن تي خاڪي پني جو ڪور چڙهيل هجڻ ڪري ڪتاب جي ٽائيٽل ۽ نالي جي خبر نٿي پيئي ۽ رکي رکي هو پنهنجي زال کي فون ڪندو ٿي رهيو ته هوءَ ڪٿي پهتي آهي. هوءَ کيس دهليءَ اسٽيشن تي ڇڏڻ آئي هئي. سٿڻ قميص ۽ پوتيءَ ۾ هجڻ ڪري مون سمجهيو ته هيءَ ڪا سک فئملي آهي، جيتوڻيڪ هو هندي يعني اسان واري اردو ۾ ڳالهائي رهيا هئا ۽ مڙس کي ڏاڙهي به نه آهي پر اها ڪا اهڙي ڳالهه ناهي. اڄڪلهه ڪيترائي سک ڏاڙهي ڪوڙائي پيا هلن، پر پوءِ بعد ۾ وڌيڪ کيڪار کڙي ٿيڻ تي هن ٻڌايو ته هن جي زال هن کي دهلي جي ريلوي اسٽيشن تي ڇڏي، هاڻ واپس پنهنجي ڳوٺ بلند شهر پئي وڃي جيڪو دهليءَ کان 80 کن ڪلوميٽر اوڀر ۾ آهي. ”سو رکي رکي سندس خيريت جو پيو پڇان جو هوءَ اڪيلي ڪار هلايو پئي وڃي“. پاڻ جيڪو ڪتاب پڙهي رهيو هو ان جي پٺ مون ڏي هئي ۽ اهو ڏسي مونکي تعجب ئي لڳو ته هن کاٻي کان ساڄي پنا پئي اٿلايا جيئن اردو، عربي يا سنڌي ڪتابن ۾ ڪبو آهي.

”توهان ڪهڙو ڪتاب پڙهي رهيا آهيو؟“ مون پڇيومانس.

”اردو شاعريءَ جو آهي“. هن وراڻيو ۽ ڪتاب مونکي ڏسڻ لاءِ ڏنو. اهو دهليءَ جو ڇپيل هو.

”ڪمال آهي توهان کي اردو اچي ٿي مون سمجهيو فقط مسلمان پڙهن ٿا“.

”دراصل آئون مسلمان ئي آهيان، پر اها ٻي ڳالهه آهي ته نه فقط مسلمان پر هتي جا-خاص ڪري دهلي، هريانا ۽ اترپرديش جا هندو به اردو پڙهن ٿا“.

هن ٻڌايو ته سندس نالو ڊاڪٽر محمد سعيد عالم آهي. سندس زال جو شهر ”بلند شهر“ آهي پر سندس ڳوٺ نيپال وٽ هماليا جبلن جي قدمن ۾ پورنپور آهي. پاڻ علي ڳڙهه يونيورسٽيءَ مان پي ايڇ ڊي ڪئي اٿس ۽ اتي ئي نوڪري ڪري ٿو. هن وقت هو به اسان سان گڏ بڙودا شهر ۾ لهندو جتي ڪنهن يونيورسٽيءَ ۾ هو ٽن ڏينهن لاءِ ليڪچر ڏيڻ لاءِ وڃي رهيو آهي.

”مسلمان جي حيثيت سان توهان کي هتي ڪيئن ٿو لڳي؟“ مون پڇيومانس.

”بلڪل صحيح ٿو لڳي. اسان هن ڌرتيءَ تي ڄاوا آهيون ۽ هي ئي اسان جو ديس آهي. هتي ئي اسان جو گهر آهي ۽ اسان جڏهن پاڪستان جي حالتن کي پنهنجي ملڪ انڊيا سان ڀيٽون ٿا ته رب پاڪ جا شڪر ٿا ڪريون ته پاڪستان جي مقابلي ۾ اسان وٽ سڪون آهي، اسان وٽ آزادي آهي، اسان وٽ ٽيڪنالاجي ۽ تعليم جو معيار بيحد بلند آهي ۽ اسان جي پاسپورٽ کي دنيا عزت جي نگاهه سان ڏسي ٿي“. هن وراڻيو.

”پر تڏهن به حڪومت ته هندن جي آهي“. مون چيومانس.

”ڇا مطلب؟ ظاهر آهي اهي ئي هن ملڪ ۾ ميجارٽي ۾ آهن پر تنهن هوندي به هتي صحيح ڊيموڪريسي آهي. ان جو مثال ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ هوندو ته ملڪ جو صدر، وزيراعظم ۽ ويندي آرمي چيف ملڪ جي هندو ميجارٽي بدران Minority (اقليت) مان آهي؟ پر اسان لاءِ ڪو فرق نٿو پوي. کڻي ڪير به هجي هن کي ملڪ جيConstitution ۽ قانون جي پوئواري ڪرڻي آهي. هن ملڪ ۾ هر رهندڙ کي پنهنجي مذهب جي آزادي آهي، چاهي هو مسلمان هجي يا سک، عيسائي. يهودي هجي يا جين، پارسي ڪنهن کي به ڪو سندس مذهب يا مندر مسجد ۾ وڃڻ کان روڪي نٿو سگهي. انڊيا هر فيلڊ ۾ ترقي ڪري رهيو آهي ۽ اڄڪلهه دنيا جا طاقتور ۽ امير ملڪ انڊيا جي ماڻهن کي نوڪريون ڏين ٿا. دنيا جا ماڻهو تعليم، ٽوئرزم ۽ طبي علاج لاءِ اسان جي ملڪ ۾ اچن ٿا جو هنن کي پئسو خرچ ڪرڻ جي بدلي ۾ بهتر ۽ زياده Value جي شئي ملي ٿي“.

ڊاڪٽر محمد سعيد عالم ٻڌايو ته جنهن ڳوٺ ۾ هو ڄائو آهي اڄ به هو پنهنجن پاڙيسري هندو دوستن سان گڏ هولي ملهائي ٿو ۽ هو به هن وٽ عيدن جي مبارڪ ڏيڻ اچن ٿا. منهنجي خيال ۾ ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته انڊيا جي ماڻهن ۾ چاهي ڪو ڪهڙي به مذهب يا زبان سان واسطو رکندڙ هجي هن ۾ برداشت جو وڏو مادو آهي. اسان وٽ ته ڏينهون ڏينهن جهڙي زيرو Tolerance ٿيندي وڃي. معمولي معمولي ڳالهين تي هڪٻئي جا سر ڪپيو ويٺا آهيون ۽ اڄ جي دور ۾ جڏهن اليڪٽرانڪ ميڊيا تيز ٿي وئي آهي دنيا جي ماڻهن کان ڳالهه نٿي لڪي ۽ هي اسان وٽ ٿيندڙ اغوائن، ڪاروڪاري جي چڪرن ۾ مائرن ڀينرن جي قتلن، خونريزين، بيروزگاري وگهي خودڪشين، ناڪاره ڪرندڙن عمارتن، گٽرن ۾ ٻڏندڙن بيگناهه ٻارن جو جڏهن ڪو ڌاريون اخبار ۾ پڙهي ٿو يا ريڊيو، ٽي وي تي ٻڌي ۽ ڏسي ٿو ته هن کي عجب لڳي ٿو. هندستان ۾ ته پاڪستان کان به وڌيڪ مسلمان رهن ٿا پر هو ته اسان وانگر بم ڦاڙيو پنهنجن مسلمانن کي نٿا مارين، هو بيگناهه عورتن جو Cangraep  نٿا ڪن ۽ نه Sodomy جون وارداتون ٿا ڪن.

ريل گاڏي مٿرا اسٽيشن تي پهتي ته اسان جا جواري ڀائر چادر ڇنڊي اٿي کڙا ٿيا.

”هاڻ هلڻ کي هلو ٿا يا وري موٽندائو؟“ مون پڇيومان.

”نه بس، هاڻ هلون ٿا“ مون پيتين کي سيٽن هيٺان ڌڪي رستو صاف ڪري ڇڏيو. دريءَ جي ٻاهران دودو مونکي هيٺ لهي اچي پليٽ فارم تي چانهه پيئڻ جو اشارو ڪري رهيو هو. آئون اخبارون، پنا پينون پاسائيون ڪري هيٺ لٿس. پلاسٽڪ جي گلاس ۾ چانهه وٺي جلدئي مٿي چڙهيس. گاڏي هلڻ ۾ اڃا ٽائيم هو پر مون هيٺ بيهي چانهه نٿي پيئڻ چاهي نه ته هر اسٽيشن تي هيٺ لهي هلڻ چلڻ ۽ گاڏيءَ جي چرڻ وقت دڪاندار کي چانهه يا شربت جا پئسا ڏئي هلندڙ ٽرين ۾ ٽپ ڏئي چڙهڻ ان وقت جي پراڻي هابي رهي آهي، جڏهن تعليم دوران پڪنڪ تي وڃبو هو يا موڪلن ۾ ڳوٺ وڃبو هو. مونکان ڪڏهن به ٽرين مس نه ٿي، آخري دٻي ۾ به چڙهي پوندو هوس. پيٽارو جي منهنجي ڪيترن ڪلاس ميٽن کان اڪثر ڪوئيٽا يا لاهور پاسي ڪاليج ٽرپ تي ويندي ٽرين ڇٽي ويندي هئي، پوءِ ٻي ٽرين ۾ ڌڪا کائي اچي منزل تي پهچندا هئا. اسان جا ٽيچر جيڪي ان وقت چاليهه پنجيتاليهه ورهين جي وڏي عمر جا هئا اهي هميشه ان ڳالهه تان دڙڪا ڏيندا هئا. ظاهر آهي هو پوڙها ۽ ڪمزور جو ٿيا. اڄ آئون سٺ ٽپي چڪو آهيان ۽ انهن ٽيچرن کان به گهڻو گهڻو پوڙهو ٿي ويو آهيان. بيٺل گاڏيءَ ۾ به گوڏن تي زور ڏئي لهان چڙهان ٿو سو ڪيئن ٿو هلندڙ ٽرين ۾ اهي ننڍپڻ واراAcrobatic Feats ڪري سگهان ۽ اهو به تڏهن جڏهن ٽڪيٽ ته کڻي مون وٽ کيسي ۾ آهي پر سڀني جا پاسپورٽ حفاظت لاءِ اسان جي گروپ ليڊر وٽ آهن. ٽرين ڇڏائي وڃڻ تي پوليس پهرين پاسپورٽ جي گهر ڪندي.

هي شهر مٿرا جنهن جي ريلوي اسٽيشن تي اسان جي گاڏي اچي بيٺي آهي ۽ جتان چانهه وٺي پيتي اٿم هندن جي ستن اهم شهرن مان هڪ آهي. هن کان اڳ توهان به مون وانگر هن شهر جي فقط تاريخ پڙهي هوندي يا وري هن شهر جو نالو هڪ انڊين فلم جي مشهور گاني ۾ ٻڌو هوندو:

مٿرا مين تين بندر

جاتي ٿي روز مندر…

حياتي رهي ته هن شهر کي ڏسڻ لاءِ هلي ملي اچبو جو هي شهر روم، ٺٽي، قسطنطنيه (استنبول Istanbul) لاهور، شيراز، قم، آگري، دهليءَ وانگر آهي جنهن کي ڏسڻ لاءِ ڏينهن کپن. هي اهو شهر آهي جتي تيرٿ لاءِ هندو، سک، ٻڌ ۽ جين اچن ٿا. مٿرا هندن لاءِ بيحد پاڪ ۽ مانوارو شهر آهي، جتي هندو ڌرم موجب هنن جي ڀڳوان ڪرشنا جنم ورتو. هي شهر ننڍي کنڊ جي پراڻن شهرن مان هڪ آهي. دهليءَ کان 140 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ جمنا نديءَ جي ڪناري تي هي شهر عيسوي سن کان 600 سال اڳ براج ڀوميءَ جي نالي سان مشهور هو. هن شهر ۾ لارڊ ڪرشنا (جيڪو وشنو ڀڳوان جو اوتار چيو وڃي ٿو) پنهنجو ٻالڪپڻ گذاريو ۽ هن شهر جو ذڪر هندو ڌرم جي جهوني ڪتاب مهاڀارت ۾ به آهي.

مٿرا بعد ۾ موريا سلطنت جو حصو ٿي رهيو ۽ موريا گهراڻي جي بادشاهه اشوڪا هن شهر ۾ ٽي صدي قبل مسيح، ڪيترائي ٻڌ ڌرم جا ڪتبا ۽ Monuments ٺهرايا. حضرت عيسيٰ عه جي ڄم کان هڪ سئو سال اڳ ۽ هڪ سئو سال پوءِ وارو عرصو هي شهر (مٿرا) آرٽ جو مرڪز هو، جتي پٿر جي ٽڪ جو ڪم ٿيو ٿي. اڄ به انهن شين لاءِ مٿرا اسڪول آف آرٽس جو حوالو ڏنو وڃي ٿو. بهرحال هي شهر موريا گهراڻي جي حاڪمن اشوڪا کان وٺي چوٿين صديءَ جي حاڪم گپتا جي ڏينهن تائين سياسي طاقت جو مرڪز رهيو ۽ ٻڌ ڌرم جو اُڀار ٿيو ۽ ڪيترائي ٻڌ ڌرم جا عبادتگاهه Monasteries ٺهيون جن جو ذڪر پٽولمي (Ptolemy) ۽ چين جي مشهور سياح فاحيان Fa-Hianجيڪو هتي سن 401 کان 410 تائين هو ۽ هيئن سانگ Hiuen Tsang جيڪو هتي سن 634 ۾ آيو، پنهنجن سفرنامن ۾ ڪيو آهي ته مٿرا جي اردگرد ٻڌن جون ٻه هزار کان مٿي Monasteries آهن. فاحيان جو ذڪر مون پنهنجي هڪ سفرنامي ”هي ٻيٽ هي ڪنارا“ ۾ تفصيل سان ڪيو آهي.(هلندڙ)

موريا خاندان جي حڪومت بعد ٻڌ ڌرم هندستان کان ٻاهر سريلنڪا، سيام (ٿائلينڊ)، برما ويندي چين، ڪوريا ۽ جپان تائين ته وڌندو رهيو پر هندستان ۾ ان جي جاءِ وري هندو ڌرم والاري ورتي.

