• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

ايران انقلاب جي ڳولها ۾… ليکڪ : انور پنهور

سڄي دنيا ۾ اسٽالزن جو وڏي ۾ وڏو ڏوهه اهو آهي ته ان سوشلسٽ انقلاب کي ٻن مرحلن واري نظرئي جي حوالي ڪري ڇڏيو، جنهن ڪري هتي سمورا انقلاب برپا ٿيندي ئي رد انقلاب ۾ تبديل ٿي ويا. انهن انقلابن ۾ 1979ع جو ايران جو انقلاب به شامل آهي جيڪو ان ئي نظرئي جي بنياد تي توده پارٽي پاران ملن جي حوالي ڪيو ويو. نتيجي ۾ اقتدار حاصل ڪرڻ بعد انهن ئي ملن توده پارٽي جي هزارين ڪارڪنن کي قتل ڪري پنهنجي مذهبي آمريت کي مضبوط بڻايو. اهڙي طرح هتي مذهبي آمريت گذريل ٽيهن سالن کان جاري آهي. هن ڊگھي اقتدار جو سبب هتان جي ملن پاران سرمائيدار طبقي سان ٺاهه ڪرڻ آهي، جنهن ڪري ان طبقي ملن کي رياستي ملڪيت ۾ حصيدار بڻائي، بورجوا سطح تي اڀرندڙ تضادن کي ختم ڪري ڇڏيو. سرمائيدارن سان هن ٺاهه ٿيڻ جي ڪري اقتدار کي ته ڊيگهه ملي وئي، پر ان عرصي دوران ملڪ جي پورهيت عوام جي وڏي ڦرلٽ ڪئي وئي، جنهن ڪري دنيا جو چوٿون نمبر تيل پيدا ڪندڙ وڏو ملڪ هجڻ جي باوجود ملڪ جو 74 سيڪڙو عوام غربت جو شڪار آهي. سيڪس ٽوئرزم ۾ تهران دنيا جو مکيه اڏو آهي. اهڙي سماجي بدحالي کي نظر ۾ رکندي ايران حڪمرانن عوام جي آواز کي خاموش رکڻ لاءِ تهران جهڙي اڪثريت آبادي کي آفيم جي نشي ۾ ڌت ڪري ڇڏيو آهي ته جيئن اهي ڪڏهن به باهوش نه ٿي سگهن ته ٻئي طرف شاهه ايران جي ٻن قاتل تنظيمن ”ساوڪ“ ۽ ”امينا“ جهڙيون ويهارو کن پنهنجون قاتل تنظيمون جوڙيون آهن، جن ۾ ”سپاهه پاسداران ايران“ ۽ بسيجي جنهن کي انقلابي گارڊ به چيو ويندو آهي، مکيه تنظيمون آهن، جن جو مقصد حڪمرانن خلاف اڀرندڙ هر عوامي آواز کي خاموش ڪرڻ آهي. سپاهه پاسداران ايران جو تعداد 6 لک آهي، جيڪي شهرن جي بازارن ۾ چوويهه ڪلاڪ موجود رهن ٿا، جيڪي عوام جي سياسي چرپر تي نظر رکن ٿا. عوام منجهان جيڪڏهن اتفاقي طور تي ڪو به فرد حڪمرانن خلاف ڪا ڳالهه ڪري ٿو ته ان کي اهي پاسدار فوري طور تي اغوا ڪري کڻي ويندا آهن ۽ ان کي تشدد ڪري قتل ڪري ڇڏيندا آهن جنهن جو لاش مائٽن کي به نه ڏنو ويندو آهي. تنهن ڪري هتي صرف حڪومتي حمايت ۾ ڪا سياسي ڳالهه، جلوس ۽ جلسو ٿي سگهندو آهي، باقي ٻئي جي ڇا مجال آهي جو ٻڙڪ به ٻاهر ڪڍي سگهي. سال 2006ع ۾ ايران جي تيل جي مزدورن صرف يوم مئي جو ڏهاڙو ملهايو هو، جيڪو پورهيتن جو عالمي ڏهاڙو آهي، ان تي به سرڪار ڏمرجي پئي. جلسي جو انتظام ڪندر پنجن مزدورن کي سوين مزدورن جي وچ منجهان پاسداران کڻي ويا، جن مان هڪ کي ڦاهي ڏئي ڪري شهيد ڪيو ويو ۽ چئن پورهيتن کي عمرقيد جون سزائون ڏنيون ويون. ايراني حڪمرانن جي ٻئي مکيه قاتل تنظيم بسيجي رضاڪارن تي مشتمل آهي جن جو وڏو تعداد ايران جي سمورن تعليمي ادارن اندر موجود مسجدن ۾ آهي، جن جو تعداد 20 لک کان وڌيڪ ٻڌايو وڃي ٿو ۽ اهي مسجدون هٿيارن سان ڀريل آهن، جهڙي طرح هتان جا مدرسا طالبان جي هٿيارن سان ڀريل آهن. اهڙي طرح اهي ايراني طالبان سمورن تعليمي ادارن اندر شاگردن ۽ شاگردياڻين کي ڪنٽرول ڪن ٿا، جن جي بيهودگي ۽ شاگردن ۽ شاگردياڻين کي قتل ڪرڻ جا هزارين واقعا رڪارڊ تي موجود آهن. انهن قاتل بسيجن جو ٻيو تعداد گهرن ۽ محلن اندر پڻ موجود آهي، جيڪي مذهبي پرچار جي نالي ۾ عوام کي هر وقت ڊيڄاريندا رهن ٿا. جنهن ڪري زال مڙس تي ۽ مڙس زال تي بسيجي هجڻ جو شڪ ڪري ٿو ته ڪڏهن ماءُ پيءُ پنهنجي اولاد تي بسيجي هجڻ جو شڪ ڪن ٿا. مطلب ته ايراني حڪمرانن پنهنجي اقتدار کي قائم رکڻ لاءِ خاندانن ۽ انهن جي رشتن ۾ پڻ ڏار وجهي ڇڏيا آهن.

اهڙي خوف ۽ قتل غارتگري جي ماحول ۾ ايراني حڪمرانن پنهنجي اقتدار جا 30 سال خوب عياشين ۾ گذاريا آهن، هاڻي ته عوام به پنهنجي ظالم حڪمرانن جا ظلم سهندي سهندي ٿڪجي پيو هو، انهن کي هاڻي صرف هڪ ننڍڙو واقعو گهربل هو، جيڪو 12 جون تي حڪمرانن پاران صدارتي چونڊن ۾ ٿيل ڌانڌلي جي صورت ۾ مهيا ڪيو ويو. ايراني حڪمرانن ملڪ اندر ته ڌانڌلي جي شروعات ان ڏينهن ڪئي هئي، جڏهن بادشاهي آمريت جي جاءِ تي مذهبي تسلط قائم ڪري عوام کان سمورا سياسي ۽ معاشي حق کسي ورتا هئا، جنهن جو جدلياتي طور تي لازمي نتيجو اهو نڪرڻو هو جيڪو ڌانڌلي کانپوءِ نڪتو آهي. هنن چونڊن ۾ ڪيتري سطح تي ڌانڌلي ٿي آهي، انهيءَ جو درست اندازو نه ٿو لڳائي سگهجي، پر صدارتي چونڊن ۾ صرف پنجن اميدوارن جا فارم بحال ڪيا ويا ۽ 395 فارم رد ڪيا ويا ۽ حيرت جهڙي ڳالهه ته انهن پنجن اميدوارن ۾ به حڪمرانن جي پسند ۽ ناپسند شامل هئي، جنهن ڪري گشتي پولنگ اسٽيشن ذريعي ڌانڌلي ڪرائي. جيئن هتي فوجي آمر مشرف پنهنجي حمايت ۾ ريفرينڊم ڪرايو هو، جنهن ۾ پولنگ اسٽيشن تي 15 ووٽ پيا ۽ گشتي پولنگ اسٽيشن تي 15 هزار ووٽ ڄاڻايا ويا هئا. اهڙي طرح ايران جي چونڊن ۾ به اهڙو ڪجهه نظر اچي ٿو. هنن ڌانڌلين ڪرائڻ جو سبب بظاهر اهو نظر اچي ٿو ته هتي مذهبي آمريت مضبوط ڪندڙ چونڊن واري عمل تان عوام جو اعتماد ختم ٿي ويو آهي، جنهن ڪري حڪمرانن کي خدشو هو ته چونڊن جي ٻئي مرحلي ٿيڻ جي صورت ۾ عوامي بغاوت اڀرڻ جو خطرو آهي،جيڪو هڪ لحاظ کان درست خدشو هو، جيڪو 13 جون تي چونڊن جي اعلان ٿيڻ سان صحيح ثابت ٿيو آهي. ان اعلان موجب ابدگاران پارٽي جي محمود احمدي نجاد 62.6 سيڪڙو، انڊپينڊنٽ ريفارمسٽ پارٽي جي مير حسين موسوي 36 سيڪڙو، انڊپينڊنٽ ڪنزرويٽو پارٽي جي محسن رضائي 1.8 سيڪڙو ۽ اعتماد ملي پارٽي جي مهدي ڪاروبي کي 0.9 سيڪڙو ووٽ مليا. چونڊ نتيجن جي انهيءَ اعلان کي باقي ٽن اميدوارن ڌانڌلي قرار ڏنو ته ملڪ اندر احتجاجن جو سلسلو شروع ٿي ويو آهي.

15 جون تي لکين عوام روڊن رستن تي نڪري آيو ۽ وڏي ۾ وڏو مظاهرو تهران ۾ ڪيو ويو جنهن ۾ ڏهه لک ماڻهن احتجاج ڪيو، جن جي هٿن ۾ پلي ڪارڊ کنيل هئا، جن تي مرگ بر آمريڪا (آمريڪا مرده آباد) هرگ بر آخونده (ملا مرده آباد) اسان جي ملڪ کي جيل خانو بنائڻ وارو پنهنجو جيل ٽوڙيو، (هلندڙ)

ڏهين جولاءِ سنڌ سان وُچن جو ڏينهن ليکڪ : جميل گاد

سڀ کان اول يوناني سنڌ ۾ آيا ته انهن سنڌي ٻولي ختم ڪري پنهنجي زبان رائج ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، وري جڏهن عرب سڳورا ظلم ۽ جبر ذريعي سنڌ تي قابض ٿيا ته هنن به سنڌي ٻولي ڏانهن ڪِرڀَ وارو رَوَئيو رکيو ۽  هنن همراهن به سنڌ ۾ سنڌي زبان بدارن عربي زبان قومي زبان ڪري ڇڏي ۽ سنڌ ۾ عربي کي هٿي وٺرائڻ لاءِ اهو به هُلايائون ته ”عربي الله جي زبان آهي، ان ڪري قبر ۾ ملائڪن سان ۽ قيامت ڏينهن الله سان اها ئي ڳالهائڻي پوندي ان ڪري عربي سکڻ لازمي به آهي ته ثواب به آهي عربن جو بنو اُميه خاندان جيڪو امام حسينُ جو به قاتل خاندان هو سنڌي انهن جا غلام ته ٿي چڪا هُيا ۽ عربن جو ڏاڍ ۽ ڏمر به سنڌين مٿان جاري هو پر اهڙين حالتن ۾ به سنڌين پنهنجي ”سنڌي ٻولي کي نه ڇڏيو“ ۽ سنڌين جي ان همت اهو ڪم ڏيکاريو جو عربن جي حملي کي چوڏهن سئو سال گذري ويا آهن اڄ سنڌ ۾ عربي ڳالهائيندڙن جو نالو نشان به ناهي پر سنڌي ساڳي طرح زنده آهي ۽ عرب ويندي ويندي سنڌ ۾ جيڪي پنهنجا ماڻهو ڇڏي ويا، مجبور ٿي انهن کي به اڳتي هلي سنڌي زبان ئي ڳالهائڻي  پئي، وري اهو دؤر به آيو جو ارغونن سنڌ جي سَما حڪمرانن جو تختو اونڌو ڪري سنڌ تي پنهنجي سامراجيت قائم ڪئي ۽ ارغونن جي جيئن ته زبان فارسي هئي، ته انهن به سنڌين مٿان دٻاءُ وڌو ته فارسي زبان سکو، ارغونن جي دؤر ۾ جيڪي سنڌي، فارسي زبان نه پيا سکن ته ارغونن انهن مٿان ظلمن جا پهاڙ پئي ڪيرايا. ايتري تائين جو فارسي نه پڙهڻ ڪري ارغونن ٺٽي شهر جي هڪ مدرسي ۾ ٻن معصوم ٻارڙن هالار ۽ سارنگ جون زبانون ڪپرائي ڇڏيون هيون.اهڙي ظلم ۽ڏاڍ واري ماحول ۾ به سنڌي مائرن پنهنجن ٻارڙن کي هي لولي ڏئي سنڌي ٻولي کي جيئاري ويون  ان کانپوءِ جڏهن مغلن سنڌ کي پنهنجي بيٺڪيت بنايو ته انهن به سنڌ ۾ سنڌي زبان بدارن فارسي رائج ڪرڻ چاهي، ڏاڍ سان گڏ فارسي پڙهڻ ۽ ڳالهائڻ عيوض مغلن سنڌ جي اديبن، شاعرن ۽ دانشورن کي لالچون پڻ ڏيڻ شروع ڪيون” فارسي ته گهوُڙي چاڙهسين“ ان دؤر ۾ وري شاهه عبداللطيف ڀٽائي جهڙو اعليٰ پائي جو شاعر موجود هو، جيڪو صرف شاعر ئي نه پر هڪ ڏاهو ۽ فيلسوف پڻ هيو، جنهن مغلن جي ڏاڍ ۽ لالچن عيوض فارسي مڙهڻ واري عمل جي سخت نِدا ڪئي، لطيف سائين فارسي سکڻ کي غلامي ڄاڻي پنهنجي قوم کي خبردار ۽ هوشيار ڪندي چيو ته،

جي تو فارسي سکيو، گو لو تون  ۽ غلام،

اڃيو تان آب گهڙي، بکيو تان طعام،

اي عامن سندو عام، خاصن منجهان نه ٿئي،

پييم پٺاڻن سين، ٻوليون جي نه ٻجهن،

مون سنڌي جو سعيو ڪيان، هو پارسيون پڇن،

مون پڻ ملاتن، سرتون سئو رپوائيو.

اهڙي طرح شاهه لطيف ان دؤر ۾ سنڌي ٻولي کي خطري ۾ ڏسي ”شاهه جو رسالو ڏئي سنڌي ٻولي کي دوام بخشڻ لاءِ ان چوڌاري جهڙوڪ شيهي جي ديوار جوڙي ڇڏي. وري جڏهن 1947ع ۾ پاڪ هندو ورهاڱو ٿيو ته هندستاني مسلمان تمام بري حالت ۾ هجرت ڪري سنڌ پهتا ته سنڌين وري پيغمبر اسلام جي پيروري ۽ پنهنجي رواتين جي پاسداري ڪندي هندستان کان ستائجي آيل اردو ڳالهائيندڙ مسلمانن کي رهڻ لاءِ سنڌ ۾ جڳهون، گذر سفر لاءِ زمينون ۽ دڪان ڏنا جڏهن ڪجهه عرصو هو سنڌ ۾ رهيا ته هنن کي به سنڌ جي ٻي هر شيءَ وڻي پر هنن کي به ٻين ڌرين وانگر نه وڻي ته سنڌي زبان نه وڻي، هنن به سنڌي ٻولي کان نفرت ڪئي ۽ اڄ کان 200 سال اڳ مغلن جي زبان ۾ جنم وٺندڙ لشڪري زبان اردو کي اسلام جي زبان سڏي سنڌين مٿان مڙهڻ جي ڪوشش ڪئي.جڏهن ته دنيا ۾ سڀ کان اول قرآن شريف جو ترجمو سنڌي زبان ۾ ڪيو ويو هوته پوءِ ان حوالي سان ته اسلام کي سنڌي زبان ويجهي ٿي اردو جي ته ايتري عمر به ناهي. اردو زبان کي سپيريئر ڏيکارڻ واري باهه ان وقت وڌيڪ ڀڙڪي جڏهن 1972ع سنڌ اسيمبلي ۾ ممتاز ڀٽي سنڌ جي قومي ٻولي سنڌي ٻولي جو بل پيش ڪيو ته هندستان کان سنڌ ۾ پناهه وٺندڙ اردو دانن ان تي اعتراض ڪيو ۽ رئيس امرو هوي جي هن شعر اردو ڳالهائيندڙن جي سنڌي زبان سان نفرت ۾ اڃا اضافو ڪيو ته ” اردو ڪا جنازه هي زرا ڌوم سي نڪلي“سنڌ ۾ عجيب ماحول ٿي ويو، جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ اندر ٻولي جا فساد شروع ٿي ويا. اردو ڳالهائيندڙن حيدرآباد ۾ سنڌ الاجي باهه ڏني جنهن ۾ ڪيترو ثقافتي سامان، شاهه جي رسالي ۾ قرآن شريف جا قلمي نسخا سڙي رک ٿي ويا، ڪيترن شهرن ڪراچي، حيدرآباد، لاڙڪاڻو ۾ جهڳڙن سبب ڪرفيو لڳي ويا. ان وقت سنڌين کي بي يارو مددگارن جي مدد جي سٺي موٽ پئي ملي. انهن ٻولي جهڳڙن دوران حيدرآباد جي ٽيڪنيڪل ڪاليج ۾ سنڌي پروفيسر عبدالرزاق سومرو کي شهيد ڪيو ويو، وري 10 جولاءِ 1972ع تي زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام کي بند ڪيو ويو، يونيورسٽي بند ٿيڻ کانپوءِ پنهنجي ڳوٺن ڏانهن ويندڙ زرعي يونيورسٽي جي ٻن شاگردن بشير احمد تينو ۽ عبدالقادر هاليپوٽو کي ٽنڊوڄام ۾ دهشتگرن گهيرو ڪري مختلف اذئيتون ڏئي شهيد ڪري ڇڏيو اهڙي طرح سنڌي ٻولي جي وجود جي بچاءِ لاءِ هلندڙن قومي جدوجهد ۾ عبدالرزاق سومرو سان گڏ هي ٻه شاگرد بشير احمد تينو ۽ عبدالقادر هاليپوٽو به شهيد ٿيا ۽ ”سنڌي ٻولي جي شهيد “جو لقب ماڻي ويا. دنيا جي قومن جي تاريخ شاهد آهي ته جيڪي انسان قومن مفادن جي ويڙهه دوران جانين جا نذرانه پيش ڪري ويا، اهي امر ٿي ويا، انسان مرڻا ناهن هي پر هر دؤر ۾ ويس مٽائي ورڻا آهن.

”مَرڻا اڳي جي مُئا سي مري ٿيا نه مات، هونداسي حيات جيئڻا اڳي جي جيئا“

اڄ ڏهين جولاءِ آهي، اڄو ڪو ڏينهن ٻولي جي شهيدن بشير تينو ۽ عبدالقادر هاليپوٽو جي ياد جو ڏينهن آهي، ان سان گڏ ان وچن جي ڏينهن پر آهي ته اسان انهن شهيدن جي وهيل رت کي رائيگان ٿيڻ ڪونه ڏينداسين سنڌ خلاف ٿيندڙ سمورين سازشن کي نيست ونابود ڪنداسين ۽ ڪراچي کان ڪشمور، ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين سنڌ جي ڀتر ڀتر جي حفاظت ڪنداسين.

نوٽ ڪرڻ جهڙيون ڳالهيون ليکڪ : زرار پيرزادو

”اقتدار جو نشو“ واقعي به عجيب نشو آهي. اهو نشو حڪمرانن جا هوش حواس ئي وڃائي ڇڏيندو آهي ۽ اهو نشو تڏهن لهندو آهي جڏهن حڪمران اقتدار جي مسند تان ڦهڪو ڪري اچي پَٽَ تي پوندا آهن. مُلڪي تاريخ اهو به ٻڌائي ٿي ته هتي جنهن حڪومت به عدليه سان ٽڪر کاڌو آهي تنهن کي گهر ڀيرو ئي ٿئڻو پيو آهي. جنرل مشرف عدليه سان جهيڙو ڪري جيڪو تازو ترين عبرتناڪ نتيجو حاصل ڪيو آهي تنهن مان حيرت انگيز طور تي موجوده حڪومت به ڪو سبق ناهي حاصل ڪيو ۽ صدر زرداريءَ سپريم ڪورٽ جي پيٽروليم اگهن کي گهٽائڻ واري فيصلي کي رد ڪري صدارتي آرڊيننس آڻي هوبهو ان رستي تي هلڻ شروع ڪري ڏنو آهي. جنهن تي آمر جنرل مشرف هلندو هو. چوڻ وارا چون ٿا ته موجوده صدارتي آرڊيننس سان پ پ حُڪومت اصولي طور تي پنهنجي خاتمي ڏانهن سفر شروع ڪري ڏنو آهي ۽ کلڻ وارا وري کلن ٿا ته هيءُ پهريون صدر آهي جنهن صدارتي آرڊيننس ذريعي پيٽرول جون قيمتون وڌايون آهن! سپريم ڪورٽ پيٽروليم اگهن وارو ڪيس ته في الحال چئن هفتن يعني مهيني لاءِ ملتوي ڪري ڇڏيو آهي پر سپريم ڪورٽ جي فيصلي ۽ صدارتي آرڊيننس عوام کي بهرحال اهو پيغام ضرور ڏنو آهي ته ڪير عوام دوست آهي ۽ ڪير عوام دشمن آهي. حُڪومت کي اقتدار جي نشي ۾ بيشڪ هن وقت اهو به نظر نه ايندو ته عدليه سان موجوده جنگ ۾ عوام، سياسي پارٽيون ۽ ميڊيا به چيف جسٽس سان گڏ آهن ڇاڪاڻ ته عوام دشمن فيصلي جي ڪير به حمايت نٿو ڪري سگهي. هن وقت حڪومت کي اهو سمجهائڻ به بيڪار آهي ته جن طاقتن جي مفادن لاءِ حڪومت عدليه ۽ عوام سان ٽڪر کائي رهي آهي. سي طاقتون اڳتي هلي حڪومت سان ”ڪم نڪتو ڊکڻ وسريو“ واري ڪار ڪنديون. سو حڪومت کي جوش، انا ۽ هٺ بدران هوشمندي مان ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي. حڪومت کي سامراجي ۽ اقتداري مفادن کان مٿي ڪري عوامي مفادن کي ترجيح بڻائڻو پوندو نه ته پ پ دشمن هونئن ئي پ پ حڪومت جو گهيرو تنگ ڪرڻ لاءِ تيار ويٺا آهن. مسلم ليگ (ن) جي سربراهه احسن اقبال ٽن مهينن اندر حۡڪومت خلاف تحريڪ هلائڻ جو الٽيميٽم ڏئي ڇڏيو آهي پرنوٽ ڪرڻ جي ڳالهه اها آهي ته چيف جسٽس وٽ صدر زرداري خلاف اين آر او جو به ڪارڊ موجود آهي