مٿرا ٻن مسلمانن جي گاديءَ وارن شهرن دهلي ۽ آگري جي وچ ۾ هجڻ ڪري هر وقت انهن جي حملن هيٺ رهيو. آگرو هتان فقط سٺ کن ڪلوميٽر آهي. سن 1018ع ۾ افغان حملي آور محمود غزنوي هن شهر مٿرا ۾ ڦرلٽ جي باهه ٻاري ۽ هندو ۽ ٻڌ ڌرم جي مندرن کي تباهه ڪيو. سن 1500ع ۾ سڪندر لوڌيءَ هن شهر جي ڀينگ ڪئي. مغل شهنشاهه اورنگزيب اسلام جي خدمت ڪرڻ جي نشي ۾ هن شهر مٿرا ۾ ٺهيل اهم مندرن کي تباهه ڪيو ۽ شهر جي بيک ڪڍي ڇڏي. انهن تباهه ڪيل مندرن ۾ بيحد اهم مندر ڪيساوا ديو مندر به هو جنهن جي جاءِ تي چون ٿا ته هن مسجد اڏرائي ۽ ان کانپوءِ رهيل کهيل ڪسر 1757ع ۾ افغاني حملي آور احمد شاهه ابداليءَ اچي ڪڍي ۽ سڄي شهر کي تيلي ڏئي ساڙيو. 1804ع ۾ هي شهرا مٿرا آخر انگريز حڪومت جي هٿ هيٺ آيو ۽ هڪ دفعو وري بهتر روپ ۾ آيو.

گاڏي مٿرا جي اسٽيشن مان آهستي آهستي ٿي ٻاهر نڪري رهي هئي. پري پري تائين هن شهر جي مندرن، مسجدن ۽ برٽش اسٽائيل عمارتن جا مٿانهان حصا نظر اچي اڏرندڙ ڌوڙ ۽ دونهي ۾ ڌنڌلا ٿيندا ويا. اڄ وقت جو چرخو 600CB کان AD2005 ٿي ويو آهي پر هي پٽ، هي مٽي ۽ ڌوڙ، هي موسم ۽ وهندڙ جمنا (يمنا) ندي ساڳي آهي. ڪهڙا ڪهڙا ماڻهو هتي پهتا جتان آئون هن وقت لنگهي رهيو آهيان. پٽولمي، فاحيان، هييوئين سانگ، محمود غزنوي سڪندر لوڌي، اورنگزيب احمد شاهه ابدالي، رابرٽ ڪلائيو، رچرڊ ويلسلي، وارن هئسٽنگس حاڪم، سياح، سنت ساڌو، درويش، صوفي، رازا، واڍا، هاري ناري، ڪمي ڪسبي، ڦورو لٽيرا هن آسمان، هن درياهه، هن ڌرتيءَ هڪ انسان جا ٻئي تي ظلم، هڪ انسان جون ٻئي تي ڀلايون. هندو ڌرم ٻڌ ڌرم، جين ڌرم، اسلام، سک ڌرم. هن ڌرتيءَ ڇا نه مذهب ۽ ريتون رسمون، خوشيون غميون ڏٺيون. اهو شهر جيڪو مختلف حاڪمن ڦري لٽي تباهه ڪري ڇڏيو. اڄ اتي هر خوشيءَ جو ڏينهن ملهايو وڃي ٿو. اڄ اهو انڊسٽري ۽ ايگريڪلچر جي لحاظ کان انڊيا جي ماڊرن شهرن مان آهي. منهنجي ڀر ۾ ويٺل رٽائرڊ پوليس آفيسر ٻڌايو ته هن نوڪريءَ جو آخري سال مٿرا ۾ گذاريو هو.

”ٻئي دفعي توهان اچو ته ڪيڏانهن به نه وڃجو“. هن کي جڏهن خبر پيئي ته آئون ليکڪ به آهيان ته هن مونکي صلاح ڏني، ”فقط هن صوبي ۾ هليا اچجو ۽ پهرين پهرين مٿرا گهمجو“.

هن ٻڌايو ته مٿرا سامونڊي سطح کان ٻه سئو ميٽر مٿي هجڻ ڪري اوسي پاسي جي شهرن کان بهتر موسم اٿس. ريلوي جنڪشن هجڻ ڪري هتي پهچڻ به سولو آهي.

”هيڏي تباهيءَ بعد اڄ به مٿرا مندرن ۽ مسجدن کان مشهور آهي. آرٽ ۽ هنرن کان مشهور آهي“. هن ٻڌايو ۽ ڪجهه جايون ڏسڻ لاءِ آهن جيڪي هن مونکي نوٽ ڪرايون.

سفرنامو: يورپ ۽ اسان جي ملڪن ۾ فرق ليکڪ: الطاف شيخ

الطاف شيخ

الطاف شيخ

گاڏي دهلي شهر جون لانڍي، ملير جهڙيون ننڍيون اسٽيشنون بنا ترسڻ جي لتاڙي هريانا صوبي جي فريد آباد ريلوي اسٽيشن، ٿوري گهٽ رفتار سان لتاڙي رهي هئي. مون انڊوپاڪ جي تاريخ جي مغل گهراڻي جي دور جو چئپٽر ڪڍي اڃا پڙهڻ شروع ڪيو ته اتي مهر چند اوڏ گهوٽڪي جو هڪ واپاري ٻن ٻين همراهن سان گڏ اچي حاضر ٿيو ته اچو ته پتي راند ڪريون. مون صاف انڪار ڪيو.

”يار ڪمال آهي پوءِ جهاز تي ڪيئن وقت پاس ڪندا هئا؟“ مهر چند چيو. ”چوين سچ ٿو، انهيءَ ڪري ته آئون لکڻ پڙهڻ جهڙن ڪمن ۾ لڳي ويس جو پتي راند مونکي نٿي آئي“.

”ان جو مطلب مونکي چوٿون پليئر به آڻڻو پوندو“. اهو چئي هو ڪنجهندي اُٿيو ۽ ٿوري دير کانپوءِ ڀر واري دٻي مان ڪرڪندو اچي پهتو. ساڻس گڏ حيدرآباد کان آيل سندس سوٽ پڻ هو. مهرچند وارن اسان جي بئنچن هيٺان ۽ مٿان بئگون لاهي انهن کي سيٽن جي وچ ۾ ٽيبل ٺاهيو ۽ هاڻ پتي راند شروع ڪئي. منهنجي راند سان ڪا دلچسپي نه هئي. ايڏي دلچسپي مغل دور جي تاريخ سان به نه هئي پر انڊيا گهمڻ جو صحيح طرح مزو وٺڻ خاطر مون دماغ ۾ ماضي جي بادشاهن جا قصا رکڻ ٿي چاهيان جن هن ڌرتيءَ تي حڪومت ڪئي. اهو ته نه چئي سگهندس ته هنن رعيت جي خدمت ۽ رعيت سان انصاف ڪيو. ها اهو ضرور چوندس ته ٺٺ ٺنگر ۽ پنهنجي عيش عشرت لاءِ محل محلاتون ٺهرايون. ناچڻين رنن ۽ نخريلي ڇورين سان محل ۽ ڳجها آرامگاهه ڀريائون. ڪنهن ايڪڙ ٻيڪڙ کي ڇڏي سڀ راجا، بادشاهه توڙي نواب هڪ جهڙا لڳن ٿا. انهن جا ٺهيل محل ۽ مقبرا اڄ ڏسي ٺرون پيا. خبر ناهي انهن تي ڪم ڪندڙ ڪمين ڪاسبين کي سندن پورهئي جو اجورو به ڏيندا هيا يا هو رڳو سندن نستي جواني اُڀارڻ لاءِ زور ڏيڻ وارين عورتن کي ئي خرچيون ڏيندا رهيا. دنيا جي ماڻهن جون تاريخون پڙهه ته انهن مان ته اهائي خبر پوي ٿي باقي اسان جي سائين محمد صديق ميمڻ جي ”تاريخ انڊوپاڪ“ پڙهه ته هر هڪ بادشاهه لاءِ لکيو پيوآهي ته هو وڏو مسلمان هو، وڏو نيڪ نمازي هو، وڏي دين جي خدمت ڪيائين، هندن جا مندر ڊهرائين، ان تي هيترا دفعا حملا ڪري منجهس موجود سون جا بُت ڀڃرائي ڇڏيائين (۽ پوءِ اهو سون ڪيڏانهن ويو. ڇا غريبن ۾ ورهائين يا ڳوٺ کڻائي ويو)، سکن جو زوريءَ طهر ڪرائي هنن کي مسلمان بنائين (جنهن جون نفرتون اڄ تائين اسان ڀوڳي رهيا آهيون. ڇا ڪهڙي حديث ۾ ايئن آهي، يا ڪهڙي خليفي يا اصحابيءَ ايئن ڪيو؟ ۽ ڇا مسلماني ان ڳالهه تائين محدود آهي ته پاڻ نيڪ ڪم نه ڪريو. باقي ڪنهن جي ٽپڙ جو وکو ڪٽي ثواب حاصل ڪريو) پر اسان آهيون جو پيا ٺرون. تاج محل، خاص محل ۽ ٻيا مقبرا ۽ مينار ڏسي وڏي ٽانءَ ۾ ٿا اچون ۽ اڄ جو رئيس، وڏيرو، چوڌري ته ڇا هڪ اسيمبليءَ جو ميمبر ۽ وزير (جيڪو عوامي نمائندو آهي جنهن کي عوام چونڊي اڳيان ڪيو آهي ته اسان جي لاءِ ڪجهه ڪر) هو به عوام جي خدمت ڪرڻ بدران هنن جا فنڊ پنهنجن ڪمن ۽ مشهورين ۾ لڳائي مشهوري ماڻڻ جا جتن ڪري ٿو. يعني هر هڪ ٻئي جي خرچ تي تاج محل ٺاهڻ جي چڪر ۾ آهي، اها هڪ Sick Mentality اسان جي خمير ۾ وسي وئي آهي.

اڄ کان پورا ٽي سئو چوهتر سال اڳ 7 جون 1631ع تي هندستان جي عظيم الشان شهنشاهه شاهجهان جي محبوب راڻي ممتاز محل، پنهنجي چوڏهين ٻار شهزاديءَ گوهر آرا بيگم کي جنم ڏيندي، ويم دوران infection سبب وفات ڪئي. بادشاهه انهيءَ غم ۾ هيڪر ته ڀڄي ڀُري پيو. روئندي روئندي سندس نظر چٽ ٿي وئي. غم ۾ وار اڇا ٿي ويس. هن جي نظر ۾ طوفان نوح کانپوءِ انسان جي تاريخ جو هي ٻيو سانحو هو. مرحومه ملڪه ممتاز محل جي ياد ۾ جمنا درياهه جي ڪناري تي هن هڪ عظيم الشان مقبرو اڏايو. ويهن سالن ۾ تيار ٿيندڙ هيءَ عمارت دنيا ۾ لاثاني مڃي وئي جنهن کي دنيا تاج محل جي نالي سان سڏي ٿي. هن عمارت جي ٺهي راس ٿيڻ ۾ ڪيترو وقت ۽ پئسو خرچ ٿيو، اُن لاءِ پٿر ڪٿان ڪٿان آيو ۽ انهن پٿرن کي ڪنهن ڪنهن گهڙيو، ٽڪيو ۽ پالش ڪيو، هن محل جي پيڙهه ۾ ڪيترن ماڻهن جون هڏيون دفن ٿي ويون، هن جون ڪهڙيون ڪهڙيون ڀتيون، ڪيترا ڪيترا دفعا ڪيرائي انهن کي وري ٺاهيو ويو-اها هڪ الڳ ڪهاڻي آهي.

بلڪل انهن ئي ڏينهن ۾ جن ڏينهن ۾ هندستان جو بادشاهه شاهجهان هو، سئيڊن جو بادشاهه گستاورس اڊولفس هو  ۽ انهي مهيني هن جي زال پڻ هڪ ڇوڪريءَ کي جنم ڏنو جنهن مهيني ۾ ممتاز محل جي پيٽ مان گوهر آرا بيگم پيدا ٿي ۽ بلڪل ان ئي جون جي مهيني ۾ سئيڊن جي بادشاهه گستاورس جي راڻي صاحبه ٻار جي ڊليوري دوران پيٽ ۾ Infection ٿي پوڻ ڪري گذاري وئي. ان ئي لمحي سئيڊن جو بادشاهه سلامت به همت هاري ويهي رهيو، جڏهن هندستان جو بادشاهه شاهجهان پنهنجي راڻي ممتاز محل جي غم ۾ روئي روئي نابين ٿي رهيو هو. هيڪر ته گستاورس غم ۾ غرق ٿي ويو پر جلد ئي پاڻ سنڀالي پنهنجي زال جي موت تي غور ڪيائين ۽ جنهن وقت شاهجهان تاج محل جي اڏاوت ۾ مشغول هو، گستاورس ايڊولفس حڪم ڏنو ته ”ملڪ جي هر ڳوٺ، هر ڳوٺ جي هر پاڙي ۽ هر طبقي مان ٻه چست ۽ ذهين ڇوڪرين کي گاديءَ واري شهر اسٽاڪ هوم ۾ آندو وڃي ۽ کين دائيءَ جي ڪم جي ٽريننگ ڏني وڃي. جڏهن اهي ماهر ٿي وڃن ته کين واپس پنهنجي ڳوٺ موڪليو وڃي، جتي اهي ٻين ٻن ٻن ڇوڪرين کي ٽريننگ ڏين، پوءِ جيڪڏهن ڪنهن ڳوٺ، ڪنهن پاڙي يا شهر جي ڏهن ڪوهن ۾ ڪا عورت ويم دوران مري وئي ته نه انهن داين جو خير ٿيندو ۽ نه وري عورت جي مائٽن جو!“

اهو فرق هو اسان ۾ ۽ يورپ ۾. جڏهن اسان جا وڏا شاهي مقبرا ٺاهي زال جو غم غلط ڪري رهيا هئا، هاٿين جي وات مان ٻڪرين جا آواز ڪڍائي رهيا هئا، راڳن سان پاڻيءَ ۾ باهه لڳرائي رهيا هئا. حڪيمن کان طاقت جا ڪُشتا ٺهرائڻ ۾ لڳا پيا هئا. انهيءَ وقت يورپ جا حاڪم عوام جي فلاح ۽ بهبود جا منصوبا ٺهرائي رهيا هئا. يونيورسٽيون قائم ڪري رهيا هئا. ڪارخانا، فيڪٽريون، لائبريريون ۽ ليبارٽريون ٺهرائي رهيا هئا. هنن سمجهيو ٿي ته قومن جي عروج لاءِ انسان جي بهتري تي مبني سماجي نظام، بهترين تعليم، ٽيڪنالاجي ۽ انصاف آهي. ان ڪري يورپ جي حاڪمن هميشه انهن ڳالهين تي زور ڏنو ۽ اسان جا حاڪم ملڪ يا صوبي جا هجن يا ضلعي، تعلقي يا ڳوٺ جا اڄ به عوام جي ڀلائيءَ ڪرڻ بدران حڪم هلائڻ کي حڪومت ڪرڻ سمجهن ٿا. اسان جي سڄي انڊوپاڪ جي تاريخ ماضيءَ جي اهڙن حاڪمن سان ڀري پئي آهي جيڪي پاڻ کي زمين تي خدا جو پاڇو سڏائڻ لڳا ۽ هو دين الاهي ايجاد ڪرڻ لڳا جنهن جو نتيجو اهوئي نڪتو جو عروج زوال ٿي ويو ۽ زوال عروج. ڪاش شاهجهان تاج محل بدران انگلينڊ جي آڪسفورڊ يونيورسٽي ٺاهي هجي ها، سئيڊن جهڙو ڪو ميڊيڪل ڪاليج کوليو هجي ها، عوام جي سک ۽ مستقبل لاءِ پوک ۽ پاڻيءَ جي بندوبست جو سوچي ها. مستقل روزگار مهيا ڪرڻ ۽ صحتمند رکڻ لاءِ ڪارخانا، فيڪٽريون ۽ ميڊيڪل تعليم جا ماهر پيدا ڪري ها. نتيجي ۾ مليريا جي علاج لاءِ انگريزن طرفان مليل چند ڪوئنن جي گورين تي به اسان جا بادشاهه سلامت ڦان ٿي پيا ۽ پوءِ آخر ۾ ڀڄڻ ۽ لڪڻ جي راهه نٿي ملين. ڪيڏي دردناڪيءَ سان مغل خاندان جو آخري شهنشاهه پنهنجي جان بچائڻ لاءِ پنهنجي تڙ ڏاڏي مهايون جي مقبري ۾ اچي لڪيو هو. ڇهه هزار ميل پري کان آيل چند انگريزن جي مڪاني سپاهين کيس جهلي گورن جي حڪم تي رنگون ملڪ دربدر ڪري ڇڏيو ۽ سندس سموري اولاد (ننڍي وڏي) کي قتل ڪري ڇڏيو. ڪو احتجاج نه ٿيو، ڪا ريلي نه نڪتي، ڪا بک هڙتال نه ٿي. سندن رعيت چپ چاپ نئين آيل حاڪم جي ”جي حضوريءَ“ ۾ لڳي وئي! فارسي ڇڏي انگريزي زبان سکڻ ۾ لڳي وئي!!

”يار مهرچند تون پتي راند ٿو ڪرين يا جوڊي ڪراٽي؟“ مون انڊيا جي تاريخ پڙهڻ بند ڪري مهرچند کي چيو- جنهن جي گوڙ ۽ ويڙهاند تي باوجود ڪوشش جي آئون ڪتاب تي Concentrate نه پئي ڪري سگهيس. پتو ايئن ٿي سٽيائين ڄڻ سرن يا تختن جي بنڊل تي مُڪ هڻي ٻه اڌ ٿي ڪيائين. کٽڻ توڙي هارائڻ ۾ هن لاءِ دانهون ڪرڻ ضروري هو. سٺا پتا ٿي آيس ته اُڀو ٿي ويو. ”ڇا ٺنڊڪ ٺار پتا آهن“ ۽ پوءِ خراب ٿي پتا آيس ته جپاني ڪبوڪي ائڪٽر جهڙو چٻو چهرو ٿي پئي ويس“. هاءِ ماري وڌائون ڇا ته اندر ساڙ پتا آيا آهن“.

ههڙي هلندڙ ويڙهاند ۾ پڙهڻ جو سوال ته پيدا ئي نٿو ٿئي. هيڏانهن هوڏانهن دريءَ مان ڏسجي ۽ منهنجي ڀر ۾ ۽ سامهون ويٺل ڌارين مسافرن سان خبر چار ڪجي. گاڏي فريد آباد ٽپي وئي هئي. اتي بيٺي ضرورپر فقط ٻن منٽن لاءِ ۽ هاڻي ننڍين ننڍين اسٽيشنن تي گاڏي بيهڻ بدران ويندي رهي. اسٽيشن اچڻ تي ڪجهه رفتار گهٽي ٿي ۽ هڪ ٻن اسٽيشنن جا نالا پڙهي ورتم: پلوا، بالا بڳڙهه، شولاڪا جهڙا هئا.

هي فريد آباد اهو شهر آهي جتي هندستان جي ورهاڱي وقت سڀ کان گهڻا پاڪستان کان لڏي آيل هندو اچي رهيا. اڄ هي شهر فيڪٽرين ۽ ڪارخانن سان مشهور آهي، چون ٿا ته هن شهر جو نالو مشهور صوفي بزرگ سيد مرتضيٰ خان فريد بخاري تي آهي جيڪو ننڍي کنڊ ۾ بابا فريد جي نالي سان مشهور آهي. سندس مقبرو به هن ئي شهر ۾ آهي، جتي حاضري ڀرڻ لاءِ عقيدتمند پري پري کان اچن ٿا. ڪن جو اهو به چوڻ آهي ته هي شهر اڪبر جي نورتن مان هڪ شيخ فريد جي نالي تي آهن، جنهن هن شهر جو بنياد رکيو. شيخ فريد شهنشاهه اڪبر ۽ ان بعد سندس پٽ شهنشاهه جهانگير جي حڪومت ۾ وزير خزانا ٿي رهيو. هن هتي هڪ قلعو ۽ مسجد پڻ ٺهرائي. فريد آباد جو شهر هريانا صوبي ۾ ايئن آهي جيئن ڪراچي سنڌ ۾ هريانا صوبي جي سٺ سيڪڙو اُپت فريد آباد مان آهي.

سفر نامو: ڀارت ۾ مسلمان وڌيڪ سلامتي سان رهن ٿا ليکڪ: الطاف شيخ

دهليءَ ۾ مسلمان ڪافي رهن ٿا پر هو مختلف علائقن ۾Pockets ۾ رهن ٿا يعني هنن جون ننڍيون ڪالونيون آهن جن جي وچ ۾ ڪا مسجد پڻ نظر اچي ٿي. هونءَ گهڻائي (ميجارٽي) غير مسلم خاص ڪري هندن جي نظر اچي ٿي جيڪي هونءَ به اڄ جي انڊيا ۾ اڪثريت ۾ آهن بزنس توڙي نوڪري ۾ هندو نالا نمايان نظر اچن ٿا. مسلمانن جا نالا ننڍن ننڍن ۽ پرائيويٽ نوڪرين ۾ نظر اچن ٿا، هنن جو بزنس به ننڍي پيماني تي آهي. فٽ پاٿن تي ٺڪر جون ڪونڊيون يا جانمازون وڪڻندي يا ٽوپين ۽ ڏاڙهين مان لڳندو ته هي مسلمان آهن. جمع جي ڏينهن قطب مينار وٽ مسجد حاجي علي خان نالي مسجد ۾ جمع نماز تي ڪافي مسلمانن سان ملاڪات ٿي. اهڙي طرح دهلي گولف ڪلب جي ويجهو عبدالله شاهه پوري شاهه جي مزار تي جيڪا بدر پور روڊ تي آهي ۽ قطب مينار کان آل انڊيا ميڊيڪل انسٽيٽيوٽ ويندي رستي تي هڪ مسجد ۽ مدرسي ۾ پڻ مسلمانن سان عليڪ سليڪ ٿي. هن جو سڄو نالو ”لجامعه سليمانيه مدرسه زينت القرآن رحمتيه مسجد رياض الجنت سعديه“ آهي جيڪو اردو ۾ لکيل آهي.

ڪالڪا جي مندر واري علائقي ۾ جتي آئون رهان ٿو اتي ماءُ آنند مائي مارگ (روڊ) گووندا پوري واري علائقي ۾ جامع مسجد آهي جنهن مان لائوڊ اسپيڪر تي آيل بانگ پهرين ڏينهن ئي ٻڌم ۽ پوءِ شام جو سانجهي نماز تي ويس. هيءَ هڪ تمام وڏي مسجد ۽ مدرسو آهي جنهن ۾ پاسي واري ڪالوني ۾ رهندڙ مسلمان ۽ ٻيا آس پاس جا نماز پڙهڻ لاءِ اچن ٿا ۽ هتي ننڍا ٻار قرآن جو ناظره ۽ حفظ پڻ ڪن ٿا. مسجد جي معلم استاد محمد روحيل جيڪو ٻارن کي قرآن پڙهائي ٿو تنهن ٻڌايو ته هيءَ مسجد ٽيهارو کن سان پراڻي آهي ۽ هتي هن شهر دهليءَ جا توڙي اوس پاس جي رياستن جا به ٻار اچن ٿا. خاص ڪري بهار صوبي جا.

”ڇو ڀلا؟ اتي بهار ۾ ڪنهن مسجد مدرسي ۾ قرآن پڙهائڻ جو بندوبست نه آهي ڇا؟“ مون پڇيو.

”آهي پر اتي غربت وڌيڪ آهي هتي سندن رهائش ۽ کاڌي پيتي جو بندوبست سولائيءَ سان ٿيو وڃي.“

مسجد جو مٿين ماڙ جي اڏاوت جو ڪم ڪافي عرصي کان هلي رهيو آهي ۽ هاڻ مڪمل ٿيڻ جي ويجهو نظر اچي ٿو.

”هن مسجد جي Maintenance ۽ مدرسي جي ٻارن جو خرچ پکو ڪير ڏئي؟“ مون مولوي محمد روحيل کان پڇيو.

اسان هر جمعي نماز تي نمازين کان مسجد لاءِ الڳ ۽ مدرسي لاءِ الڳ چندو جمع ڪندا آهيون. ڪڏهن ڪڏهن ٻاهرين ملڪن، خاص ڪري عرب ملڪن کان آيل ٽوئرسٽ به مدد ڪن ٿا.“

مسجد سان لڳو لڳ گهڻو پري پري تائين ڪچا پڪا، سادا ۽ ڪجهه بهتر گهر ۽ فليٽ هئا. مولوي صاحب ٻڌايو ته هيءَ سڄي مسلمانن جي ڪالوني آهي.

اسان ته جئين ئي هوش سنڀاليو ته انڊيا جي ورهاڱي ۾ ٿيندڙ خونريزين جون ڳالهيون ٻڌيونسين جن ۾ اهو ئي هاءِ لائيٽ ڪيو ويو ته هندن مسلمانن سان ڇا ڇا نه ظلم ڪيا. اسان جا مسلمان جان ۽ مال جون قربانيون ڏئي نئين ملڪ پاڪستان ۾ آيا جيڪو اسلام جي نالي تي ٺهيو جتي مسلمان سڪون سان رهي مسجدن ۾ نمازون پڙهي سگهن ٿا. هندستان ۾ ته هڪ مسلمان کي آزاديءَ سان پنهنجي مذهب جي پرئڪٽس ڪرڻ ۾ به دقت هئي. اڄ به اخبارن ريڊين ۽ ٽي وي چئنلن ذريعي، يعني اسان جي پياري پاڪستان جي ميڊيا ذريعي (خاص ڪري جنهن تي سرڪار سڳوريءَ جو هٿ آهي) اهوئي ٻڌاندا رهون ٿا ته هندو وڏي ظالم قوم آهي هو ڪشمير ۽ هندستان ۾ رهندڙ مسلمانن سان ڇا ڇا ته ظلم ڪندا رهن ٿا وغيره وغيره.

ظاهر آهي صبح شام ان قسم جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ وارو ته اهوئي سمجهندو ته اسان مسلمانن لاءِ خاص ڪري پاڪستانين لاءِ انڊيا جا هندو ڪات ڪهاڙا کنيو ويٺا آهن ۽ اتي رهندڙ اسان جا مسلمان ڀائر ته وڏي ظلم ۾ آهن. هنن پاڪستان ۾ نه اچي ۽ انڊيا ۾ رهي هڪ عظيم غلطي ڪئي. سو ظاهر آهي ان قسم جي معلومات منهنجي ذهن ۾ به جيڪو نقشو ٺاهيو هو ان موجب مون هتي دهلي ۾ رهندڙ هن مولوي صاحب کان پڇيو ته هندن جي چوڌاري رهندي توهان کي ڊپ نه ٿو لڳي. اڪثر هندن جا توهان مسلمانن خلاف هنگاما ته ضرور ٿيندا هوندا؟

مولوي صاحب ڪا گهڙي مونکي ائين حيرت مان ڏٺو جيئن آني مان تازي نڪرندڙ ڪڇون يا واڳونءَ جي ٻچي کي ڏسبو آهي ۽ پوءِ جواب بدران ويتر سوال ڪيائين:

”ڇو ڀلا؟ ڊپ ڇو لڳندو؟ هتي اڄ ڏينهن تائين ڪو اسان مسلمانن خلاف هنگامو نه ڏٺوسين. هندو توڙي اسين پنهنجا خوشيءَ جا ڏينهن ۽ تهوار سڪون سان گذريون ٿا ۽ سڪون سان رهون ٿا. هينئر به عيدون ٿيون ۽ هاڻي عاشورو گذريو آهي. اسين سڀ هن ملڪ جا شهري آهيون. ڪنهن کي به هتي جو قانون اجازت نٿو ڏئي ته ٻئي جي جان يا مال کي نقصان پهچايون.“

آئون چپ ٿي ويس. منهنجي ذهن ۾ اڳهين کان هڪ سوالن جي جيڪا لسٽ هئي سان پهرين جواب بعد Negate ۽ Null ٿي وئي پر تنهن هوندي به چئي ويٺس:

”توهان جي دل انڊيا ڇڏي پاڪستان اچڻ تي نٿي چوي جيڪو اسلام جي نالي تي ٺهيو آهي.“

مولوي صاحب هڪ دفعو وري مونکي گهورڻ لڳو ۽ هو پڪ آني مان واڳونءَ جو تازو نڪتل ٻچو نه ته شتر مرغ جي تازي ڦٽل ٻچي کي ڏسڻ واري تعجب جي ليول تي مونکي نهارڻ لڳو ۽ وري سواليه جواب ڪيو:

”هتي جو رهندڙ مسلمان ڇو پاڪستان اچڻ چاهيندو؟! سڪون لاءِ!؟ حيرت آهي توهان ڪهڙي سڪون جي ڳالهه پيا ڪيو. توهان پاڪستاني هندن عيسائين کي ته پيا اغوا ڪريو ۽ اسلام جي نالي تي ڦين تي چاڙهيو پر پنهنجا مسلمان پاڻ ۾ به نٿا ٺَهو. شيعا سني ته هڪ ٻئي کي مارين پر سني به ڏهه فرقا ٺاهيو هڪ ٻئي کي پيا ڪُهن. ٻاهر ته ٺهيو پر مسجدن ۾ به نمازي پنهنجو پاڻ کي سلامت نٿا سمجهن. ڪرد ته ٺهيو پر زالون ۽ ٻار پيون ڍڳن ڍورن وانگر اغوا ٿين ۽ ڀنگ تي وڪامن.“