لڳي ٿو ته پ پ موجوده حڪومتي دور ۾ به عوام جي اميدن تي پورو لهڻ جي ڪنهن مُوڊَ ۾ نظر نه ٿي اچي. بهر حال پ پ حڪومت مان وري به سنڌي عوام کي ڪي اميدون رهيون آهن. اها به حقيقت آهي ته موجوده پ پ حڪومت مان سنڌي عوام کي ڪو خاص فائدو به ناهي پهتو پر جيڪڏهن پ پ حڪومت ختم ٿي وڃي ٿي ته پوءِ به اونداهه ئي اونداهه آهي. نواز ليگ، ق ليگ ۽ ايم ڪيو ايم ڀلا وري سنڌ ۽ سنڌي عوام کي ڪهڙيون کير جون نديون وهائي ڏينديون؟ هاڻي ذوالفقار علي ڀٽي ۽ بينظير ڀٽو جي نه هجڻ سان سنڌي ماڻهن جي پ پ سان جذباتي وابستگي به ختم ٿي وئي آهي. قومپرست سنڌي پارٽيون چون ٿيون ته سنڌ جي دائمي دردن جو علاج ”سنڌوديش“ ۾ آهي پر اهو ”سنڌوديش“ ٺاهڻ لاءِ ڪو هوم ورڪ ٿيندي به نظر نٿو اچي، سنڌ جون روشن خيال ۽ ترقي پسند ڌريون به پنهنجي عوامي طاقت ڳولهڻ ۾ سنجيده نظر نه ٿيون اچن سو نوٽ ڪرڻ جي ڳالهه اها آهي ته هاڻي واقعي به سنجيدگي سان اهو سوچڻ جو مقام اچي ويو آهي ته آخر سنڌ ۽ سنڌي عوام جو ڇا ٿيندو…..!؟

وساريان نه وسرن…(6) ”گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ داخلا- ڪجهه تحريڪون ۽ ڪجهه ڦڏا“ ليکڪ : احمد خان جمالي

ميٽرڪ امتيازي حيثيت سان پاس ڪرڻ کانپوءِ گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ داخلا ورتم ۽ پري انجنيئرنگ گروپ کنيم. محترم آصف جاهه ڪارواني ان وقت ڪاليج جو پرنسيپال هو. آءٌ هاسٽل ۾ رهندو هوس ۽ اسڪالر شپ پڻ ملندي هئي.

هيءُ اهو دور هو جنهن ۾ سياسي بيچيني وڌيڪ اڀرڻ لڳي، خاص ڪري ”ون يونٽ“ جي دوران ٿيندڙ ناانصافين جي خلاف پيدا ٿيل ردعمل جي نتيجي ۾ پنجابي ۽ سنڌي بنيادن تي سوچ ۽ احساس شدت اختيار ڪرڻ لڳا هئا. ايوبي آپيشاهي ۽ ون يونٽ جي خلاف عوامي اُڀار اُڀري رهيو هو ۽ شاگردن ۾ بيچيني پکڙجي رهي هئي. ”ڪارواني“ بنيادي طور پنجابي سيٽلر هو ۽ ميرپورخاص جي ڪنهن حصي جو رهائشي هو، سُٺي سنڌي به ڳالهائيندو هو.

نوابشاهه اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي پليٽ فارم تان مون، شاهه محمد شاهه، صالح بلو ۽ ڪجهه ٻين دوستن تازو تازو سرگرم حصو وٺڻ شروع ڪيو هو. عزيز بنگوار به شاهپورچاڪر ۾ اسڪول جي تعليم مڪمل ڪرڻ کانپوءِ گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ داخلا ورتي. ڪاليج جي پڙهائي سُٺي هئي. ليڪچرر به سٺا هئا. ڊاڪٽر آصف جاهه ڪارواني پڻ سٺا منتظم هئا. شاگردن تي ڪنٽرول رکڻ لاءِ ڪارواني صاحب مختلف ڪلاسن ۾ شاگردن تي ڪنٽرول رکڻ لاءِ پنهنجي پسند جا مانيٽر مقرر ڪيا هئا.

احتجاجي جلوس ڪڍڻ جي مسئلي تي جڏهن اسان جي جهڙپ آصف جاهه ڪارواني جي مقرر ڪيل مانيٽرن سان ٿي ته ان وقت اسان کي اهو ڏسي ڏاڍي پريشاني ٿي ته عزيز بنگوار به ڪارواني جي ڪيمپ مان اسان جي خلاف مزاحمت ڪري رهيو هو. ان وقت تائين اسان جي عزيز بنگوار سان واقفيت ۽ ويجهڙائپ نه هئي. اسان تُرت ئي شهمير خان بنگوار کي صورتحال کان آگاهه ڪيو، جنهن عزيز بنگوار ۽ سڪندر بنگوار کي نه صرف سمجهايو پر سنڌ سان ٿيل ناانصافين جو احساس پڻ ڏياريو ۽ کين تاڪيد ڪيو ته آئنده تحريڪ ۾ اسان سان هر طرح تعاون ڪري. عزيز ۽ سڪندر پوءِ پنهنجو پاڻ ملهائيندا رهيا.

ٻئي طرف ڪاليج ۾ پڙهندڙ پنجابي شاگرد، ڪارواني صاحب جي حمايت ۾ اسان سان وڙهڻ لاءِ تيار هئا. ايئن فضا ۾ تلخي ۽ ڇڪتاڻ هئي. هڪ ڏينهن ته ڪارواني صاحب ڌمڪيون ڏئي شاگردن کي ڪلاس ۾ موڪلي اسان جي ڪوشش ناڪام بڻائي پر آءٌ کسڪي وڃي ڪينٽين ۾ ويٺس ۽ چند دوستن کي گڏ ڪري پهريائين وڃي ڊي سي هاءِ اسڪول جون ٻئي برانچون بند ڪرائي، شاگردن جو وڏو جلوس وٺي شهر جا ٻيا اسڪول به بند ڪرايا ۽ آخر ۾ اچي ڪاليج بند ڪرايو. اسان جي ان ڪاميابيءَ جي خلاف پنجابي شاگردن، اسان سان وڙهڻ جو پروگرام تيار ڪيو. سچي ڳالهه اها آهي ته ٻئي ڏينهن جڏهن اسان ڪاليج بند ڪرائڻ جو ارادو ۽ پروگرام ٺاهيو ته ان جو جواب ڏيڻ لاءِ پرنسيپال جي حامي شاگردن پڻ اول ئي تياري ڪري ڇڏي هئي.

شاهه محمد شاهه، عزيز بنگوار ۽ سڪندر وارن کي به کڙڪ پئجي وئي هئي ته ڪاليج ۾ جهيڙو ٿيندو. هنن پنهنجي طور تي جهيڙي جو مقابلو ڪرڻ جو بندوبست به ڪيو هو. صحيح لفظ خبر ناهي ته ڇاهي پر عام طور تي ”کڙدم“ عزيز وارن پنهنجي چيلهه سان ٻڌي ڇڏيو هو ته جيئن ”بوقت ضرورت“ استعمال ڪري سگهجي. شاهه محمد شاهه ۽ عزيز ان سلسلي ۾ مونکي ڪجهه به نه ٻڌايو هو. جڏهن ته اسين ڪاليج ۾ پرنسيپال جي آفيس جي ٻاهران جمع ٿياسين ته ان وقت اسان چار، پنج ڄڻا مس هئاسين. اسان کي خبر ئي نه پئي جو پنجابي شاگرد جيڪي جسماني طور تي به اسان کان وڌيڪ سگها هئا ۽ اول تيار به هئا، انهن اوچتو ئي اوچتو ”پڪڙو“، ”پڪڙو“ ڪري اسان تي حملو ڪري ڏنو. عزيز بنگوار ويچاري کي ڪيرائي سندس ئي ”کڙدم“ سان ڌڪ هنيا ويا. هاڪي جو هڪ پليئر هو، اُن جڏهن مون ڏانهن ڊوڙ ڪئي ته ايمانداري جي ڳالهه اها آهي جو مون ڊپ ۽ خوف مان کيس منهن تي اهڙي ته زوردار مُڪ هنئي جو ذري گهٽ وڃي زمين سان لڳوهو، پر ان ڌڪ هڻڻ کانپوءِ مون پڻ ڀڄڻ ۾ عافيت سمجهي، ڇاڪاڻ جو عزيز کانسواءِ ”پنهنجن“ مان ٻيو ڪير به ڏسڻ ۾ نه آيو. بهرحال ڪاليج جي ورانڊي جي ٻئي پاسي شاهه محمد شاهه مليو، اسان دانهون ڪري عزيز کي اٿاريو، پر عزيز کي ڏاڍا ڌمڪ هنيائون. ڊاڪٽر آصف جاهه پاڻ ذاتي طور تي ”بڇ“ ڪرائڻ ۾ شامل هو يا نه پر ”واردات مڪمل“ ٿيڻ کانپوءِ اچي ”هٽو بچو“ ڪيائين.

ان واردات جي نتيجي ۾ سيد رشيد احمد وٽ ٻنهي ڌرين کي گهرائي آئينده پاڻ ۾ نه وڙهڻ جي لاءِ ٻنهي ڌرين کي راضي ڪيو ويو، پر ان جڳهڙي جي نتيجي ۾ سڀني سنڌي شاگردن جون همدرديون به اسان سان ٿيون ته سياسي بحث پڻ ٿيڻ لڳا. اهڙي طرح مسئلن جي اهميت ۽ ناانصافين جي ازالي لاءِ آواز بلند ڪرڻ جو ماحول اسان جي لاءِ وڌيڪ سازگار ٿيندو رهيو.

انهن ئي ڏينهن ۾ ذوالفقار علي ڀٽو ميدان تي نڪري آيو هو. پنجاب ۾ خاص ڪري راولپنڊي ۾ شاگرد جي مارجي وڃڻ ۽ سڄي پنجاب ۾ آمريت جي خلاف اڀرندڙ جدوجهد هتي به آمريتي حمايتن کي ڪمزور به ڪيو ته تعليمي ادارن جي استادن کي به ”خاموش تماشائي“ بڻجڻ لاءِ مجبور ڪيو.