آئون چپ ٿي ويس پر تپندڙ باهه تي ڇنڊو هڻڻ لاءِ هڪ سوال مون وٽ ضرور هو جيڪو روزگار جو هو. انڊيا ۾ مسلمان بک پيا ڪرن، هندن جي حڪومت هنن کي نوڪريون نٿي ڏئي. پاڪستان خوشحال ملڪ آهي. اڄ به هندستان جا مسلمان نوڪرين ۽ پئسو ڪمائڻ لاءِ پاڪستان لڪيو لڪيو پيا اچن… پنهنجي ملڪ جي اخبارن ۽ ماڻهن کانٻڌل ڳالهين جو اظهار مون مولوي صاحب سان ڪيو جنهن کي هن رد ڪندي چيو:

نه اها ڳالهه ناهي. ڏسو نه نوڪريون ملڻ جو مدار تعليم ۽ تجربي يا هنر جي ڄاڻ سان آهي اسان مسلمان هونءَ به ماضيءَ جي خوبصورت ڪارنامن ۾ مدهوش رهون ٿا. محنت ۽ پورهيو اسان کي گهٽ ٿو پڄي، پوءِ ظاهر آهي نوڪريون به ان حساب سان ملنديون. پر ان هوندي به اسان کي هتي ڪا نه ڪا نوڪري يا ڪرت مليو وڃي جو انڊيا جي ايڪانامي تيز رفتار سان مٿاهين ٿي رهي آهي. ولايتن ۾ رهندڙ انڊين توڙي غير ملڪي هتي پئسو لڳائي رهيا آهن. توهان کي تعجب لڳندو ته ويندي توهان جي ملڪ جا ڪيترا بوري، ميمڻ اسماعيلي ۽ قاعدي جي سختي آهي، سيفٽي ۽ سڪيورٽي آهي. ان کان علاوه اسان جي ملڪ انڊيا کي دنيا ۾ پاڪستان کان وڌيڪ عزت سان ڏٺو وڃي ٿو. هڪ پاڪستاني جي حيثيت سان سنگاپور ملائيشيا توڙي آمريڪا ۾ گهمڻ لاءَ وڃڻ به آسان ناهي. پر هڪ انڊين پاسپورٽ رکندڙ کي دنيا جي هر ملڪ ۾ نوڪري مليو وڃي، چاهي هو هندو هجي يا مسلمان. دنيا کي خبر آهي ته انڊيا ۾ تعليم جو معيار بلند آهي. انڊيا جو اهاڪو هنگامو نٿو ڪري، انڊيا جو ماڻهو دل جان سان نوڪري ڪي ٿو. اهوئي سبب آهي جو توهان جي ملڪ جا بزنس مين جن جون فيڪٽريون توڙي جهاز ولايت ۾ آهن پنهنجن پاڪستانين کي رکڻ بدران انڊيا جي ماڻهن کي رکن ٿا. اڄڪلهه جي دور ۾ انڊيا جو پاسپورٽ هجڻ هڪ سگهاري ڳالهه آهي ۽ پاڪستان جو پاسپورٽ هجڻ بدنامي ۽ خواريءَ جي علامت ٿي پيو آهي. سو انڊيا جو هڪ مسلمان ڪيئن پنهنجو وطن ۽ پاسپورٽ ڇڏي پاڪستان ايندو. هتي جي امن جو توهان ان مان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته هن مسجد کي چار گيٽ آهن. جڏهن کان ٺهي آهي اڄ ڏيهن تائين ان جو هڪ در به بند نه ڪيو ويو آهي. ڏينهن رات کلي پئي آهي جيتوڻيڪ چوڌاري هندن جون آباديون آهن

سفر نامو: دهلي کان سورت ليکڪ : الطاف شيخ

الطاف شيخ

الطاف شيخ

– دهلي -900 ڪلو ميٽر:

دهلي نه فقط اڄ جي حڪومت جي گادي جو هنڌ آهي پر صدين تائين مختلف بادشاهن ۽ حڪومتن جي گادي جو شهر ٿي رهيو. دهلي هڪ پراڻو ۽ تاريخي شهر آهي. ”هيٺ ڏکڻ ڏي ويندي وقت هتي جي هڪ ڪلب ۾ يورپ جي نوجوان ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کي مدهوشي جي عالم ۾ سڄي رات ڊانس ڪندو ڏسندو رهيس.“ هن ٻڌايو .

جيپور-1170 ڪلو ميٽر

ويهه لک آدمشماري جو هي شهر راجستان صوبي جو گادي وارو شهر آهي ۽ دهلي کان پورا 270 ڪلو ميٽر پري آهي. هي شهر گلابي رنگ جي گهرن ڪري pink city  به سڏجي ٿو. هي شهر هتي هي جنگجو ۽ علم نجوم(Astronomy)  جي ماهر مهاراجا جئسنگهه ٻئي 1727 ۾ ٻڌرايو. مهاراجا جئسنگهه ٻيو سن 1693ع ۾ ڄائو ۽ 1743ع ۾ گذراي ويو. هي اهو شخص آهي جنهن سن 1728ع ۾ مشهور observatory جنتر منتر ٺهرائي جيڪا اڄ به ڏسڻ وٽان آهي. شهر ۾ ٽي اهم روڊ هڪ ٻئي سان ملن ٿا: مرزا اسماعيل روڊ، اسٽيشن روڊ ۽ سنسار چندرا مارگ. هنن ٽن رستن ۽ انهن مان ڦٽندڙ گهٽين ۾ ڪيتريون ئي هوٽلون آهن.

جيپور جي هڪ عمارت حوا محل هن شهر جي خاص نشاني آهي. پنج ماڙ هي بلڊنگ سن 1799ع ۾ مهاراجا سواج پرتاپ سنگهه ٺهرائي. جيپور جي راج مندر سئنيما ۾ فلم ڏسڻ وٽان آهي جيڪو سئنيما هال انڊيا جو مهانگو ترين ۽ خوبصورت سئنيما هال آهي.

اجمير-1300 ڪلو ميٽر

اجمير به راجستان صوبي جو شهر آهي ۽ جيپور کان فقط 130 ميل پري آهي. اجمير اهو شهر آهي جتي مغلن جي انگريزن سان پهريون دفعو ملاقات ٿي هئي، جڏهن سر ٿامس رو 1616ع ۾ جهانگير  سان مليو.

اجمير صوفي درويش خواجا معين الدين چشتي جي درگاهه کان به مشهور آهي. هو ايران کان 1192ع ۾ اجمير آيو هو، سندس مقبرو همايون مڪمل ڪرايو ۽ درگاهه جو گيٽ حيدرآباد جي نظام ٺهرايو. شهنشاهه اڪبر هر سال آگري کان اجمير خواجه معين الدين چشتي جي درگاهه جي زيارت تي ايندو هو.

اجمير انگريزن جي Mayo college کان مشهور آهي. اجمير 1818ع ۾ انگريزن جي حوالي ٿيو ۽ هي ڪاليج 1875ع ۾ شروع ٿيو، جيڪو فقط انگريزن ۽ انڊيا جي نوابن جي ٻارن لاءِ هو-جيئن لاهور جو ايڇيسن ڪاليج.

اڌيپور-1570 ڪلو ميٽر

انگريز چوندا هئا ته راجستان ۾ اڌيپور جهڙو ٻيو ڪو رومانوي شهر ناهي. بردرس گرم(grimm) ۽ ٻين فرينچ آرٽسٽن لاءِ هي شهر دلپسند شهر رهيو آهي ۽ ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هي شهر ان جي لائق رهيو هو هن کي ”Venice of the east“ سڏيو ويو ٿي.

اڌيپور 1568ع ۾ مهارانا اُڌئي سنگهه ٻئي ٻڌرايو. اڌيپور محلاتن، مندرن ۽ حويلين جو شهر آهي. هن شهر جي چوڌاري ڍنڍون  هجڻ ڪري پاڻي جي کوٽ نه رهي آهي ۽ شهر ۾ ڪيترائي پارڪ ۽ باغ آهن. ڪنهن زماني ۾ هن شهر جي چوڌاري ڀت هئي اڄ اها ڊهي چڪي آهي پر ان جا ڪجهه حصا ۽ گيٽ اڃا به موجود آهن. شهر جي چوڌاري پچولا نالي چار ڪلوميٽير ڊگهي ۽ ٽي ڪلو ميٽر ويڪري ڍنڍ جي وچ ۾ هڪ ٻيٽ آهي جيڪو جگمندر ٻيٽ سڏجي ٿو جنهن  تي مهاراجا ڪرن سنگهه (1652ع -1628ع)جي نالي ٺهرايو هو. ٻيو مشهور محلات ان ساڳي ڍنڍ ۾ جگ نيواس ٻيٽ تي سن 1754ع ۾ مهارانا جگت سنگهه ٻئي ٺهرايو هو. اڄ اهو محلاتlake palace hotel  جي نالي هوٽل طور استعمال ٿئي ٿو، جنهن جي ڪمرن جي مسواڙ تمام گهڻي رکيل آهي. هي محلات (ليڪ پئلس هوٽل)، شِو نيواس پئلس ۽ مون سون پئلس جيمس بانڊ جي فلم octopussy ۾ سيٽن طور استعمال ٿيا هئا. شهر جي وچ ۾ (هوٽل بڙي حويلي ۽ هوٽل انجاني جي ڀرسان)هتي جو مشهور ۽ جهونو مندر ” جگديش مندر“ آهي جيڪو 1651ع ۾ مهارانا جگت سنگهه ٺهرايو. منجهس ڪري پٿر جو وشنو جي (جگن ناٿ جي روپ ۾) مورتي آهي، جيڪو هندو ڌرم مطابق ڪائنات جو مالڪ سمجهيو وڃي ٿو. ان کان علاوه پتل جي مورتي گودا جي به آهي. (گرودا انساني پکي جي شڪل جي وشنو جي سواري آهي.)

اڌيپور جون ٻيون مشهور جڳهون ڏسڻ وٽان آهن: گلاب باغ ۽ ان جي ڀرسان سجن نيواس گارڊنس، نهروپارڪ ۽ شهر جي اتر ۾ هڪ خوبصورت باغ آهي جنهن جو نالو آهي ” سهيليون ڪي باري“ اڌيپور شهر ۾ رهائش لاءِ سستيون هوٽلون تمام گهڻيون آهن، خاص ڪري جگديش مندر وٽ ۽ بس اسٽاپ وٽ. دهلي گيٽ ۽ليڪ پئلسپ روڊ وٽ به جام هوٽلون آهن. هڪ سو کان ٽي سو روپيا مسواڙ واريون ڪجهه هوٽلون هن ريت آهن:

هوٽل بڙي حويلي، لال گيٽ گيسٽ هائوس، جگ نيواس گيسٽ هائوس، انجاني هوٽل، ليڪ شور هوٽل، هوٽل اپسرا ۽ جيڪڏهن توهان شهر کان ٿورو پرڀرو رهڻ پسند ڪريو ٿا ته پرتاپ ڪنٽري ان (inn)۽ ميوار ان(Mewar inn) جهڙي سستي رهائش ٿي نٿي سگهي. سئو سوا سئو رپيا روز جي مسواڙ مس آهي ۽ شهر اچڻ لاءِ بس جو ڀاڙو ڏهن رپين کان به گهٽ آهي. بهر حال هي سڀ سستين هوٽلن جا پار پتا ۽ اگهه آهن، اوچيون ۽ مهانگيون ته جتي ڪٿي آساني سان نظر اچيو وڃن.

احمدآباد-1830 ڪلوميٽر

راجستان کان پوءِ هيٺ ڏکڻ ۾ گجرات صوبو آهي ۽ احمد آباد گجرات جو وڏو شهر آهي. هاڻ ته انڊيا جي هر شهر ۾ ڪارخانا ۽ فئڪٽيون ٿي ويون آهن نه ته انگريزن  جي راڄ ۾ احمد آباد ئي هڪ اهڙو شهر هو جنهن ۾ سڀ کان گهڻا ڪارخانا هئا جن جون چمنيون پري پري تائين نظر آيون ٿي ان ڪري هي شهر ”مشرق جو مانچسٽر “ سڏيو ويو ٿي. شروعات ۾گجرات جي گادي جو هنڌ احمد آباد هو پر هاڻ نئون شهر گانڌي نگرآهي، جيڪو احمدآباد کان فقط 32 ڪلو ميٽر پري آهي.

احمدآباد شهر جو بنياد احمد شاهه 1411ع ۾ رکيو. ٽوڪيو، نيو اورلينس، بئنڪاڪ ۽ لنڊن وانگر هن شهر جي وچ مان به درياهه وهي ٿو، جنهن جو نالو ”صبرمتي“ آهي. هن ندي مٿان ڪيتريون پليون آهن جيڪي شهر جي ٻن حصن کي ڳنڍين ٿيون. انهن پلين جا نالا هن ريت آهن: سبهاس پل، گانڌي پل، نهرو پل، ايلس پل، سردار پل وغيره. اهي پليون شهر جي مشهور رستن کي ڳنڍين ٿيون. جهڙوڪ:آشرم روڊ، بالو نتراءِ ميهتاروڊ، ڪستوربا روڊ، سنت ثريا داس روڊ، رليف روڊ، سردار پٽيل روڊ، پريتم نگر روڊ وغيره. شهر ۾ 1423ع جي ٺهيل جامع مسجد به آهي جيڪا احمد شاهه ٺهرائي. ان کان علاوه ڊاڪٽر تنڪاريا روڊ تي ٺهيل راڻي روپمتي جي مسجد به مشهور آهي. اها مسجد 1440ع جي ٺهيل آهي ۽ سلطان احمد شاهه جي هندو زال جي نالي پٺيان آهي. انهن مسجدن کان علاوه راني سپري مسجد (جيڪا مسجد نگينه به سڏجي ٿي) 1514ع جي ٺهيل آهي ۽ سلطان محمود بيگدا جي زال ٺهرائي، راج بابري مسجد، دستور خان جي مسجد، هيب خان جي مسجد ۽ ريلوي اسٽيشن جي ڏکڻ ۾ سدي بشير جي مسجد وغيره آهن. اهڙي طرح هتي جا مندر مشهور آهن. جهڙوڪ: هاٿي سنگهه مندر جيڪو 1848ع جو ٺهيل آهي ۽ پندرهين جين ٽيچر (تير ٿانڪر) جي نالي منسوب ٿيل آهي. سوامي نارائڻ مندر جيڪو 1850ع جو ٺهيل آهي. هن مندر جي ڏکڻ ۾ نو قبا آهن جيڪي ”نو گز پير“ (نو والن جي پير) جي نالي سان مشهور آهي.

رهائش لاءِ سستيون هوٽلون رليف روڊ ۽ ريلوي  اسٽيشن وٽ جام آهن پر اهي سڀ گوڙ گهمسان واريون هوٽلون آهن. ڪجهه  مهانگين هوٽلن جا نالا هن ريت آهن: هوٽل ساحل، هوٽل بلواس، هوٽلKingsway، ميٽروپول هوٽل، هوٽل Mehul، هوٽل گڊنائيٽ، هوٽل ڪپري، هوٽل سريتا، ايمبسڊر هوٽل، هوٽل الف انٽرنيشنل، توران گيسٽ هائوس وغيره. انهن هوٽلن جي مسواڙ پنج سئو رپين جي لڳ ڀڳ آهي.

احمدآباد  کان هي ريل گاڏيون بڙودا، ڀاءُ نگر، ڀوڄ، دوارڪا، ممبئي، دهلي ۽ اڌيپور ڏي روانيون ٿين ٿيون: شاتا بدي ايڪسپريس، گرنار ايڪسپريس،ڀوڄ فاسٽ پئسينجر، سوراسشترا ميل، گجرات ميل، سرووديا ايڪسپريس، اڌيپور ايڪسپريس وغيره.

سورت-2070 ڪلو ميٽر

احمدآباد کان سورت 240 کن ڪلو ميٽر ڏکڻ ۾ آهي. رستي ۾ بڙودا ۽ ڀاروچ جا شهر اچن ٿا. ڀاروچ جنهن کي ڀروچ به سڏين هن پاسي جو تمام جهونو شهر آهي ۽ ٻه هزار سال پراڻي رڪارڊ ۾ ملي ٿو، شهر جي ڀرسان نرمادا ندي وهي ٿي جنهنجي ڪناري تي هڪ بيحد پراڻو مندر پريگو رشي نالي آهي جنهن  تان هن  شهر جو نالو ڀريگو ڪاچبا پيو جيڪو پوءِ فقط Bharuch   سڏجڻ لڳو. هن شهر کان پوءِ هيٺ سگهوئي پنجاهه کن ڪلو ميٽرن تي سورت جو شهر آهي جيڪو تاپني ندي جي ڪناري تي آهي جيڪا خليج ڪئمبي (Bay of comay) ۾ ڇوڙ ڪري ٿي جيڪو سمنڊ جو حصو عربي سمنڊ جو آهي. ان کان علاوه خليج ڪڇ به عربي سمنڊ جو حصو آهي جنهن جي منهن وٽ مانڊوي، اوکها،دوارڪا ۽ پوبندر جهڙا بندرگاهه آهن ۽ اهي بندرگاهه ڪراچي ۽ پورٽ قاسم جي بلڪل ويجهو آهن. ڪراچي کان حيدرآباد به پري آهي پر هي بندرگاهه ويجها آهن تڏهن ته اسان جا توڙي انڊيا جا مهاڻا خراب موسم ۽ سمنڊ ۾ سامونڊي سرحدون لتاڙيو ڌارين ملڪن کان وڃيو نڪرن پوءِ اتي غير قانون اچڻ جي ڏوهه ۾ جيل داخل ٿيو وڃن. ڪجهه اهڙي ئي ٿيم انڊيا جي فلم انڊسٽري ”مين هون نا“ فلم ٺاهي آهي، جنهن ۾ انڊيا جي حڪومت غريب قيدين (پاڪستاني) مهاڻن کي آزاد ڪرڻ چاهي ٿي.

سورت اهو شهر آهي جتي ايران جي شهر پارس کان لڏي آيل باهه جا پوڄاري Zoroasters)) ٻارهين صدي ۾ اچي رهيا. جيسيتائين بمبئي وڌيو ويجهيو نه هو ته سورت انڊيا جو مشهور بندر گاهه ليکيو ويو ٿي جتان هندستان جا ماڻهو حج لاءِ مڪي مديني روانا ٿيندا هئا.

سورت شهر ۾ انگريزن جي مشهور قبرستان کان علاوه ڊچن ۽ آرمينين جو به قبرستان آهي. هتي ڪيتريون ئي مسجدون ۽ هندن، جين ۽ پارسين جا مندر آهن. شهر ۾ ٻه اڍائي سئو رپين واريون سستيون هوٽلون ريلوي اسٽيشن جي ڀرسان آهن جيئن ته روپالي گيسٽ هائوس، شمله گيسٽ هائوس،سروا جانڪ هوٽل وغيره. هوٽل سينٽل ايڪسيلنسي هوٽل يوراج ۽ ايمبسي هوٽل جهڙين جي مسواڙ هزار رپيا کن آهي.

سورت شهر ۾ احمدآباد يا ممبئي کان ريل گاڏي ذريعي به پهچي سگهجي ٿو. ممبئي کان سورت 263 کن ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي ۽ ريل گاڏي پنج ڪلاڪ کن وٺي ٿي ۽ رستي تي وڏي اسٽيشن فقط دمان آهي.

سفر نامو: اهي سومناٿ جا سونا ڏينهن هئا ليکڪ : الطاف شيخ

الطاف شيخ

الطاف شيخ

هونءَ سومناٿ مندر اهڙي هنڌ تي آهي جو اسان جا ڪيترا جهازي دوست جيڪي انڊيا جي ممبئي ۽ ڀر وارن بندرگاهن ۾ ايندا رهيا اهي باءِ Sea يا باءِ روڊ خاص ڪري دوارڪا کان ايندا رهيا. هونءَ به هي سومناٿ مندر يا جهونا ڳڙهه شهر، ڪاٺياواڙيا ڀوڄ وغيره اسان جي ڪراچي، حيدرآباد يا بدين کان پري نه آهن. جهاز کي ڪراچي بندرگاهه مان ڪڍي ٻاهر ڪري جيسين سسٽم کي ڊيزل آئل مان هيوي فيوئل تي چئنج ڪر ۽ فل اسپيڊ تي آڻي آٽو تي رکي انجن روم مان ٻاهر ڊيڪ( عرشي) تي اچ ته انڊيا گجرات جا مانڊوي ۽ مُندرا بندرگاهه به گذريو وڃن ۽ شام تائين دوارڪا، پوربندر ۽ سومناٿ وارو بندرگاهه ويراول به گذريو وڃي. يعني پاڻي وارو جهاز انهن کي لتاڙيو وڃي جيتوڻيڪ پاڻيءَ جي جهاز جي رفتار بنهه گهٽ گڏهه يا خچر جيتري آهي. اسان جي شهرن بدين، ميرپورخاص يا عمر ڪوٽ کان ته سکر ۽ جيڪب آباد به پري آهن پر مانڊوي، ڀوڄ، موٿالا، فتح ڳڙهه، پالنپور ۽ پوربندر ۽ سومناٿ ويجها آهن. ٻه ڪانگ يا ڪي ٻيا پکي، هڪ ميرپورخاص مان جيڪب آباد لاءِ نڪري ۽ ٻيو سومناٿ لاءِ ته سومناٿ وارو گهڻو اڳ منزل تي پهچي ويندو. اهو هينئر سياسي بارڊرن جا چڪر آهن ۽ ڪاريون بسون ۽ هوائي جهاز نڪري پيا آهن پر جڏهن ماڻهو پنڌ ۽ اٺن تي هلندا هئا ته لاڙ ۽ وچولي سنڌ جي ماڻهن لاءِ هي گجرات، مهاراشٽرا ۽ راجستان جا شهر وڌيڪ ويجها هئا. اسان جو والد صاحب ۽ سندس ڪلاس ميٽ وغيره مئٽرڪ جي امتحان لاءِ ممبئي ويندا هئا يا وڪالت لاءِ جهوناڳڙهه ته ٿرپارڪر مان اٺن ذريعي سفر ڪندا هئا ۽ اسان سنڌين کي هي شهر ڪوئيٽا، ملتان، لاهور کان ويجها پيا ٿي. ڪيترا ته سفر جا شوقين پيرين پنڌ نڪري پوندا هئا ۽ منزلون هڻندا بيڪانير، جيسلمير، ڀوڄ، ڄام نگر کان وٺي نڪرندا هئا ۽ هونءَ به اڄ کان اڍائي يا ٽي سؤ کن سال اڳ ڪٿي هيون ريل گاڏيون ۽ بسون موٽرون، ماڻهو پنڌ ۽ اٺن تي سفر ڪندا هئا. شاهه لطيف به انهن مان هڪ آهي جنهن ان دور ۾ ضرور اهي علائقا گهميا هوندا تڏهن ته انهن جا چٽا حوالا ڏئي ٿو.

هونءَ جيڪر پاڻيءَ جو ننڍڙو جهاز هجي، جهڙا سئو سال کن اڳ تائين هئا ته هن صوبي گجرات جي بندرگاهن جو جواب ناهي. منهنجي خيال ۾ انڊيا ۽ پاڪستان ۾ گجرات ئي اهو صوبو آهي جنهن جو سڀ کان گهڻو سامونڊي ڪنارو آهي ۽ اهو به کاڌل ڪنارو آهي يعني جتي ڪٿي ننڍا ننڍا بندرگاهه ٺهي پيا آهن. آئون تصور ڪري سگهان ٿو ته انگريزن جي ڏينهن ۾ اهي بتيلي ٽائيپ سڙهن وارا ۽ پوءِ ٻاڦ وارا آگبوٽ هن گجرات واري علائقي ۾ هڪ ٻئي ڀرسان ٺهيل بندرگاهن ۾ فرحتي ويندا هوندا ۽ ٽريڊ ۽ واپار کان هن پاسي ميلو متل هوندو. هاڻ جهاز ايڏي وڏي سائيز جا ۽ اونها ٿي پيا آهن جو هن سموري علائقي جا بندرگاهه انهن لاءِ ننڍا آهن ۽ پاڻي به ايترو اونهو ناهي جيڏي اوچائي جهازن جي ٿي وئي آهي. گذريل صدي تائين سومناٿ مندر جيLocation واقعي ڀٽاري هئي جتي نه فقط خشڪي ذريعي پر سمنڊ ذريعي پڻ پري پري کان تيرٿي ڪَهي آيا ٿي ۽ جيترو پئسو هن مندر کي مليو ٿي اوترو ڪنهن کي نٿي مليو.

هندو ڌرم جي ڪيترن ماڻهن جو اهو اعتقاد آهي ته هي مندر سومراج، چنڊ ديوتا، پاڻ سون سان جوڙايو ۽ پوءِ وري راوڻ نئين سنئين چانديءَ مان ٺهرايو ۽ پوءِ ڪرشن ڪاٺ مان ٺهرايو ۽ پوءِ ان کي ڀيم ديو پٿر مان جوڙايو. سومناٿ جي هونءَ به لفظي معنيٰ آهي اهو جنهن جو نالو چنڊ تان رکيو ويو آهي. سومناٿ مندر ٻين به ڪيترن ئي نالن سان سڏجي ٿو. ديئو پاتڻ، پرڀاس پاتڻ يا پاتڻ سومناٿ. هي مندر سڀ کان گهڻي شان مان وارو ليکيو ويو ٿي جنهن ۾ ٻارهن مان هڪ جوتي لنگس (چمڪندڙ لنگس) هو جنهن هندن وٽ وڏي اهميت ٿي رکي. چون ٿا ته هن مندر جي ٺاهه جوڙ ۽ ٽهل ٽڪور لاءِ ڏهه هزار ڳوٺن مان خرچ حاصل ڪيو ويو ٿي. هڪ ئي وقت ٻه هزار برهمڻ ٻاون هن ۾ رکيل مورتي(Idol) جي خدمت ڪئي ٿي. مندر جو گهنڊ ڊگهي سوني زنجير سان وڄائي پوڄا پاٺ جو اعلان ڪيو ويو ٿي. سومناٿ مندر خبر ناهي ڪيترا دفعو ڦربو ۽ ڊهندو رهيو ۽ عقيدتمند هن کي وري ٺاهيندا رهيا ٿي. هن تي فقط افغان مسلمان محمود غزنيءَ حملو نه ڪيو پر نئين دهليءَ جو جواهر لعل نهرو يونيورسٽيءَ جي مشهور تاريخدان پروفيسر رميلا ٿپر جي چواڻي ته ڪيترا هندو راجا (چوندا ساماس اڀيراس ۽ يادواس) به هن مندر مان مال پاڻي ڪڍندا رهيا هن مندر لاءِ ايندڙ تيرٿين جي به ڦرلٽ ڪندا رهيا جيڪي پاڻ سان پئسو ڏوڪڙ ۽ ڳهه کڻي ان نيت سان نڪرندا هئا ته هن مندر کي Donate ٿا هلي ڪريون. هما چندرا نالي ٻارهين صديءَ جي هڪ ليکڪ اهوئي لکيو آهي ته مندر جي ڦرلٽ ۾ مسلمانن يا ترڪن کان وڌيڪ مڪاني هندو راجا Involve هئا. بهرحال ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سومناٿ مندر وڏي مال ملڪيت جو گدام هو ۽ مندر جي حوالي ايڏو ڌن دولت هو جو تباهيءَ بعد وري ان ٺاهيو ويو ٿي. محمود غزنيءَ هن کي ست دفعا تباهه ڪيو وري وري هن کي ٺاهيو ويو. پهريون دفعو جڏهن محمود غزنيءَ سومناٿ مندر تي 1024ع ۾ حملو ڪيو ته ان وقت مندر ايڏو خوشحال هو جو مندر ۾ 300 ساز وڄائڻ وارا ۽ 500 نچڻ واريون ڇوڪريون هيون ۽ زيارت لاءِ ايندڙ پوڄارين جي ٺوڙهه ڪرڻ لاءِ ٽي سئو حجام هئا. محمود غزني جي بُت ڀڃڻ (بت شڪن ٿيڻ) واري اسٽوري سان ڪيترن ئي تاريخدانن جو اختلاف آهي ته اهي سڀ پوءِ جون نصيحت ڀريون ڪهاڻيون آهن، جيڪي هن جي ڦُر کي Justify ڪرڻ ۽ هيرو بنائڻ لاءِ ٺاهيون ويون آهن. پهرين ڳالهه ته سومناٿ مندر ۾ ڪوبه بُت يا مورتي نه هو پر اهو سون جون Solid لنگا (مردانو عضوو) هو جيڪو شيوا ديوتا جو لنگا سڏيو وڃي ٿو.

محمود غزنيءَ جي حملن بعد علاؤالدين خلجي جي ڪمانڊر افضل خان سومناٿ تي حملو ڪيو. ان بعد هن مندر تي وري 1297ع، 1394ع ۽ آخري دفعو 1706ع ۾ اورنگزيب حملو ڪيو. ان 1706ع واري حملي بعد هن مندر جي وري ٺاهه جوڙ نه ڪرائي وئي. هندستان جي ورهاڱي بعد 1950ع ۾ سردار ولڀ ڀائي پٽيل 1875ع ڄم- 1950ع وفات) جي ڪوششن سان ٺهي راس ٿيو ۽ مندر جي مين گيٽ جي سامهون هن جو Statue آهي ۽ 11 مئي، 1951ع تي انڊيا جي صدر ڊاڪٽر راجيندرا پرساد مندر ۾ نئون چمڪندڙ جوتي لنگم رکيو.