پنڊي ۾ ٽيڪنيڪل ڪاليج جي شاگرد عبدالحميد جي ٿيل قتل جي خلاف سڄي ملڪ جا شاگرد ميدان تي نڪري آيا. نوابشاهه ۾ هڙتال ۽ احتجاج کي روڪڻ لاءِ ڊپٽي ڪمشنر اسان کي شام جو پنهنجي آفيس ۾ گهرايو. دوستن ڊي سي وٽ وڃڻ لاءِ جيڪو وفد ٺاهيو ان ۾ مونکي اهو چئي شامل نه ڪيائون ته ”تون جذباتي آهين، ڪا بدمزگي نه ٿي پوي“. مون به دوستن جي راءِ  اکين تي رکي، پر جڏهن وفد ملي، موٽي آيو ۽ ٻئي ڏينهن تي هڙتال نه رڪڻ واري ڳالهه مڃي اچڻ جو ذڪر ڪيائون ته اسان سڀ مايوس ٿي وياسين. وفد ۾ شامل دوست به پڇتائڻ لڳا. دراصل اول اهڙا تجربا نه ٿيل هئا ۽ شاگردن لاءِ ڊي سي وڏي ڳالهه هو. ان ڪري اهڙين اوائلي حالتن ۾ اهڙيون غلطيون ڪنهن کان به ٿي سگهن ٿيون. انڪري پنهنجو پاڻ کي ”معتبر“ ۽ وڌيڪ ”چالاڪ“ يا ”بهادر“ سمجهڻ ۽ ٻين تي الزام لڳائڻ ڪنهن به طرح مناسب ۽ درست نه آهي.

بهرحال اسان پاڻ ۾ صلاح ڪري اهو طئي ڪيو ته ”اسان ٽانگو ڀاڙي تي ڪري سڄي شهر ۾ اهو پڙهو گهمايون ته سڀاڻي عيدگاهه ۾ ساڍي ڏهين وڳي صبح جو شهيد شاگرد عبدالحميد جي غائبانه جنازي نماز ادا ڪئي ويندي. عيدگاهه، ڊي سي هاءِ اسڪول جي ويجهو آهي ۽ ساڍي ڏهين وڳي اسڪول ۾ رسيس ٿيندي آهي، ان ڪري اسان اهو ٽائيم رکيو ته جيئن اسڪول جي شاگردن جي شرڪت ۽ مدد سان هڙتال ڪرائي سگهون. اسان جي اها حڪمت عملي ڪامياب ٿي، سياسي جماعتن پڻ اسان سان سهڪار ڪيو.

هتي اهو ذڪر ڪرڻ مناسب ٿيندو ته جنازي نماز پڙهائڻ لاءِ جڏهن بروقت اسان کي ڪو به مناسب ماڻهو نه مليو ته سي آءِ ڊي جي هڪ ”باريش“ اهلڪار کي غائبانه نماز پڙهائڻ لاءِ اڳيان بيهاريوسين. جيئن ته ان کانپوءِ سياسي جماعتن جي قيادت هيٺ ملڪي سطح تي باقاعده احتجاجي سلسلو شروع ٿي چڪو هو. تعليمي ادارا بند ٿي چڪا هئا. ان ڪري تحريڪ کي اڳتي وڌائڻ ۾ اسان کي دشواري پيش نه آئي.

ايوبي آمريت جي آخري ڏينهن ۾ ايئرمارشل نور خان کي مغربي پاڪستان ۾ تعليم جو وزير مقرر ڪيو ويو هو. انهن ڏينهن ۾ ڊي سي هاءِ اسڪول نوابشاهه جي هيڊماستر محترم خوجه صاحب رٽائرمينٽ جي عمر کي پهچي چڪا هئا. نوابشاهه ۾ جماعت اسلامي ۽ ان جي شاگرد تنظيم جو مطالبو هو ته ”خوجه صاحب کي هٽايو وڃي“. ڇاڪاڻ جو هو ”دهريو“ آهي. ٻئي طرف اسان جو مطالبو هو ته خوجه صاحب کي ”تاحيات“ اسڪول جو هيڊ ماسٽر برقرار رکيو وڃي. ان ڪشمڪش جو فيصلو ڪرڻ لاءِ نور خان نوابشاهه ۾ آيو. سنڌي شاگردن جي طرفان نمائندگي لاءِ ڊپٽي ڪمشنر مون کي طلب ڪيو، جڏهن ته جمعيت جي طرفان پڻ هڪ نمائندو گهرايو ويو.

مون زندگيءَ ۾ ٻن شخصن جي اکين ۾ جيڪا قدرتي”ڏيا“ ۽ چهري ۾ جيڪو رعب ڏٺو اهو ٻئي ڪنهن جي اکين ۽ چهري ۾ نه ڏٺو آهي. هڪ نواب اڪبر خان بگٽي ۽ ٻيو ايئر مارشل نور خان. ٻنهي جي اکين ۾ اکيون ملائي ڳالهائڻ ڏاڍو مشڪل هو.

مون ايئر مارشل کي عرض ڪيو ته سائين اسان خوجه صاحب جي حمايت ۾ آهيون ۽ هي همراهه ان جي مخالفت ۾ آهن، فيصلو اوهان جي هٿ ۾ آهي. اوهان هڪ مهرباني ڪريو، اوهان نه ته منهنجي ڳالهه مڃو ۽ نه ئي هنن جي ڳالهه قبول ڪيو، اوهان تڪليف ۽ مهرباني ڪري پاڻ اسڪول گهمي ڏسو پر اسڪول گهمڻ دوران ذهن ۾ اها ڳالهه ضرور رکندا ته هيءُ اسڪول ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي محدود وسيلن تحت هلي رهيو آهي“. خبر ناهي ڇو ايئر مارشل منهنجي ڳالهه قبول ڪئي ۽ ٻئي ڏينهن صبح جو اسڪول گهمڻ بعد فيصلو ڪيائين ته ”خوجه صاحب جيستائين جيئرو رهندو، ايستائين اسڪول جو منتظم اعليٰ رهندو“. اها اسان جي وڏي ڪاميابي هئي.

سچي ڳالهه عرض ڪيان ته ايئر مارشل جي فيصلي کان اڳ هڪ ڏينهن جڏهن مون اسڪول بند ڪرائي خوجه صاحب جي حق ۾ جلوس پئي ڪڍرايو ته خوجه صاحب آفيس مان اُٿي آيو ۽ مونکي ٻانهن مان جهلي چيائين ”بابا، پُٽ تون ”وڙي“ ڏاڍو جذباتي آهين“. خوجه صاحب ”ر“ جو اُچار ”ڙ“ ڪڍندو هو. مونکي منع ڪيائين ته ”شاگردن جي پڙهائي ۾ رُخنو نه وجهه، آءٌٌ اسڪول ۾ رهان يا نه رهان!!“

تحريڪن ۾ ڀرپور حصو وٺڻ جي ڪري ۽ هڪ ٻن ناخوشگوار واقعن ۾ متاثر ٿيڻ جي باوجود مون پري انجنيئرنگ جي پهرين ۽ ٻئي سال ۾ ٺيڪ مارڪون حاصل ڪيون پر مئٽرڪ واري امتيازي حيثيت برقرار نه رکي سگهيس.

انهن ٻن سالن جي دوران هڪ ته منهنجي وڏي ڀاءُ جي هٿان پنهنجي ئي هڪ عزيز جو خون ٿي پيو هو، ٻيو ته زمين جي هڪ ٽڪري تي ايوب خان جي اڳوڻي اي ڊي سي (A.D.C) رٽائرڊ ميجر چوڌري غلام نبي ۽ سندس ماڻهن سان اسان جي عزيزن جو ”خوني“ تڪرار ٿي پيو.

سيد بشارت رسول ان وقت نوابشاهه جو ڊپٽي ڪمشنر هو، جڏهن ته ”ڊسوزا“ ايس پي هو. اهڙي طرح سول اسپتال جو انچارج سرجن پڻ هڪ ”پنجابي“ ڊاڪٽر هو جنهن جي ڪري اسان کي ڏاڍا ڏکيا ڏينهن ڏسڻا پئجي ويا.

”زيادتي به اسان سان، همراهه به اسان جا مارجي ۽ ڦٽجي پيا ته گرفتار به اسان ٿياسين“.

اهڙو هڪ واقعو دولتپور جي پاسي به ٿيو جتي مسجد ۾ جمالي ذات جي ”پيءُ ۽ پٽ“ تي خوني حملو ڪيو ويو.

انهن ٻنهي وارداتن جي نتيجي ۾ نوابشاهه ضلعي جي سڀني پنجابي آبادگارن ۾ ڊپ ڇانيل هو ۽ جوابي ڪارروائي جي خوف کان گهڻي ڀاڱي وقتي ۽ عارضي طور ٻنيون ٻارا ڇڏي چڪا هئا.

آخرڪار گورنر موسيٰ خان جي معرفت مير محمد مراد خان جمالي ۽ سڪندر حيات خان کي فيصلو ڪرڻ لاءِ منٿ ميڙ ڪري راضي ڪيائون. اسان ان موقعي تي انهن حالتن ۾ فيصلي جي حق ۾ نه هئاسين پر بااثر ماڻهن جي مداخلت جي نتيجي ۾ ڏنڊ، چٽيون ۽ معاوضي ڏيڻ جا فيصلا ڪري حالتن کي ”ماٺو“ ڪيو ويو. ان زماني ۾ اسان وٽ اٽي جي هڪ چڪي به هوندي هئي ته کاڌي پيتي ۽ عام واهپي جي شين جو دوڪان پڻ هوندو هو، جڏهن ته مال متاع پڻ هوندو هو، پر پنهنجو ٻني ٻارو نه هو. اسان جي ڪنهن سان به دشمني يا ڇڪتاڻ نه هئي. اوطاق تي به اوج ۽ رونق هوندي هئي. مهمان توڙي مسافر به اسان وٽ اچي رهڻ کي ترجيح ڏيندا هئا جيڪا اسان جي خوشقسمتي ۽ خوش بختي هئي.

پر بدقسمتي سان منهنجي وڏي ڀاءُ جي هٿان پنهنجي ئي هڪ عزيز جو قتل ٿي پيو، ان ڪري ڪجهه آزمائش ۽ ڏکيو وقت ڏسڻو پيو.

آءٌ رات جو اوطاق تي پنهنجي ڀاءُ سان گڏ رهندو هوس، پر ويجهي دشمني جي نتيجي ۾ ڊپ لڳندو هو، عمر به ننڍي هئي.