ٽرين جي دٻي ۾ هاڻ اسان جي ماڻهن (ڄاڃين) جي چرپر شروع ٿي وئي. هر هڪ پنهنجو سامان سهيڙي ٿيلهن ۾ پئي وڌو. سيٽن هيٺان هيڏانهن هوڏانهن هلي ويل چئمپل هٿيڪا ڪري بئگن ۾ وڌاسين ۽ جوراب بوٽ پائڻ لڳاسين يعني هاڻ اسان جي منزل بڙودا اسٽيشن آئي ڪي آئي. اسان کي بڙودا (اصل نالو ودودرا هو ۽ هاڻ وري ان ئي نالي سان هي شهر سڏجي ٿو) ۾ ڇڏي پوءِ هن ٽرين کي ممبئي وڃڻو هو. رستي تي هن کي گجرات صوبي جي ٽن وڏين اسٽيشنن تي ضرور بيهڻو پوندو يعني ودودرا (Vadodara) بعد ڀروچ ۽ ان بعد سورت جتي اسان سان گڏ سفر ڪندڙ اسٽونٽ ڇوڪريءَ کي لهڻو آهي ۽ ان بعد (Valsad) والسد گجرات صوبي جي آخري وڏي اسٽيشن آهي. ان بعد مهاراشٽرا جو صوبو شروع ٿئي ٿو جنهن ۾ ’ممبئي‘ آهي. پورچوگالين جي ٻي وڏي ڪالوني گوا آهي جيڪا ممبئيءَ کان گهڻو هيٺ آهي.

هونءَ انڊيا ۾ توڙي سريلنڪا، ملائيشيا وغيره ۾ يورپي قومن مان پهرين اچڻ وارا پورچوگالي هئا. هو جهاز راني ۽ جاگرافي ۾ انگريزن، ڊچن ۽ فرينچن کان به تيز هئا پر انتظاميه ۾ صفا ڍڳا هئا. انتظاميه ڇا بلڪ ٺڙڳ ٺڳيون کڻي چئجن جن ۾ انگريز هوشيار هئا ۽ جيتوڻيڪ انگريز جتي ڪٿي پوءِ پهتا پر اٽڪلون ڪري مڪاني حاڪمن ۽ راجائن کان علاوه پنهنجن يورپين کان به حڪومتون کسيندا ۽ صوبن، رياستن ۽ ملڪن تي قبضو ڪندا رهيا. سڄي هندستان تي آخرڪار انگريزن جي حڪومت ٿي وئي. پورچوگالين وٽ آخر ۾ گوا ۽ اهو دمان رهيو جنهن سان گڏ Diu نالي هڪ ٻيٽ ۽ هوڏانهن فرينچن وٽ به انڊيا جو پانڊيچيري-هڪ ننڍڙو علائقو آخر تائين رهيو جنهن ۾ اڄ به فرينچ ڳالهائي وڃي ٿي جيئن گوا ۾ پورچوگالي، ايتريقدر جو هنن هنڌن تي رهندڙ ماڻهن وٽ پورچوگال ۽ فرانس جا پاسپورٽ هئا ۽ هنن کي اهي سهوليتون مليون ٿي جيڪي انهن ملڪن ۾ رهندڙ ماڻهن کي هيون. 1961ع ۾ انڊيا حڪومت انهن کي به انگريزن وانگر ڀڄائي ڪڍيو. اڄ گوا ۽ دامن تي انڊيا جي حڪومت آهي پر اتي رهندڙ پراڻن ماڻهن کي جن وٽ پوچوگال جا پاسپورٽ آهن کين اڄ به اتان پينشن ۽ بيروزگاري الائونس ملي ٿي جيڪو انڊيا جي ڪنهن وڏي آفيسر جي پگهار کان به گهڻو آهي.

منهنجي خيال ۾ صبح جا ساڍا نو يا ڏهه کن ٿيا ته اسان جي گاڏي خير سان بڙودا اسٽيشن تي اچي پهتي. دريءَ مان ٻاهر ڏٺم ته ريلوي پليٽ فارم تي سيمينٽ جي وڏي بورڊ تي لکيل هوVadodara پهرين ته مون کي ائين لڳو ته شايد بڙودا کان اڳ واري اسٽيشن تي گاڏي پهتي آهي ۽ بڙودا اڃا پوءِ ايندو پر پوءِ خبر پئي ته اها ئي بڙودا اسٽيشن آهي ۽ هن شهر جو اصلوڪو نالو ”ودودرا“ ئي آهي. پر جيئن ته انگريز سرڪار کي ڪيترا ديسي لفظ اُچارڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ٿي ان ڪري هنن پنهنجي سهوليت لاءِ هن شهر جو نالو بڙودا رکيو جيئن قاهري جو ڪيرو، شام جو سِريا، انگريزن جي وڃڻ بعد به انهن جا رکيل نالا ڪافي عرصي تائين قائم رهيا پر هاڻ انڊيا حڪومت اهي بدلائي پراڻا رکيا آهن جيئن مدراس جو چنائي، بناسر جو ورناسي وغيره.

سامان کڻي گاڏيءَ مان لٿاسين ته اسان کي وٺڻ لاءِ ڪنواريتا تيار بيٺا هئا. ڪجهه ڪجهه جون شڪليون ڄاتل سڃاتل لڳيون ٿي. ٻاهر نڪري سامان ٽيمپو (ٽرڪ نموني جي ننڍي گاڏي) ۾ رکيوسين ۽ اسان ڪنواريتن طرفان آندل ڪارن ۾ اچي هوٽل ايڪسپريس پهتاسين جتي اسان جي رهائش جو بندوبست هو.

سفر نامو ممبئي کان پوني ليکڪ : الطاف شيخ

– ممبئي -2350 ڪلو ميٽر

ممبئي سورت شهر کان 280 کن  ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ آهي. ممبئي شهر پهچڻ تي ڪار جي آڊوميٽر ۾ 2350 ڪلوميٽر ٿيا. ممبئي (جيڪو انگريزن جي ڏينهن ۾ بمبئي سڏيو ويو ٿي) مهاراشٽرا رياست ۾ آهي جيڪا انڊيا جي وڏين رياستن مان هڪ آهي. تمام گهڻي آدمشماري واري ۽ واپار وڙي ۽ ناڻي جي ڏيتي ليتي کان تمام گهڻي اهم رياست آهي. ممبئي مهاراشٽرا جي گادي جو هنڌ پڻ آهي جتي مرهٺي ۽ هندي زبان عام ڳالهائي وڃي ٿي. بمبئي(مبئي ) ڌارين لاءِ بالي ووڊ جي فلمي دنيا، چوپاٽي تي ڀيل پوري کائڻ، سمنڊ جو ڪنارو، ڳاڙهي رنگ جون ڊبل ڊيڪر بسون، ڪماٿيپورا علائقي جو چڪلو، شهر جا شراب خانا ۽ شاپنگ جو ٻيو نالو پڻ آهي.

ممبئي دراصل ست کن ٻيٽن جو مجموعو آهي جيئن کڻي چئجي ته جپان، فلپين ۽ انڊونيشيا آهي. پر انهن ملڪن ۾ وڏا  ۽گهڻا ٻيٽ اچي وڃن ٿا ۽ بمبئي شهر ۾ منهوڙي جهڙا يا ان کان ٿورا وڏيرا ٻيٽ آهن. هنن ٻيٽن تي ڪنهن زماني ۾ ڪولي قوم جا مهاڻا رهيا ٿي جن جون جهوپڙيون اڃا به بمبئي شهر جي هڪ سامونڊي ڪناري تي قائم آهن جيئن هاڪس بي ۽ سئنڊش پٽ ڪراچي ۾ اڄڪلهه خوبصورت ۽ مارڊرن بنگلا (Huts)ٺهڻ جي باوجود هتي جي اصلي مهاڻن جو ڪڪ ڳوٺ ۽ ان ۾ ٺهيل پراڻيون جھوپڙيون موجود آهن.

بمبئي جي هنن ٻيٽن تي هندن جي مختلف گهراڻن جي حڪومت هلندي رهي ۽ پوءِ چوڏهين صدي ۾ مسلمانن جي حملي بعد انهن جي حوالي ٿيا ۽ پوءِ سورهين صدي ۾ گجرات جي سلطان 1534ع ۾ هي ٻيٽ پورچو گالين حوالي ڪيا.

پورچو گالين انهن ٻيٽن تي خاص ڌيان نه ڏنو ۽ ائين ويران رهيا. پورن 127 سالن بعد (سن 1661ع ۾) پورچو گال جي بادشاهه جي ڌي ڪئٿرين جي شادي انگلينڊ جي شهزادي چارلس سان ٿيڻ تي ڏيج ۾ بمبئي انگريزن کي ڏنو ويو.انگلينڊ جي حڪومتي چئن سالن بعد (1665ع ۾ ) اهي ٻيٽ ٽن سالن لاءِ ايسٽ انڊيا ڪمپني وارن کي ڏهه پائونڊ سالياني مسواڙ تي ڏنا. ان بعد بمبئي يڪدم وڌڻ ويجھڻ لڳي. بمبئي جو بندرگاهه هڪ قدرتي بندرگاهه هجڻ ڪري جهازن کي اچڻ وڃڻ ۾ سهوليت ٿي. ايسٽ ڪمپني وارن ننڍي کنڊ توڙي اوسي پاسي جي ملڪن جي ماڻهن کي هتي رهڻ جي اجازت ڏني. هنن امن امان ۽ مذهب جي آزادي ڏني. نتيجي ۾ سنڌي ۽گجراتي هندو واپاري، سک  ۽پنجابي چوڪيدار ۽ سپاهي، ايران کان پارسي. پورچوگالين جي ڊپ کان ڏکڻ ڏي ڀڄي ويل هندو هتي اچي رهڻ لڳا. (انگريزن پينانگ ۽ سنگاپور جهڙن ٻيٽن کي به اڳتي هلي ائين وڌايو جيڪي هن کان صديون اڳ مهاڻن جون ويران وستيون هيون.) ويهن سالن اندر بمبئي ايڏو سٺو شهر ۽ مشغول بندرگاهه ٿي ويو جو ايسٽ انڊيا ڪمپني پنهنجي پريزيڊنسي سورت شهر مان شفٽ ڪري بمبئي آندي. بمبئي جو مشهور قلعو 1720ع ۾ ٺهرايو ويو ۽ بمبئي جي ستن ننڍن ٻيٽن کي ملائڻ لاءِ سڄي Land reclaimation  جو ڪم هلندو رهيو. يعني هِتان هُتان مٽي کڻي يا جبل ٽڪريون ڀڃي انهن جي مٽي ۽ پٿرن سان ٻيٽن جي وچ وارو سامونڊي حصو ڀريندا رهيا جيئن اهي سامونڊي گهٽيون مٽي سان ڀرجي باقي ٻيٽن سان ملي يڪي ڌرتي ٿي وڃي، جيئن اڄ جو بمبئي نظر اچي ٿو.

بمبئي جو وڌڻ ۽ مشهور ٿيڻ 1853ع کان پوءِ ٿيو جڏهن انڊيا جي پهرين ريلوي لائين بمبئي کان ٿانا تائين ٺهي راس ٿي ۽ ڪل وارن جهازن (آگبوٽن) جو اچڻ شروع ٿيو هو. ٻئي سال 1854ع ۾ بمبئي ۾ ڪپهه جا ڪارخانا لڳايا ويا. 1869ع ۾ سئيزڪئنال کلڻ ۽ بمبئي جي بندرگاهه کي  وڏو ڪرڻ سان بمبئي جا وارا نيارا ٿي ويا. بمبئي جيڪو پهرين ستن ٻيٽن تي مشتمل هو هاڻ هڪ يڪو ٻيٽ آهي جيڪو پلين ذريعي باق سرزمين (Mainland) مهاراشٽرا رياست سان مليل آهي، بمبئي جو اهم ، امير ۽ گھماگهي وارو حصو سندس ڏاکڻو پوڇڙ آهي جيڪو ڪولابا سڏجي ٿو جتي بمبئي ايندڙ هر سياح، گھمڻ جو شوقين  ۽ مسافر پهچيو وڃي. مشهور هوٽل تاج محل ۽ Gateway to india به هتي ڪولابا ۾ آهي.

ڪولابا واري علائقي جي اتر وارو علائقو فورٽ سڏجي ٿو جتي ڪنهن زماني ۾ انگريزن قلعو ٺهرايو هو جيڪو پوءِ ڊهي ويو پر اهو هنڌ اڄ به فورٽ سڏجي ٿو  جتي ڪراچي جي صدر  ۽بولٽن مارڪيٽ وارن علائقن وانگر انگريزن جي ڏينهن جون Colonial عمارتون آهن. جنرل پوسٽ آفيس، وڪٽوريا ٽرمينس ۽ ٻين آفيسن جون عمارتون ۽ بئنڪون هتي آهن. بمبئي جي وڏي ريلوي اسٽيشن چرچ گيٽ (جنهن جو هاڻ نئون نالو چنتامن ديش مکهه ٽرمينس آهي) پڻ هتي آهي. اڳيان اولهه  ۾مئرين ڊرائيو آهي جيڪا اڪثر انڊين فلمن ۾ ڏيکاري ويندي آهي، سمنڊ جي ڪناري تي ڪلفٽن جي سي ويو ڊرائيو وانگر ٺهيل هي ڊگهو رستو تمام سهڻو لڳي ٿو جنهن تي اڪثر هيرو ۽ هيروئن ڊوڙندي يا دوگانو ڳائيندي نظر ايندا آهن، يعني فلمن ۾. اڳيان چوپاٽي بيچ ۽ مالابارهل جون اوچيون رهائشي عمارتون  ۽فليٽ آهن. هي سڄو علائقو ڏکڻ بمبئي سڏجي ٿو. (پاڻي واري جهاز ۾ اچڻ وقت پهرين اهو علائقو نظر اچي ٿو ۽ اسان جا جهاز گهڻو ڪري ڪولابا وٽ ايندا آهن يا ساسون ڊاڪ ۾ مرمت ٿيندا آهن.)

چوپاٽي وٽ ڪملا نهرو پارڪ آهي ۽ اولهه ۾ مالابارهل، مٿي اتر طرف بمبئي جا ٻيا علائقا ورلي، ماهيم، جوهوچيمبور وغيره آهن. ورلي ۽ باندرا جي وچ ۾ دادر آهي. بمبئي شهر جا هي علائقا ائين آهن جيئن اسان وٽ ڪلفٽن، ڊفينس، صدر، باٿ آئلينڊ، ناظم آباد، گلشن وغيره ”جوهو“ ۽ انڌيري وٽ بمبئي جا ٻه هوائي اڏا سحر ايئرپورٽ ۽ سانٽا ڪروز آهن.