مزي جي ڳالهه اها آهي ته جنهن رات ان ”خون“ جي سلسلي ۾ فيصلو ٿي رهيو هو ته ”مقتول“ جو وڏو ڀاءُ مغرب کان پوءِ مون وٽ آيو ۽ اچي چيائين ته ”تون به فيصلي جي لاءِ اوطاق تي هل“. مون کي ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو ڇاڪاڻ جو وڏن جي فيصلي ۾ منهنجي شرڪت جي نه ته ڪا ضرورت هئي نه ئي اهميت هئي ۽ نه ئي وري هن همراهه کي مون ڏانهن موڪلڻ جي ڳالهه مونکي سمجهه ۾ آئي. آءٌ ڊڄي ويس ۽ ڪو به جواب ڏيڻ جي بدران هن سان گڏ هلڻ شروع ڪيم. ان وقت مونکي وري ڪاوڙ مان اهو چيائين ته ”اڳيان ٿي هل“. مغرب کانپوءِ اوندهه ٿي چڪي هئي، مون دل ئي دل ۾ چيو ته ”اڄ ڪم پورو آهي“، ”پڪ مونکي ماريندو“. ”اجهو ٿو مٿي وارو ڏنڊو وهائي“ وغيره وغيره. دراصل اهڙي موقعي تي فيصلو نه چاهيندڙ ايئن ئي ڪندا آهن پر خبر ناهي ته هن الائجي ڇو مون کي ڪو به ڌڪ نه هنيو. اوطاق تي پهچي ٿڌو ساهه ڀريم.

بهرحال راڄوڻو فيصلو ٿي چڪو هو. پاڻ ۾ کير کنڊ ٿيڻ لاءِ ٻئي ڌريون فيصلو قبول ڪري چڪيون هيون، پر آءٌ اڄ به ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته ”هن همراهه آخر ڇا سوچي مونکي ڪو به نقصان نه پهچايو؟“

سفرنامو…. ميسور کان ڪنيا ڪماري ليکڪ : الطاف شيخ

ميسور -3730 ڪلوميٽر

هندستان جي آزادي تائين ميسور شهر جي مهاراجن جي تخت جي جاءِ هئي. هي نوابن جي رياست سڏي وڃي ٿي.

ميسور اگربتين کان به مشهور آهي. انڊيا ۾ سڀ کان گھڻا اگربتين جا ڪارخانا ميسور ۾ آهن. ميسور ۾ ميسور پئلس، چڙيا گھر ۽ ريل ميوزيم ڏسڻ جون شيون آهن. گورنمينٽ هائوس جي اولهه ۾ ويلنگٽن لاج آهي جتي آرٿر ويلسلي (جيڪو بعد ۾ ڊيوڪ آف ويلنگٽن ٿيو) ٽيپو سلطان تي فتح حاصل ڪرڻ بعد هتي رهيو. ميسور پئلس جي اڳيان مهاراجا چمارا جيندرووديار جو statue  آهي.

ڪوئم بتور (coimbatore)-3930 ڪلوميٽر

ڪوئم بتور 15 لک کن آدمشماري وارو تامل ناڊو رياست جو هڪ وڏو شهر آهي جنهن کي سهڻو ته نٿو چئي سگھجي پر گھڻن ڪارخانن ڪري ڪجھه گندو ئي لڳي ٿو. هي شهر اهڙو خاص تاريخي نه پر industrial شهر چئي سگھجي ٿو.

تامل ناڊو هندستان جو بلڪل ڏاکڻو صوبو آهي جتي صحيح معنيٰ ۾ هندستان جا اصلوڪا رهاڪو دريويدئن نظر اچن ٿا، جتي گھڻو ڪري هر هڪ vegetranian (ڀاڄيون کائڻ وارو) آهي ۽ گوشت کائيندڙ آرين جو نه برابر اثر رهيو آهي. ويندي انگريز حڪومت جو به هنن علائقن تي گھٽ اثر رهيو جيتوڻيڪ هندستان تي قبضو ڪرڻ وقت انگريزن جو اوائلي قبضو مدراس (جيڪو شهر هاڻ چينائي سڏجي ٿو) تي رهيو.

سريلنڪا، ملائيشيا ۽ سنگاپور پاسي جيڪي انڊين آهن انهن ۾ نوي سيڪڙو انڊين هن صوبي تامل ناڊو جا آهن. هونئن به سنگاپور سالن تائين مدراس پريزيڊنسي سان ائين ڳنڍيل هو جيئن سنڌ بمبئي سان. مدراس اڄ به انڊيا جو چوٿين نمبر تي وڏو شهر آهي.

ڪوئم بتور نويل ندي جي ڪناري تي آهي. سندس اصل تامل نالو ڪووائي آهي، پر انگريزن پنهنجي سهوليت خاطر ڪوئم بتور رکيو. هي شهر ڪارخانن کان خاص ڪري ٽيڪسائيل کان مشهور آهي. شهر ۾ جتي ڪٿي ڪپڙي جا دڪان ۽ درزي نظر ايندا. هن شهر کي ڏکڻ هندستان جو مانچسٽر به سڏين ٿا. هي شهر جنهن ۾ هلي ملي گھمڻ لاءِ اچجي، ان کان ته اوسي پاسي وارا شهر مدراس، فرينچ ڪالوني پانڊيچيري يا ڏکڻ انڊيا جو پراڻي کان پراڻو شهر مدورائي ڏسجي جيڪو مندرن کان مشهور آهي جيتوڻيڪ بقول هڪ يورپي ٽوئرسٽ جي:Madurai is an animated city  packed with pilgrims, beggers, business people, bullock carts and legions       underemployed rickshaw wallas

ٿيرووانن ٿاپورم-4110 ڪلوميٽر

ڏکڻ هندستان جي آبهوا بنگلاديش، سريلنڪا ۽ ملائيشيا وانگر سڄو سال جهڙ ڦڙ ۽ مينهوڳي لڳو پيو آهي. انڊيا جون ٻه رياستون جيڪي ڏاکڻي ڪنڊ ٺاهين ٿيون. هڪ تامل ناڊو جيڪا هيٺ تري تائين هليو وڃي ٿي، جنهن کان پوءِ هندي وڏي سمنڊ جو ڪجھه حصو جيڪو Gulf of manar  سڏجي ٿو ۽ پوءِ سريلنڪا ٻيٽ آهي. ڪن هنڌن تي ته سمنڊ ايڏو تانگهو آهي جو جھاز بدران ننڍڙيون ٻيڙيون ئي هلي سگھن ٿيون. جن ذريعي ڏکڻ هندستان جا ماڻهو (خاص ڪري تامل ناڊو رياست جا) مشڪل وقت اچڻ تي يا روزگار جي ڳولا ۾، هيٺ سريلنڪا ويندا رهيا آهن جتان پوءِ وڏن ٻيڙن ۾ ملايا، انڊونيشيا، سنگاپور ۽ ٻين ديسن ڏي. تامل ناڊو جي کاٻي پاسي اولهه ۾ سامونڊي ڪناري ۽ ساڻس مليل سرسبز پٽي ڪيرالا رياست آهي جتي جي ماڻهن جا منهن مهانڊا ۽ جسامت پڻ تامل ڳالهائڻ واري رياست تامل ناڊو جي ماڻهن جھڙا آهن. سريلنڪا جھڙي آبهوا هجڻ ڪري هتي به انب، انناس، کاڄا، ناريلن جا وڻ ۽ سارين جي پوک عام نظر اچي ٿي. سنڌ ۾ جيڪو سنڌڙي انب آيو آهي اهو پڻ اصل ۾ هتي جو آهي  ۽ تامل ناڊو جي شهر مدراس جي نالي سان مدراس الفونسو سڏجي ٿو. سڄي ڪيرالا رياست ۾ مليالم زبان ڳالهائي وڃي ٿي جيڪا ڀر وارين رياستن جي زبانن، ڪانڊا، تيلگو وغيره سان گھڻو ملي ٿي. ٿيرووانن ٿاپورم هن رياست ڪيرالا جي گادي جو هنڌ شهر آهي. منهنجي خيال ۾ هن کان ڏکئي ۾ وڏي نالي وارو ڪو شهر گھٽ ۾ گھٽ انڊيا ۾ نه هوندو، جنهن ۾ الفابيٽ جا ارڙهن اکر Thiruvananthapuram اچن ۽ جيڪو اسان انڊين پاڪستانين کان نٿو اچاريو ٿئي سو انگريزن لاءِ پڪ ڏکيو ثابت ٿيو وندرم Trivamdrum رکيو ۽ ٻيو نه ته انگريزي لفظ ٽراءِ، وئن ۽ ڊرم ياد ڪري هن شهر جي اسپيلنگ لکي وٺندا هئا. بهرحال هن نانگ جهڙي ڊگهي مليالم ۽ تامل زبان جي لفظ جي معنيٰ ” پاڪ نانگ جو شهر“ آهي. (تنهن جي ته معنيٰ ته هي هڪ لفظ ناهي. پوءِ ان حساب سان ته اسان جي سنڌ صوبي جا ڪيترا شهر ڌارين لاءِ اچارڻ ۾ ڏکيا ٿي سگھن ٿا جيئن ڇلگريون، ڍينگاڻو بوزدار،ٽنڊو مستي خان، ڳوٺ بخشو لغاري وغيره.(هلندڙ)

هندستان جا هي پاسا ڏسڻ لاءِ گھڻو ڪري ڏور اوڀر ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي  ملڪن ۾ رهندڙ انڊين ئي اچن ٿا جن جا هم زبان مائٽ آهن، هو ڌرمي تيرٿن لاءِ اچن ٿا، هو هتي جي کاڌن ۽ رسم رواجن کان واقف آهن باقي يورپ، آمريڪا توڙي پاڪستان، ايران ۽ بنگلاديش جو ماڻهو هن پاسي ڪو ورلي ايندو. ڪو بنگالي يا ايراني ماڻهو هندي ۽ اردو ته سمجهي ويندو پر ڏکڻ هندستان جون هي زبانون نه سمجھي سگهندو نه مرچ مسالن واريون داليون ۽ ڀاڄيون کائي سگھندو.

ڪنيا ڪماري-4200 ڪلوميٽر

هندستان ملڪ جو مٿيون اتر وارو حصو ويڪرو آهي بلڪ پاسي کان بنگلاديش، برما ۽ پاڪستان ايران ملي وڌيڪ ويڪرو ڪن ٿا. پر هيٺ ڏکڻ ۾ ساڻس ٻيا ملڪ ته نٿا ملن بلڪ پاڻ به سنهو ٿيو وڃي ۽ چوڌاري سمنڊ گھيريو وڃيس. هندستان جي ان هيٺاهين ڇيڙي جو آخري وڏوشهر ڏٺو وڃي ته اهو تامل ناڊو رياست جو شهر ڪنيا ڪماري آهي. ڪو واندو آهي، انڊيا گھمڻ لاءِ ٻن ٽن مهينن لاءِ آيو آهي ته هو منزلون جهاڳيندو يعني مختلف شهرن مان ٿيندو انڊيا جي هن پڇڙي واري شهر ڪنيا ڪماري ۾ باءِ بس يا باءِ ٽرين هتان کان ويجھي شهر ٽريوندرم(ٿيرو ونن ٿاپورام) کان ٻن ڪلاڪن ۾ پهچي سگهي ٿو، جتان روزانو شام جو پنجين بجي ريل ڇٽي ٿي ۽ سيڪنڊ ڪالس جي ٽڪيٽ فقط ٽيهه رپيا آهي. توهان کي ٻن ڪلاڪن لاءِ ڪهڙي ايئر ڪنڊيشنڊ دٻي جي ضرورت آهي جڏهن ته هن پاسي موسم به جھڙالي آهي ۽ چوڌاري چهچ ساوڪ آهي. کليل دري مان نظارو ڪندا اچو،ڪنيا ڪماري شهر اچڻ تي نه فقط سامهون سمنڊ آهي پر ساڄي ۽ کاٻي پڻ. هتي پهچي توهان ان فيلنگ مان لطف وٺي سگھو ٿا ته هي نه فقط انڊيا جو بلڪ آسمان سان ڳالهيون ڪندڙ هماليه جبلن، وچ ايشيا ۽ چين جو ڏاکڻو ڇيڙو آهي جتي توهان جي پٺ کان علاوه چوڌاري سمنڊ ئي سمنڊ آهي.