دهلي ۽ ڪلڪتي وانگر بمبئي به اهڙو شهر آهي جيڪو هڪ يا ٻن ڏينهن ۾ ته ڏسي نٿو سگهجي. هن لاءِ جيترا ڏينهن هجن ٿورا آهن. بمبئي انڊيا جو مهانگو شهر چيپ وڃي ٿو جو هتي رهائش کان وٺي کاڌو پيتو ۽ سواري مهانگي آهي. وري به جيڪي ڪجهه سستيون هوٽلون آهن اهي آهن: ڪولابا ۾ ” دي سالويشن آرمي ريڊ شيلڊ هاسٽل،“ نوروجي فريدون جي روڊ تي هوٽل وولگاٽو، مير ويدر روڊ تي ڪارلٽن هوٽل، ڪولابا ڪازوي وٽ مٿراداس اسٽيٽ بلڊنگ ۾ اپولو گيسٽ هائوس، اوليور روڊ تي بينٽلي هوٽل ۽ ان کان علاوه ٻيون آهن: هوٽل موتي انٽرنيشنل، سي شور هوٽل، انڊيا گيسٽ هائوس، ماريالاج،YWCA…. وغيره. اهي سڀ ڪولابا ۾ آهن. فورٽ واري علائيقي جو ڪجهه سستيون هوٽلون هن ريت آهن. هوٽل لارينس، بينظير هوٽل، ماناما، فرنانڊز گيسٽ هائوس، هوٽل سٽي پليس، YMCA … وغيره.

– پوني – 2510ڪلوميٽر

بمبئي کان پوني ايڏو پري ناهي. ريل رستي 180 ڪلوميٽرٿئي ٿو نه ته باءِ روڊ 160 کن ميل- اها  ٻي ڳالهه آهي ته بمبئي (ممبئي)مان مسافر ڪٿان ٿو نڪري، جيئن ڪراچي کان حيدرآباد. پر ڪو سهراب ڳوٺ يا نارٿ ناظم آباد مان نڪرندو ته هن کي ماڙيپور يا ڪياماڙي واري کان  حيدرآباد ويهارو کن ميل ويجهو پوندو. پوني لاءِ روزاني ٻه ريل گاڏيون دکن ڪوئين  ۽ دکن ايڪسپريس بمبئي کان روانيون ٿين ٿيون.

مرهٺن جو وڏو ليڊر شيواجي پوني ۾ ننڍو ٿي وڏو ٿيو. پوني شهر 1599ع ۾ هن جي ڏاڏي حوالي ٿيو هو جيڪو پوءِ برهمن پيشوا فئملي جي طاقت جو مرڪز رهيو تان جو 1817ع ۾ انگريزن هن شهر تي  قبضو ڪيو. سمنڊ جي سطح کان ڪافي مٿي هجڻ ڪري پوني جي آبهوا بمبئي وانگر گھميل  ۽ ٻوساٽيل ناهي. دورابجي سپر مارڪيٽ جي ڀر ۾ هڪ فاسٽ فوڊ ۾ ٻه اسي سالن جون پارسي جاڙيون ڀيڻيون آهستي آهستي برگر کي ننڍا چڪ هڻي چٻاڙي رهيون هيون. سندن نالا جارو  ۽ دينو سکيا هو. هو خوش هيون ته هو انڊيا ۾ ڄايون  ۽ پوني شهر ۾ وڏيون ٿيون. هنن کي دهلي جي سياستدانن تي سخت چڙ هئي ته هو مختلف مذهبن ۽ زبان ڳالهائيندڙن جي وچ ۾ نفرتون پيدا ٿا ڪن.

پوني ۾ ڪيترائي تعليمي ادارا ۽ اسپتالون آهن. ڪجهه ته حيدرآباد سنڌ کان انڊيا لڏي آيل ساڌو واسواڻي به ٺهرايا آهن پر انگريز ن جي ڏينهن کان پونو تعليمي ڳالهين کان مشهور آهي. هتي جي يونيورسٽي انگلينڊ جي آڪسفورڊ جي اسٽائيل جي هجڻ ڪري ان کيOxford of east سڏين ٿا. (پوني جو ايگريڪلچر ڪاليج ۽ هاڻي يونيورسٽي تمام پراڻي آهي جتان منهنجي والد صاحب گل محمد شيخ 1942ع ۾ بي. ايس سي ڪئي.

پوني ۾ ايندڙ ڪيترن مغربي سياحن جي دلچسپي ڀڳوان رجنيش جو آشرم آهي جيڪو Osho commune internationalسڏجي ٿو. پوني شهر مٿا  ۽ مولا ندين جا ميلاپ وٽ آهي. اسان جهڙن ڌارين ماڻهن جي رهائش لاءِ گهٽ اگهه واريون هوٽلون  ۽ريسٽونٽون ريلوي اسٽيشن وٽ ئي آهن. ڪجهه هوٽلون نهرو اسٽيڊيم جي ڀرسان سوار گيٽ بس وٽ آهن.

پوني ۾ گانڌي نيشنل ميموريم ڏسڻ وٽان آهي. اهو 1892ع  ۾امام سلطان محمد شاهه آغا خان ٽئين ٺهرايو هو  ۽ 1956ع تائين آغا خان جو محل هو ان بعد ان کي اسڪول ٺاهيو ويو. 1969ع ۾ اها عمارت آغا خان چوٿين انڊيا جي حڪومت کي ڏئي ڇڏي.

1992ع ۾ مهاتما گانڌي جڏهن ” انڊيا ڇڏيو“ Quit indiaا تحريڪ تي بمبئي ۾ تقرير ڪئي ته انگريز سرڪار هن  کي ۽ ٻين تحريڪ جي ليڊرن کي هن عمارت ۾ ٻن سالن لاءِ اندر رکيو. گانڌي جي زال ڪمتوربا  ۽گانڌي جو پراڻو سيڪريٽري مهاديو ڀائي ڏيسائي هن قيد دوران گذاري ويا. هنن ٻنهي جي خاڪ (سمڌي) هن عمارت جي باغ ۾ ٺهيل مقبرن ۾ آهي. انگريزن فلم ”گانڌي“ ۾ به هي عمارت ڏيکاريل آهي.پوني جون ڪجهه سستيون پر بهتر هوٽلون هن ريت آهن: ولسن گارڊنس ۾ هوٽل هوم لئنڊ، اتي ئي هوٽل النڪار  ۽ ملن لاج  ۽ اڳتي اسٽيشن جي سامهون ساسون روڊ تي دي نيشنل هوٽل، ڪناٽ روڊ جي پاسي هوٽل شاليمار، مهاتما گانڌي روڊ وٽ گرانڊ هوٽل  ۽ هوٽل ساراس وغيره.

استادن جي ڀرتي روڪي ورلڊ بئنڪ اڇو چِٺو پيش ڪيو آهي : عبرت ايڊيٽوريل

سنڌ ۾ تازو استادن جي ڀرتيءَ واري ٽيسٽ ٿي گذري هئي، جنهن ۾ سنڌ جا لکين بيروزگار نوجوان- عورتون توڙي مرد ٽيسٽ ۾ويٺا هئا. هاڻي ورلڊ بئنڪ ان ٽيسٽ ۽ نتيجن تي اعتراض واري ڀرتيون روڪي ڇڏيون آهن. سنڌ ۾ تيرنهن هزار پنج سؤ استادن جي ڀرتيءَ وارو معاملو اسان جي ادارن جي نااهليءَ جي ڪري رولڙي جو شڪار ٿي ويو آهي، لکين نوجوان اڃا به وڌيڪ دربدر ٿيندا ۽ سندن تذليل ڪئي ويندي.

ورلڊ بئنڪ سنڌ يونيورسٽيءَ جي ورتل ٽيسٽ تي عدم اطمينان ڏيکاريو آهي. سندن بقول ته ٽيسٽ ۾ کين اميدوارن پاران ڪاپيءَ جون شڪايتون مليون آهن. ورلڊ بئنڪ ڪاپيون ٻيهر چيڪ ڪرڻ جي ڳالهه ڪري ڇڏي آهي،

سنڌ يونيورسٽيءَ کان اميدوارن جون ڪاپيون ۽ نتيجا طلب ڪيا ويا آهن ۽ آن لائن پاران امڪان ڏيکاريو پيو وڃي ته ٽيسٽ جا نتيجا رد ڪري اڃا ٽين ٽيسٽ به وٺي سگهجي ٿي. جيڪڏهن ورلڊ بئنڪ پاران اعتراض واري ٽيون ڀيرو به ٽيسٽ ورتي وئي ته سچ پچ ته اهو اسان جي ادارن جي ڪارڪردگي جو اڇو چٺو هوندو. ان کان پوءِ آخر اسان ڪيئن ثابت ڪنداسين ته اسان واقعي به اهل، ذميوار، محنتي ۽ بااُصول قوم آهيون.

سنڌ جي تعليمي ادارن سان جيتري زيادتي ٻاهرين ڪئي آهي، ان کان وڌيڪ اسان جي پنهنجن ڪامورن ڪئي آهي. سنڌ يونيورسٽي جڏهن پهريون ڀيرو ئي پرچو آئوٽ ٿيڻ جي ڪري ٽيسٽ ملتوي ڪئي هئي، تڏهن ئي حد ٿي چڪي هئي. حيرت آهي ته ٻيهر ٽيسٽ وٺڻ جو ڪم به وري ان ئي اداري سرانجام ڏنو جنهن اداري کان پرچو آئوٽ ٿيو. ان بابت تحقيق ته اڃا تائين رولڙي جو شڪار آهي. ٻه ڀيرا ٽيسٽ وٺڻ کان پوءِ به جيڪڏهن ڪو ادارو ۽ ان جي انتظاميا ڪاپي ۽ ڪرپشن کي روڪي نه ٿي سگهي ته پوءِ نه فقط ان تي سواليه نشان لڳائڻ جي ضرورت آهي، پر سندس خلاف جوڳي ڪارروائي به ڪرڻ گهرجي.

پر هتي ته ڪم ئي ابتڙ هلي رهيو آهي، جو نااهلي ثابت ڪرڻ تي اسان جي ڪامورن کي نوازيو پيو وڃي. مثال طور ان ئي سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر کي چوٿون ڀيرو وي سي طور ايڪسٽينشن ڏنو ويو آهي ۽ اهو به تڏهن جڏهن سنڌ يونيورسٽي پيپر آئوٽ ڪري بلنڊر ڪري چُڪي هئي. ڪجهه ئي ڏينهن اڳ اسان جو تعليم وارو وزير پير مظهرالحق چئي رهيو هو ته ورلڊ بئنڪ اسان جي امتحاني نظام تي ڀروسو نه ٿي ڪري. جڏهن ته بيانن کان وڌي ڪري به ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي. جيستائين ڪرپشن جو روڳ لڳل رهندو، ايستائين سلسلو ائين ئي هلندو رهندو. اسان جي خيال ۾ اهو سخت قدم اسان جي ڪامورن ۽ ادارن خلاف عالمي بئنڪ جو هڪ مؤقف آهي، هڪ سنجيده اعتراض آهي، جي انهن کي پنهنجون ”ڪيٽيون“ هلائڻ مان ڪجهه فرصت هُجي ته هڪ شرم جي نگاهه پاڻ تي به وجهن. سنڌ يونيورسٽي جي پنهنجي اندر ڪيترائي مسئلا ٿيندا رهن ٿا، هيءَ سنڌ جي واحد وڏي عوامي يونيورسٽي آهي جتي غريب غربي جو ٻار پڙهي سگهي ٿو، پر پراون جي ساٿ سان پنهنجن جيڪو هن اداري جو حشر ڪيو آهي، اهو به لڪيل نه آهي. پر فڪر جي ڳالهه هيءَ آهي ته لکن جي تعداد ۾ بيروزگار نوجوانن جي تذليل ٿي رهي آهي ۽ کين وڏي ڌڻ جو هڪ معمولي حصو هئڻ جو احساس ٿي رهيو آهي جنهن ڌڻ جو ڪو ڌنار نه آهي، جنهن کي جيئن جڏهن به خيال اچي ٿو اُن کي هڪلي ٿو. پهريون ڀيرو ٽيسٽ ملتوي ٿيڻ تي انهن بيروزگارن کي وڏو مالي نقصان ٿيو هو، پري پري کان ڪهي آيل لکين نوجوانن کي ٻيهر امتحاني سينٽرن تي گهرايو ويو. کين يونيورسٽي انتظاميا ۽ سنڌ حڪومت حرجاڻو ڀري ڏيڻ جي پابند هئي، اُن باوجود اُها ناانصافي روا رکي وئي. هاڻي جڏهن ٽيون ڀيرو اعتراض واري ٽيسٽ وٺڻ جا امڪان پيدا ٿي رهيا آهن ته سوچيو اهو سمورو عمل پاڻ هڪ عذاب کان گهٽ نه آهي، غربت جي اٿاهه گهرائين ۾ غرق ٿيل نوجوانن کي وڏو مالي نقصان پهچندو ۽ سندس روزگار حاصل ڪرڻ واري اميد جو به الائي ڇا ٿيندو؟

اسان سمجهون ٿا ته حڪومت کي فوري طور تي ان معاملي جو نوٽيس وٺڻ گهرجي. هن سموري عمل ۾ ملوث اداري ۽ ان جي ذميدارن خلاف فوري طور تحقيقات ڪري جلد کان جلد ان تحقيق جو نتيجو عوام آڏو پڌرو ڪيو وڃي ته جيئن کين به خبر پوي ته سندن ڏوهي ڪير آهن

سنڌ حڪومت ۽ سنڌ يونيورسٽي جي ڪيريئر ۾ هي سڀ کان وڏو بلنڊر آهي، ان داغ کي ڌوئڻ ايترو آسان ڪونهي.