(ڪنيا ڪماري آدمشماري جي حساب سان راڻيپور يا گمبٽ کان به ننڍو شهر آهي. ساوڪ، وڻن ٽٽڻ، چوڌاري سمنڊ ۽ ماڻهن جي سانتيڪي زندگي مان سريلنڪا يا ملائيشيا جو شهر لڳي ٿو.) هن شهر کي مڪاني توڙي، ڌاريان land,s end of indua  به سڏين ٿا. جيئن آفريڪا کنڊ جي ڏاکڻي پوڇڙ cape of good hope ائٽلانٽڪ ۽ هندي وڏو سمنڊ ملي ٿو تئين هتي ڪنيا ڪماري شهر وٽ خليج بنگال ۽ عربي سمنڊ هندي وڏي سمنڊ سان ملن ٿا. چائترا پورنيما (چوڏهين جي چنڊ واري ڏينهن جو تامل زبان ۾ نالو) جي تهوار تي، جيڪو اپريل جي مهيني ۾ ٿئي ٿو. هن شهر جي سامونڊي ڪناري تي بيهي هڪ ئي وقت سمنڊ ۾سج کي لهندي ۽ چنڊ کي سمنڊ مان ٻاهر نڪرندي (اڀرندي) جو لطف وٺي سگھجي ٿو. هن شهر ڪنيا ڪماري ۾ هندو ڌرم جا ماڻهو تيرٿ لاءِ پڻ اچن ٿا جو  هي شهر هندن جي ديوي ڪنيا (ڪنواري) جي نالي سان منسوب ٿيل آهي. ڪنيا ديوي شَوِ ديوتا جي زال جي اوتار Incarnation   آهي.

ڪنيا ڪماري ننڍڙو شهر آهي. منجھس رهائش جون جام جايون آهن ۽ سستيون پڻ جن کي ڳولڻ ڪو ڏکيو ڪم ناهي. بهرحال اهي ڪجھه هن ريت آهن: گوپي نيواس لاج، هوٽل ساگر، TTDC يوٿ هاسٽل، ريلويي اسٽيشن تي ريلوي ريٽائرنگ رومس، ووڪاس ٽوئرسٽ هوٽل، مانيڪ خان ٽوئرسٽ هوم، ڪيرالاهائوس، هوٽل تامل ناڊو ۽ هوٽل سموندرا گھڻو ڪري سڀني هوٽلن جي درين مان سمنڊ جو نظارو ٿي سگهي ٿو. چڪن ڪارنر جھڙيون ٻه ٽي ريسٽورنٽون آهن جتي چڪن ملي سگھي باقي ڏکڻ هندستان جي ٻين شهرن وانگر هتي به رڳو ڀاڄين ۽ دالين جون ريسٽورنٽون آهن. ڳائي يا ٻاڪري گوشت جو ته ڪو سوچي به نه.

هن شهر ڪنيا ڪماري ۾ پهچڻ لاءِ بمبئي کان به روزانو ”ڪنيا ڪماري ايڪسپريس“ نالي ريل گاڏي نڪري ٿي جيڪا 48 ڪلاڪن بعد ڪنيا ڪماري پهچي ٿي. بمبئي کان ڪنيا ڪماري ٽرين رستي سڌو مفاصلو 2200 ڪلوميٽر آهي ۽ سيڪنڊ ڪلاس جي ٽڪيٽ چارسئو رپيا کن آهي ۽ فرسٽ ڪلاس جي 1600 رپيا. ٽرين رستي ڊگھي سفر ڪرڻ جي شوقينن لاءِ همساگر ايڪسپريس ٽرين صحيح آهي. جيڪا اتر ڄمون ڪشمير جي شهر جمون تاوي مان هفتي ۾ هڪ دفعو نڪري ٿي، 75 ڪلاڪن )يعني ٽن ڏينهن ۽ ٽن راتين ) جي لڳاتار هلڻ بعد چار هزار کن ڪلوميٽرن جوسفر پورو ڪري ڪنيا ڪماري پهچي ٿي.

سپريم ڪورٽ، عوام ۽آرڊيننس ليکڪ : جاويد جوکيو

صدر آصف علي زرداريءَ ڪالهه صبح سوير صدارتي آرڊيننس جاري ڪندي سپريم ڪورٽ پاران ڪاربن ٽئڪس ختم ڪرڻ واري حڪم کي رد ڪندي پئٽرول 10 روپيا ۽ ڊيزل 8 روپيا وري مهانگو ڪري ڇڏيو جنهن بعد هڪ ڏينهن لاءِ سپريم ڪورٽ جي سهاري عوام کي مليل عارضي خوشي صدارتي آرڊيننس ذريعي کسجي چڪي آهي ماڻهو انتهائي مايوسيءَ جو شڪار ٿي ويا آهن هو هڪ طرف سپريم ڪورٽ جي حڪم کي ڏسن پيا جيڪو عوام جي ڪلهن تان ڪجهه بار هلڪو ڪري چڪو هو هاڻي هو ٻئي طرف صدارتي آرڊيننس کي تڪين پيا جنهن مهانگائي جي ماريل مخلوق کي وڌيڪ پريشان حال ڪري ڇڏيو آهي هر ماڻهو پنهنجي ڪاوڙ ۽ لمحي جو اظهار ڪندي سڀني پاسن تي سوچڻ بعد ان نتيجي تي پهچي پيو ته ڇا اسان انهيءَ ڪري پيپلز پارٽيءَ کي ووٽ ڪيو هو ته هو سندن جي وات ۾ پيل گرهه به کسي وٺن هنن ته انهيءَ واعدن تي حمايت ڪئي هئي ته هاڻي 10 سالن بعد کين پ پ پ اٽي، لٽي ۽ اجهي جون سهولتون فراهم ڪندي اها ڪنهن کي ڪهڙي خبر هئي ته عوامي حڪومت ۽ جمهوريت جا دعويدار ماڻهو ايوانن ۾ پهچي عوام کي وساري غير جمهوري ۽ عوام دشمن فيصلا مڙهي ماڻهن جي چيلهه پڃي ڇڏيندا. پيپلز پارٽي جيڪا غريبن جي دل ۾ محبوبا جهڙي جاءِ ولاري چڪي هئي جنهن سدائين پيرين اگهاڙن ۽ پيٽ بکايل جي ڳالهه ڪندي پنهنجي جدوجهد کي عوامي سجاڳيءَ واري هلچل سان واڳي ڇڏيو هو اڄ جڏهن اها عوام کي پٺي ڏئي عالمي مالياتي ادارن جي هُشيءَ تي پنهنجي هوڏ قائم ڪيون بيٺل آهي ته ڪنهن به ريت هاڻي هن جا اهڙا غير مقبول فيصلا کيس عوامي همدرديءَ کي برقرار رکي سگهڻ ته پري جي ڳالهه آهي پر سندن وٽ هاڻي هي پيدا ٿيندڙ عوامي نفرت هنن کي ڪٿي به ڪائي سٺي راءِ رکڻ جي حق ۾ به پاڻ کي نظر نه ٿي اچي.

ڪالهوڪين اخبارن ۾ وزيراعظم يوسف رضاگيلانيءَ جي پريس ڪانفرنس ڇپي آهي جنهن هن سپريم ڪورٽ جي تيل جي قيمتن ۾ گهٽتائي واري فيصلي جو حوالو ڏيندي چيو آهي ته ملڪ جي 16ڪروڙ عوام جي نمائندن ڪاربن سر چارج جي منظوري ڏني ان کان سواءِ ٻيو ڪهڙو ادارو آهي جنهن کان منظوري وٺون هن اهو به چيو ته اٽارني جنرل کي دعويٰ ڪئي آهي  ته هو سپريم ڪورٽ پاران انهيءَ حڪم نامي بابت مهلت طالب ڪري. وزيراعظم پاران اعليٰ ايوانن ۾ ويٺل نمائندن کان منظوري وٺي ڪاربن سرچارج جي ڳالهه کي 16 ڪروڙ عوام جي حمايت جي ڳالهه ڪرڻ انتهائي عجب ۾ وجهندڙ ڳالهه آهي شايد وزير اعظم ملڪ جي عوام جي مسئلن کان صحيح نموني آگاهه ناهي يا وري ايوانن ۾ ويهي اهڙي عوام دشمن سوچ واري فيصلي جي حمايت ڪندڙ عوامي نمائندا اکين مٿان اقتداري عينڪ پائڻ بعد اهو شايد وساري چڪا آهن ته هنن کي اتي انهي جاءِ تي عوام انهيءِ ڪري پهچايو هو ته هو مسڪين ماڻهن جي ڏکن سورن جي خاتمي لاءِ پنهنجون توانايون استعمال ڪندا. هنن ته چونڊ جي اچڻ بعد اهو حلف به کنيو هو ته اهي عوامي خدمت ۽ عوامي اهنجن لاءِ بنا ڪنهن سياسي تفريق جي پنهنجون صلاحيتون ڪتب آڻيندا پر هتي هاڻي ڳالهه انهيءَ سندن جي کنيل حلف ۽ عوام سان ڪيل واعدن جي بنهه ابتڙ ٿي چڪي آهي. عوام روڊن رستن تي مهانگائي خلاف ٻاڪاري رهيو آهي ماڻهو گهرن منجهه ٻچن کي بکيو ڏسي پاڻ ماري رهيا آهن بيروزگاري ۽ مهانگائيءَ عوام جي ڏٻري بت کي وڌيڪ هيڻو ڪري ڇڏيو آهي جنهن جي خاتمي لاءِ هنن جون اکيون  پ پ حڪومت ۾ ايوانن اندر ويٺل عوامي نمائندن ۾ اٽڪيل آهن ته ڪڏهن ٿا هو هنن جي دردن کي ختم ڪن پر هنن جا ڪم اهي آهن جيڪي وزير اعظم پنهنجي پريس ڪانفرنس ۾ ظاهر ڪندي چيو آهي ته ڪاربن سرچارج 16 ڪروڙ عوام جي نمائندن کان منظوري وٺڻ بعد لاڳو ڪيو ويو. خلق خدا کي انهيءَ وقت اهڙن عوام دشمن فيصلي تي ڪا ئي حيرانگي نه ٿيندي آهي جڏهن اهڙا فيصلا ڪنهن آمر پاران عوام مٿان مڙهيا وڃن پر جڏهن ڪنهن عوامي ۽ جمهوري حڪومت پاران اهي راتاها هنيا وڃن ته يقينن ماڻهو هڪدم پنهنجي سوچ ۾ تبديلي آڻي وٺي ٿو جيڪا فطري عمل آهي ۽ فطري طور جڏهن ڪائي نفرت پنهنجو پاڻ منجهه اڀار آڻي وٺي ته ان جي عذاب کان ڪير ڪيتري وقت تائين محفوظ رهي سگهي ٿو.