پوليس ۾ ”پٽي ڀائي ڪلچر“ ۽ ترقي پسند پارٽيءَ جي ايف آءِ آر ليکڪ : عاجز جمالي

عاجز جمالي

عاجز جمالي

سنڌ ترقي پسند پارٽي جي ڪارڪنن جي قتل جي الزام هيٺ سنڌ جي گهرو وزير ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا، ٻن پوليس آفيسرن ۽ ٽن ايس ايڇ اوز خلاف سهراب ڳوٺ ٿاڻي جي اُن ڪتاب ۾ ايف آءِ آر داخل ٿي آهي، جنهن ۾ هر قسم جي ڏوهن بابت هڪ صفحو ڀري اُهو ڪاٽيو ويندو آهي. ايف آءِ آر داخل نه ٿيندي آهي پر ڪاٽي به ويندي آهي. هيءَ ايف آءِ آر به ڪاٽي وئي. سرڪار چواڻي ٻن ۽ ترقي پسند پارٽي چواڻي ٽن ڪارڪنن جي قتل جي هي ايف آءِ آر آهي. هڪ ايف آءِ آر ڪجهه ڏينهن اڳ پوليس پاڻ پنهنجي فرياد تي داخل ڪئي ۽ ٻي آيف آءِ آر ملير جي ضلعي عدالت جي حُڪم تي داخل ٿي آهي. جنهن ۾ سنڌ سرڪار جي گهرو وزارت کي به ڌر ڄاڻايو ويو آهي. 10 جُون تي سنڌ ترقي پسند پارٽيءَ پاران سوات ۽ ٻين علائقن مان متاثر ٿي ايندڙ ڌارين جي آمد خلاف پارٽي جي سربراهه ڊاڪٽر قادر مگسيءَ جي اڳواڻي ۾ ريلي ۽ ڌرڻو رٿيل هُئو. ڌرڻي ۾ شرڪت لاءِ مختلف علائقن مان منجهند ڌاري قافلا نڪرڻ شروع ٿيا. گڏاپ ٿاڻي، سهراب ڳوٺ ۽ گلشن معمار ٿاڻن جي حدن ۾ پوليس ۽ ترقي پسند پارٽي جي ڪارڪنن وچ ۾ چڪريون ٿيون، فائرنگ جو سلسلو ٿيو، نتيجي ۾ گڏاپ جو مقامي رهاڪو برات ڪلمتي ۽ محمد حسن مگسي قتل ٿي ويا. گلشن اقبال ٽول پلازه ۽ مختلف علائقن ۾ قافلن کي روڪيو به ويو پر گورنر هائوس چوڪ وٽ قادر مگسي قافلن جو جلوس ساڻ ڪري پي آءِ ڊي سي هائوس چوڪ تائين پهتو. ڌرڻو به هنيو، بعد ۾ وزيراعليٰ هائوس ۾ ڊاڪٽر قادر مگسي ٻين اڳواڻن سميت ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا سان ملاقات ڪئي. هڪ ياداشت نامو پيش ڪيو. ڪارڪنن جي قتل واري واقعي بابت ڊي آءِ جي خواجا جي اڳواڻي ۾ ڪميٽي جوڙي وئي. ڪميٽي جي رپورٽ کان اڳ برات ڪلمتيءَ ملير جي ضلعي عدالت ۾ ايف آءِ آر داخل ڪرڻ لاءِ پٽيشن داخل ڪئي، جنهن ۾ گهرو وزير کي به واقعي ۾ ڌر ڄاڻايو ويو. ڄاڻايل پٽيشن جي پهرين جولاءِ تي شنوائي هُئي پر شنوائي کان هڪ ڏينهن اڳ تحقيقاتي آفيسر اي ڊي خواجا جي رپورٽ تي رات جو سهراب ڳوٺ ٿاڻي تي هڪ ايف آءِ آر داخل ٿي، جنهن ۾ هڪ ڊي ايس پي ۽ ٽن ايس ايڇ اوز کي ڌر ڄاڻايو ويو. عدالت ۾ شنوائي دوران سنڌ ترقي پسند پارٽيءَ ڄاڻايل ايف آءِ آر تي عدم اطمينان جو اظهار ڪندي چيو ته ايف آءِ آر ۾ نرم الزام هنيا ويا ۽ اصل ماڻهن کي شامل نه ڪيو ويو. ان کان پوءِ عدالت ٻيهر ايف آءِ آر جو حُڪم ڏنو. هاڻي ايف آءِ آر ته ڪٽجي وئي، سوال اهي ته ڇا ٿيندو يا ڇا ٿيڻ گهرجي؟ هڪ ڳالهه ته چٽي آهي، پوليس جي گوليءَ سان ٻه يا ٽي ماڻهو مارجي ويا. احتجاج ڪرڻ، ريلي ڪڍڻ يا جلوس ڪڍڻ ڪو ايڏو وڏو گناهه ناهي جو گولي هلائي وڃي. هن کان اڳ يا پوءِ ڪراچيءَ ۾ وڏا وڏا احتجاج ٿيندا رهيا. گذريل آچر تي جماعت اسلاميءَ جي گو آمريڪا گو ريليءَ ۾ هزارين ماڻهو شريڪ هُئا، سڄي ڪراچيءَ مان قافلا آيا هُئا، ڪنهن کي به ڪونه روڪيو ويو. قانوني ماهرن جو چوڻ آهي ته ايف آءِ آر داخل ٿيڻ کان پوءِ ان جي تحقيقات ٿيندي آهي پر اڄ تائين ڪو هڪ به پوليس وارو هن ڪيس ۾ گرفتار نه ٿيو، نه ڪي ڪو معطل ٿيو آهي. پر ڪنهن عام ڪوڙي ايف آءِ آر ۾ به نامزد ڏوهاري کي پوليس گرفتار ڪرڻ ۾ دير نه ڪندي آهي. گذريل مضمون ۾ پاڻ پوليس آفيسر جي ظلمن جو داستان لکيو هُئو. ڇا ايئن ممڪن آهي ته ڪو شهري ڪنهن شهري خلاف وڃي ايف آءِ آر داخل ڪرائي ته پوليس ان ماڻهوءَ کي گرفتار ڪرڻ ۾ دير ڪندي، جنهن خلاف ايف آءِ آر هوندي. ٻيو نه ته پئسا وٺي کيس روپوش قرار ڏيئي ڇڏيندي. پر هن ڪيس ۾ نامزد ڪو به ماڻهو روپوش به ناهي ۽ ڪو به ماڻهو گرفتار به ناهي. ڏوهه ٿيو آهي، ڀل ذوالفقار مرزا جي نالي کي سياست جو بنياد سمجهيو وڃي پر خود هڪ پوليس آفيسر جيڪا تحقيقاتي رپورٽ ڏني آهي ان تي به عمل ڪونه ٿيو. يعني ڊي ايس پي سهراب ڳوٺ افتخار لوڌي ۽ ٽن ٿاڻن جي ايس ايڇ اوز خلاف به ڪارروائي نه ٿي جن کي ڊي آءِ جي اي ڊي خواجا پنهنجي رپورٽ ۾ ڏوهاري ڄاڻايو ۽ ان رپورٽ جي بنياد تي سندن خلاف ايف آءِ آر داخل ٿي. پوليس هن ڪيس ۾ ڪو به قدم کڻي ڏيکاري ها ته شايد متاثر ڌر کي ڪجهه ڪارروائي جو يقين ٿئي ها پر پوليس اهو ساڳيو ”پٽي ڀائي“ وارو ڪردار ئي ادا ڪري پئي. ڪو به ”پٽي ڀائي“ باقي ماڻهن کان پوليس آڏو معتبر هوندو آهي. اهڙي روش سبب پوليس جو ادارو عام شهرين وٽ همدرديون ۽ پاڻ لاءِ احساس وڃائي رهيو آهي. پوليس آرڊر 2002ع هڪ ڀيرو وري بحث جو موضوع بڻجي رهيو آهي، ڇو ته مڪاني ادارن جو نظام تبديل ٿي رهيو آهي ته پوءِ پوليس آرڊر ۾ به ترميم ٿيندي. ڇو جو پوليس آرڊر ۽ نئين مڪاني ادارن جي نظام ۾ رڳو پوليس کي ناظم جي ڪنٽرول جو مسئلو ناهي پر ٻيون به ڪيتريون ئي پيچيدگيون پيدا ٿينديون. موجوده حڪومت خود اِها ڳالهه مڃي رهي آهي ته پوليس ۾ جاچ ۽ آپريشن جا شعبا الڳ الڳ ٿيڻ سبب مسئلا وڌيا آهن. ٻئي طرف پراڻو ڪمشنري نظام پڻ بحال ڪرڻ لاءِ سوچيو پيو وڃي. ڪمشنر ۽ ڊپٽي ڪمشنر کي جوڊيشل اختيار پڻ هوندا آهن. پوليس جو ڪردار گذريل ڏهه سالن دوران بهتر نه ٿيو ۽ نئين پوليس آرڊر اچڻ کان پوءِ پوليس اهلڪار کان وٺي آفيسر تائين عوام دوستيءَ جو عنصر گهٽ ٿي ويو آهي. ڪميونٽي پوليس جو تصور ڏاڍو سٺو رهيو پر ڪراچي ۾ شهري سرڪار ڪميونٽي پوليس جي نالي تي سيڪٽرز ۽ يونٽس جا ڪارڪن ڀرتي ڪري ڇڏيا. سنڌ پوليس کان وڌيڪ دهشت هن شهر ۾ ”ڪارڪن پوليس“ جي آهي. پڙهندڙن کي چڱي ريت ياد هوندو ته ڪجهه عرصو اڳ جڏهن ايم ڪيو ايم جي سربراهه الطاف حسين آءِ جي سنڌ ۽ ڪراچي پوليس جي سربراهه کي لينڊ مافيا جو حصو سمجهي سندن بدليءَ جو مطالبو ڪيو هئو ته ڪراچي پوليس جو سربراهه (سي سي پي او) وسيم احمد معافي جو طلبگار بڻجي لنڊن پهچي ويو هُئو. آءِ جي سنڌ اڄ سوڌو ”اڻ وڻندڙ“ آهي. هڪ طرف پوليس کي سياسي مامرن ۾ وچڙايو پيو وڃي ته ٻئي طرف وري پوليس کي پنهنجي مرضيءَ جو اختيار ملي ٿو ته پوءِ ايئن ئي ٿئي ٿو جيئن گڏاپ ۾ 10-جُون تي ٿيو. يا ڪجهه عرصو اڳ ڄامشوري ٽول پلازه تي سنڌ يونائٽيڊ پارٽي جي احتجاج تي فائرنگ جي صورت ۾ ٿيو. پر جيڪڏهن ڪراچي شهر ۾ سرعام فائرنگ ۾ لاڙڪاڻي جا ٻه نوجوان مارجي ٿا وڃن ته ان ڪيس جي تحقيقات به ڄڻ گناهه جي کاتي ۾ هُجي. پوليس جا هي ٻٽا معيار آهن. هر احتجاج لاءِ الڳ معيار، هر پارٽيءَ لاءِ الڳ معيار، هر قوميت لاءِ الڳ معيار، هر شخص لاءِ جهڙوڪر الڳ قانون ته پوءِ ماڻهن جو پوليس تي اعتماد ڪيئن ٿي سگهي ٿو. پوءِ ظاهر آهي ته ماڻهو هڪ ايماندار پوليس آفيسر جي تحقيقاتي رپورٽ تي به يقين ڪونه ڪندا. هونئن به عدالتي شنوائي واري رات پوليس جي مدعيت ۾ ايف آءِ آر داخل ڪرڻ جو هڪ مقصد اهو به هُئو ته عدالت کي ٻڌائي سگهجي ته ايف آءِ آر داخل ٿي چُڪي آهي پر مقتول برات جا وارث موجود آهن. سندس ڀاءُ جي مدعيت ۾ ايف آءِ آر ڇو نه ٿيڻ گهرجي. جيڪا بعد ۾ بهرحال عدالت جي حڪم تي ئي ٿي. سي سي پي او ڪراچي وسيم احمد چواڻي هن واقعي بابت ڊي آءِ جي غلام قادر ٿيٻو جي اڳواڻي ۾ تحقيقاتي ڪميٽي جوڙي وئي آهي. سوال آهي ته جاچ ان ساڳي آفيسر کان به ڪرائي سگهجي پئي جنهن ڪارڪنن جي قتل بابت جاچ ڪئي. ڪيس ۾ ڪير ملوث آهي، اُهو ته اي ڊي خواجا ٻڌائي ڇڏيو ٻيهر هڪ ٻئي ڊي آءِ جيءَ جي اڳواڻي ۾ ڪميٽي جوڙڻ جو مطلب شايد اِهو هجي ته اڳتي هلي اي ڊي خواجا جي رپورٽ کي غلط ثابت ڪرڻ يا ڪيس جو ڪو ٻيو پهلو ڳولڻ. جيئن هن واقعي کان پوءِ ڪجهه سرڪاري وزير اهو چوندا رهيا ته ترقي پسند پارٽي جي ڪارڪنن وٽ هٿيار هُئا، جي اِها ڳالهه صحيح آهي ته پوليس هٿياربندن کي گرفتار ڇو نه ڪيو ۽ اي ڊي خواجا پوليس وارن کي ڏوهاري قرار ڇو ڏنو؟

ڪيس کي ظاهر آهي ته منجهايو ويندو، ٻه ٻه تحقيقاتي ڪميٽيون، ٻه ٻه ايف آءِ آرز، هڪ روايتي پوليس جو انداز، ته جيترو معاملو مُنجهندو جوابدارن کي فائدو پوندو، شايد هن ڪيس ۾ به اڳتي هلي ايئن ئي ٿئي. پر سي سي پي او چواڻي ته گهرو وزير ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا خود کيس چيو آهي ته هن ڪيس جي انصاف ڀري جاچ ٿيڻ گهرجي. سندس چواڻي ته سرڪار سيشن ڪورٽ جي فيصلي خلاف هاءِ ڪورٽ ۾ وڃي پئي سگهي پر سرڪار ائين نه ڪيو. بهرحال اِهو امڪان شايد اڃا به رهي ته ڪا نه ڪا ڌر هن کان وڏي عدالت ۾ وڃي. ترقي پسند پارٽيءَ جيتوڻيڪ ايف آءِ آر داخل ٿيڻ تي اطمينان جو اظهار ڪندي جوابدارن جي گرفتاريءَ جو مطالبو ڪيو آهي. ممڪن آهي ته ان ڏس ۾ اڳتي هلي احتجاج جو سلسلو به شروع ٿئي پر جيڪڏهن سياسي ڪارڪنن جي قتل ۾ ڪي پوليس وارا گرفتار ٿين ۽ انهن کي سزائون به ملن ته شايد پوليس جي روش تبديل ٿئي. دهشتگرد، ڌاڙيل، ڏوهاري، سياسي ڪارڪن ۽ عام ماڻهوءَ سان روش ۾ فرق هجڻ گهرجي. پر اسان وٽ پوليس جي سڀ کان وڌيڪ عتاب جو شڪار عام ماڻهو ۽ سياسي ڪارڪن بڻجي ٿو. ظاهر آهي ته پوليس جو ادارو گهرو وزارت جي ماتحت آهي. اُن جي هر برائي گهرو وزارت جي کاتي ۾ هوندي. اسان جڏهن سنڌ پوليس جون پگهارون پنجاب پوليس برابر ڪرڻ، پوليس وارن کي سهولتون ڏيڻ، عزت ڀري نوڪري گذارڻ لاءِ بهتر ماحول ڏيڻ جي ڳالهه ڪندا آهيون، اُن وقت ايماندار پوليس واري جو تصور هوندو پر ظلم ڪندڙ پوليس وارن خلاف جاچ به ٿيڻ گهرجي. ماڻهن تي گوليون هلائيندڙ پوليس وارن کي سزائون به ملڻ گهرجن.

aajizjamali100@yahoo.com