حڪومت پاران ڪاربن سر چارج لاڳو ڪرڻ واري فيصلي بعد جڏهن سپريم ڪورٽ عوام جي ڌر بڻجي انهن جي حالتن کان پاڻ کي با خبر رکي حڪومتي فيصلي کي پنهنجي حڪم ذريعي عارضي طور ختم ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي ته ماڻهن جي چهرن تي خوشيءَ جون رکيائون اڀري پيون عوامي نمائندگي جو حقيقت ڪردار ادا ڪندڙ ميڊيا سپريم ڪورٽ جي انهيءَ فيصلي کي پنهنجي پهرين پيج جي زينت بڻائي ڇڏيو. هر ساڃاهه وند جي دل منجهه سپريم ڪورٽ جو اهو حڪم اکين جي روشني جيان تصور ڪيو ويو پر ڪنهن کي ڪهڙي جمهوري ۽ عوامي دور ۾ ملڪ اندر عوام جي دلين ۾ موجود اها خوشي هڪ ڏينهن جي عارضي خوشي ثابت ٿيندي ۽ ائين ئي ٿيو جيڪو ڪنهن جي به توقعات ۾ شامل نه هو ڪالهه جڏهن اها خبر ٽي وي چينلز تي بريڪنگ نيوز جي صورت ۾ سامهون آئي ته عوام جي مٿان وڄ جيان ڪڙڪي پئي، ملڪ اندر پاڪستان پيپلز پارٽي جي موجوده حڪومت جي عوامي همدردي منجهه تيز رفتاري سان گھٽتائي ٿيڻ شروع ٿي وئي آهي جنهن جو نتيجو ته اڳتي هلي ڇا به نڪري پر هن وقت اهڙو غير مقبول فيصلو حڪومت لاءِ هڪ اهڙو چئلينج بڻجي رهيو آهي جيڪو حڪومت پڄاڻان پ پ مخالفن جي تقريرن ۽ تحريرن ۾ عوام دشمني تي ٻڌل دليل بڻجي سامهون ايندو رهندو جنهن جو مک ڪارڻ آصف علي زرداري جي صحيح سان اهو صدارتي آرڊيننس جاري ٿيڻ آهي جيڪو صدر هجڻ سان گڏ ساڳي وقت پاڪستان پيپلز پارٽي جو ڪو چيئرمين پڻ آهي جيڪا مسند شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ۽ ان بعد شهيد بينظير ڀٽو جي ڇڏيل آهي جنهن جو تاج هن وقت آصف علي زرداري تي سر تي موجود آهي.

تيل جي اگھن ۾ واڌ وارو صدارتي آرڊيننس جاري ٿيڻ بعد ٽرانسپورٽرز ۽ واپارين 14 جولاءِ تي هڙتال جو سڏ ڏئي ڇڏيو آهي جنهن بعد ملڪ اندر موجود بيچيني ۾ وڌيڪ اضافو ٿيڻ سميت حڪومت جي پذيرائي ۾ وڌيڪ ڪمي اچڻ اڻٽر ٿي پئي آهي هڪ طرف عوام جي دلين ۽ ذهنن منجھه موجود نفرت  ۽ ٻئي طرف ملڪ اندر وري هڪ ڀيرو ملڪ گير هڙتالن وارو ماحول ڪهن به ريت موجوده عوامي حڪومت جي نالي تي قائم ٿيل جمهوري حڪومت جي حق ۾ ناهي جنهن سان آهستي آهستي اهڙا  رستا کلندا ويندا جيڪي جمهوريت دشمن قوتن لاءِ راهه همواري ڪندا رهن ٿا.

سپريم ڪورٽ پاران عوام کي رليف ڏيڻ واري فيصلي بعد صدارتي آرڊيننس ذريعي انهي عدالتي حڪمي کي ختم ڪرڻ واري معاملي بعد حڪومت ۽ عدليا وچ ۾ اڳتي هلي وڇوٽيون پئدا ٿين يا نه پر حقيقت اها آهي ته سڀ کان وڌيڪ طاقت عوام ئي هجي ٿو ۽ جنهن به ڌر کي عوامي محبت حاصل ٿي وڃي اها ڪنهن به ريت ڪنهن به جاءِ تي هاري کائي نه ٿي سگھي ۽ جنهن ڌر لاءِ اڪثريتي طور عوامي نفرت ۾ اڀار اچي وڃي اها گھڻو وقت پنهنجو تسلط برقرار رکي نه سگهندي آهي ۽ هن وقت به حالتن جو جائزو وٺڻ بعد اهو ئي معلوم ٿئي  پيو ته  عوامي محبتون سپريم ڪورٽ جي حڪم سان جيڪي سلهاڙجي چڪيون هيون انهن ۾ صدارتي حڪم نامي بعد عدليه جي پاسي عوام وڌيڪ جھڪاءُ ڪري بيٺل آهي. آئيني حوالي سان ڪو به ٽئڪس مڙهڻ يا آئين سازي ڪرڻ ڀل جان پارليامينٽ جي اختيارن منجھه شامل هجي پر جڏهن پارليامينٽ ئي غير مقبول فيصلا عوام مٿان مڙهڻ جي ڪوشش ڪندي ته ان کي عوام جي نفرت اهڙو خطرناڪ هٿيار هجي ٿو جيڪو اگر پنهجو رخ ڪنهن ڏانهن ڦيرائي بيهي رهي ته ان جي اڳيان ڪير به پنهنجا پير گھڻي وقت ٿائين پختا ڪري بيهي نه سگهندو.

حڪومتون عوام آڏو آئيني طور جوابده هجن ٿيون پر هتي حاڪميت حاصل ٿيڻ بعد ڌريون توڙي پارٽيون شايد اهو وساري ويهن ٿيون ته هنن کي ڇالاءِ حڪومتون ڏنيون ويون بس اهي پنهجو مدو پورو ڪرڻ ۾ مصروف رهڻ لڳن ٿيون جيڪو هتي پورو ڪرڻ ملڪ جي ماضي واري تاريخ ۾ ممڪن ناهي رهيو حال جيتائين هلندو رهيو باقي مستقبل ۾ ڇا هي ٿيڻو اها ته ڪنهن کي به خبر ناهي خدا  خير ڪري اڳتي حالتون ڪهڙيون پيون اڀري اچن ۽ڪهرو نتيجو نڪرڻو آهي ۽ پنهنجن پرڪارن مان انت ڪهڙو نظر اچي رهيو آهي اهو ته اسان جا پرڪار ئي ظاهر ڪري رهيا آهن، ڳالهه هن وقت جيڪا عوام جي بار بار روئاري رهي آهي اها هي آهي ته شهيد راڻي پڄاڻان سندس نالي تي قائم ڪيل حڪومت منجھه جيڪي اميدون هيون اهي ته پوريون نه نٿيون نه ئي محترمه شهيد جا ڪيل قول هنن پورا ڪيا ماڻهو هاڻي وڃي ته وڃي ڪاڏي ڪنهن تي اعتبار ڪري ۽ ڪنهن جي پاسي بيهي، ڇو جو هي جيڪي اسان جا پنهنجا آهن انهن ئي سور گهٽائڻ ته پري پر انهن منجھه وڌيڪ اضافو ڪيو اڳتي هلي جيڪي پرايا ايندا اهي اسان جو ڪهڙو حشر ڪندا ماڻهو مايوسي جي آخري حد به ڪراس ڪري رهيا آهن ۽ عام ماڻهو جي قسمت پنهنجي حالتن تي اڄ  به ماتم ڪري رهي آهي.

پاڪستان پيپلز پارٽي جنهن ۾ اسان جون محبتون، صعبتون ۽ اميدن جا ڪاڪ محل اڏيل هئا انهي جي حڪومت ۾ هي جيڪي حالتون آهستي آهستي سامهون اچي رهيون آهن حقيقت ها آهي ته مسڪين ماڻهن جا خواب، اميدون  ۽ آسرا ڄڻ ڪي دم ٽوڙي چڪا آهن پنهنجي واعدي موجب نه هي روزگار ڏئي سگهيا آهن نه عزت سڪون واري حياتي ارپي سگهيا.هنن ته 16ڪروڙ عوامي جي آٿت ٿيڻ بدران سندن جي روحن کي رهڙا ڏيڻ شروع ڪيا آهن عوام انهن سمورين اٽڪلن ۽ چالاڪين کي چڱي ريت سمجھي رهيو آهي. ماڻهو جي اڳيان باهه ته پويان پاڻي آهي هاڻي هو سڙي وڃڻ يا ٻڏي مرڻ واري ڪيفيت منجھه وڪوڙجي هڪ اهڙي هنڌ اچي بيٺو آهي جو پر تائين ڪا به واهه يا راهه نظر نٿي اچي، ڪري ماڻهو ته ڇا ڪري وڃي ته ڪاڏي وڃي اها عوام جي پنهنجي ئي هٿ جي وڌي آهي آخر دانهن ڏئي ته ڪنهن کي ڏئي ڇو جو ويري ۽ واهرو، رهزن ۽ رهبر هنن لاءِ هڪ روپ ۾ موجود آهي!

هيءَ موسم! ليکڪ : عبدالقادر جوڻيجو

موسمون ٻن قسمن جون ٿينديون آهن. هڪڙي موسم ته هوندي آهي سياسي، جنهن جو ڪو به پتو نه پوندو آهي ته هن ملڪ ۾ ڪڏهن ڇا ٿيڻو آهي. جيڪي ڪجهه ٿيندو آهي، اهو اوچتو ئي اوچتو ٿي ويندو آهي، تنهن ڪري سياسي موسم جي باري ۾ ڪجهه چئي ڇڏڻ هوا ۾ ڦوڪون ڏيڻ جي برابر آهي، ڇاڪاڻ ته جنهن ملڪ ۾ ڪو سسٽم نه هوندو آهي، اتي اتفاقات ئي جنم وٺندا رهندا آهن. سو ڀڄ پري انهيءَ موسم کان، اچ اصلي موسم تي يعني وسڪاري جي هن موسم تي ته اُڀ ڇا ٿو چوي، هوائن جا رخ ڪيڏانهن آهن، درياءَ شاهه بادشاهه جو ڪهڙو حڪم آهي ۽ سمنڊ ڪهڙي رنگ ۾ آهي، اڳ ڇا ٿيو ۽ هاڻي ڇا ٿيندو. پاڻ جو جنهاڻ ڳوٺ وارو مائٽاڻو گهر به ٿر ۽ گرين بيلٽ جي ڪس تي آهي ۽ ڄامشوري ۾ هاڻوڪو گهر به ڪوهستان ۽ گرين بيلٽ جي ڪس تي آهي، تنهن ڪري ذر ذر اڀ ڏانهن نهارڻو ٿو پوي. ڳوٺ ۾ به ماڙيءَ تي چڙهي ٿر ڏانهن ويندڙ ڌراڙن ۽ مال کي ڏسڻو پوندو هو ۽ هتي به جبل ڏانهن ويندڙ ڌراڙن ۽ مال کي ڏسڻو ٿو پوي. اڃا ته ڪا اهڙي چرپر ڏسڻ ۾ نٿي اچي. ڏسڻ ۾ اچي به ڪيئن جو اڃا تائين اڀ جون اکيون خالي آهن. اڀ روئندو ۽ لڙڪ ڳاڙيندو (مينهن جي صورت ۾) تڏهين وڃي ڪا خبر پوندي ته هائو ٻيلي ملڪ ملير (سائو) ٿي پيو آهي. باقي موسميات کاتي جي ڦوڪن تي ڪو نه لڳبو. پراڻيون ۽ بيڪار مشينون رکيو ويٺا آهن، سو جيڪا ڳالهه ڪن سا اونڌي. مثال سامهون آهي، هفتو ڏيڍ اڳ هام هڻي ويٺا ته ڏکڻ سنڌ ۾ زوردار هوائن سان ڪا وڏي ٻوڏ ٻوڏان ٿيڻ واري آهي ۽ سمنڊ ۾ وڏو ڪو طوفان اچڻ وارو آهي، پر اڃا ته ست خير لڳا پيا آهن. ڇا جو مينهن، ڇا جو طوفان، هروڀرو کڻي سرڪاري ڪارندن کي به مصيبت ۾ وڌن ۽ تو مون پارن کي ڪوڙا آسرا ڏنن. جيڪو به انهن همراهن جي ڳالهين تي لڳو، تنهن جا ٻئي جهان  چٽ هوندا.

ڳالهيون ته ڳچ آهن، پر جي ڇتو واهوندو (ڏکڻ اولهه کان ايندڙ تيز هوا) لڳو ۽ ڳئون واري چٽڻ شروع ڪئي ته سمجهو ته ڪارو ڏڪار آهي، پر جي ڳئون اڀ ڏانهن نهاري هوا کي سنگهڻ لڳي ۽ سپر هاءِ وي تي ڳوهون ڊوڙ ڊوڙان لائي ڏين ته سمجهو ته مينهن جي وٺ وٺان هوندي، پر جيڪو ماحوليات ۾ خرابو پيدا ٿي ويوآهي، انهيءَ خرابي ڳئون کي به منجهائي وڌو آهي ۽ ڳوهون به وائڙيون ٿي ويون آهن. تنهن ڪري جيئن سياسي موسم جي اڳڪٿي ڪري نٿي سگهجي، ائين ئي مينهن جي باري ۾ به ڪا پڪي پختي ڳالهه ڪري نٿي سگهجي. سو وري به ڳالهه جي تان وڃي ٽٽندي اتفاقات تي. تنهن ڪري موسم جي باري ۾، درياءَ جي باري ۾، سمنڊ جي باري ۾ ”سمجهوته“ (Suppose) کان ئي ڪم وٺڻو پوندو، سو سمجهوته جي هن موسم ۾ گهڻو مينهن وسندو ته ڇا ٿيندو؟ ٿيندو اهو ته هڪڙي پاسي ٿر ۽ جبل جا ماڻهو خوش ٿيندا ته ٻئي پاسي حليم بروهيءَ جي لفظن ۾ ”وڏو گند“ ٿيندو.

اسان ايڏا ته سياست زده ٿي ويا آهيون جو هر ڳالهه کي سياسي اينگل کان ڏسندا آهيون. جي ڪو ڳائڻو يا فنڪار آفيمون کائي، چرس ڦوڪي ۽ ڪچو ٺرو پيئي وڃي کٽ جهلي ته به مٺي وقت جي سرڪار. جي ڪو پنهنجن ارڪانن جي ڪري گهڻي مينهن ۾ پنهنجو گهر ٻوڙائي ويھي رهي ته به نه وڃي وقت جي سرڪار. جي سمنڊ ڌوڙهيا ڪري اٿي ته به سڄو بار وقت جي سرڪار تي. سو رڳو سياسي يا غير سياسي سياستدانن ڏانهن ڪو نه ڏسبو. ڪجهه نه ڪجهه پنهنجي سماجي تاڃي پيٽي ڏانهن به ڏسبو. سرڪار کان پنڻ تي زور ڪو نه ٻڌبو، ڪجهه پنهنجي به گهوٽڻي پوندي.

اڳي پاڻ جا وڏا اجتماعي شعور کان ڪم وٺندا هئا، هاڻي سڀ جا سڀ سيڪنڊ هئنڊ معلومات جي پويان لڳل آهيون، تڏهين ٿو ڪم خراب ٿيئي. سو به خاص ڪري وسڪاري جي هن موسم ۾. جيئن هينئر ماڻهو اخبارن ۾ ۽ ٽي ويءَ ۾ منهن وجھيو ويٺا هوندا آهن، ائين ئي اڳي ماڻهو اڀ ۾، زمين تي، وڻڪار ڏانهن هوائن کي نظر ۾ رکيو ويٺا هوندا هئا. تڏهين اهي سڀ ئي ڏيک چٽا نظر  ايندا هئا. کين اڳواٽ خبر پوندي هئي ته ڪڏهين ۽ ڪيترو مينهن پوڻ وارو آهي ۽ مينهن جي پاڻيءَ جا ڪهڙا ڪهڙا لنگهه آهن ۽ اهو پاڻي ڪٿي وڃي ٿو ڪري. خلقت کي خبر هئي ته مٿانهين جڳهين تان ايندڙ نيون هڪڙو ته سمنڊ ۾ وڃيو ٿيون ڪرن، ٻيون سنڌو درياءَ جي حوالي ٿيون ٿين ۽ پاڻيءَ جا ٽيا لنگهه وري گم ٿي ويل هاڪڙي درياءَ جي ڀيٽ تائين وڃي ٿا پهچن. پاڻيءَ جا ڪي وهڪرا وري ڍنڍن، ڍورن، ڍورين، ترائين ۽ ڏرڙن ۾ ڇوڙ ڪندا هئا. انهيءَ ڪري ماڻهو پاڻ پاڻيءَ جي انهن لنگهن کان پاسي تي گهر اڏيندا هئا ته جيئن سندن گهر ٻڏي نه وڃن ۽ حياتين توڙي گهرن جو نقصان نه ٿئي. مال به رهڙي کان بچي وڃي. هونئن به تڏهين اها چوڻي مشهور هئي ته ”ڪڏهين به باهه ۽ پاڻيءَ سان کس نه ڪجي“. پر وقت گذرڻ سان گڏ ماحولياتي خرابو به وڌندو ويو، انساني آبادي به وڌندي ويئي ۽ ماڻهن نيچر تي اعتبار ڪرڻ ڇڏي ڏنو ته اجتماعي شعور کان به محروم ٿيڻ لڳا. کين اها سرت ئي نه رهي ڪٿي گهر ٺاهڻ گهرجن ۽ ڪهڙا ٺاهڻ گهرجن. ائين ڏينهون ڏينهن اهو سلسلو وڌندو ويو. جيڪي پاڻيءَ جا لنگهه هئا، اتي کيڙيون ڪري ٻنيون پوکيون ويون، گهر ۽ اوطاقتون ٺاهيون ويون، نتيجي ۾ اهي لنگهه بند ٿي چڪا آهن. هاڻي جي هن مند ۾ چار يا پنج انچ به مينهن ٿو وسي ته ٻوڙ ٻوڙان شروع ٿيو وڃي ۽ ماڻهو توڙي مال ڪڏهين لڙهيو وڃن ته ڪٿي وري گهر لڙهيو وڃن. جيڪي بچن اهي وري بي گهر به ٿين ۽ بيمارين جو شڪار به ٿيو وڃن. ڪن پاڻ، پوءِ ڦاسي اچي وقت جي سرڪار. پاڻيءَ سان کس ڪن پاڻ ڏوهه وري ٻين جو. حقيقت ته اها آهي ته اڳي جيڪڏهن رڪارڊ 90 انچ مينهن به پوندو هو ته به ماڻهن ۽ مال جو بچاءُ ٿي ويندو هو، هاڻي 5 انچن ۾ ملڪ چٽڻي. ٻه ٽي سال اڳ به ائين ٿيو هو، سو جيڪڏھن هن ڀيري به مينهن گهاٽو ٿو پوي ته پوءِ ته رڙيو رڙ هوندي، سو اهو خيال خود خلقت کي رکڻ گهرجي. جتي 90 انچ مينهن به پيو آهي، اتي جيڪڏھن هاڻي پنجن انچن جي بدران ڏهاڪو انچ مينهن پيو ته ماري وجهندو. سو ٻيلي، ڪجهه نيچر ڏانهن به ڌيان ڌريو. اڀ جو ڪو ڀروسو ناهي. پاڻ جو ڪم آهي ڪن کڻائڻ.

اچو سائين درياءَ تي. 1991ع جو سال هجي، سرڪار ته نواز شريف جي هئي، پر زمانو ڄام صادق عليءَ جو هو. سنڌو درياءَ جي پاڻيءَ تي ڦڏو ٿي پيو. نتيجي ۾ بلوچستان ۽ سرحد جي چيف منسٽرن سان گڏوگڏ سنڌ جو چيف منسٽر ڄام صادق علي ۽ پنجاب جو چيف منسٽر مسٽر وائين جي گڏجاڻي ٿي. جنهن کي اردوءَ ۾ ”جام وائين“ به چئي سگهجي ٿو. ظاهر آهي ته ٻنهين جي ذهني ليول ۾ وڏو فرق هو. انهيءَ گڏجاڻيءَ ۾ شطرنج جي راند ته ڄام صادق علي جي هٿ ۾ هئي ۽ سڀ ساريون سنڌ جي حق ۾ ويون. ائين 1991ع واري پاڻيءَ جي معاهدي جنم ورتو. هاڻي سنڌ جي هر ماڻهوءَ جي هڪ پيئي پوي ته سنڌو درياءَ جو پاڻي انهيءَ معاهدي تي عمل ڪندي سنڌو درياءَ جو پاڻي ورهايو وڃي. بهرحال جڏهين 1991ع ۾ اهو معاهدو ٿيو ته سنڌ جي حق ۾ آواز اٿاريندڙ لاهور جي ليکڪ ”منو ڀائيءَ“ کي اهو اچي فڪر لڳو ته ڪٿي انهيءَ معاهدي مان سنڌ کي ڪو نقصان ته نه رسندو. منو ڀائيءَ سان گڏوگڏ بين الاقوامي سطح جون ڊاڪيومينٽريون ٺاهيندڙ ماحوليات پسند شيرين پاشا کي وري اها لار لڳي ته ڪٿي سنڌو درياءَ جي ڇوڙ وٽ شديد قسم جو ماحولياتي خرابو ته پيدا نه ٿيندو، (جنهن تي اڳتي هلي ڊاڪيومينٽري به ٺاهيائين). شيرين پاشا به لاهور ۾ ئي رهندي آهي، اهو فڪر ڌاري ٻئي ڄڻا هن بندي وٽان اچي نڪتا. صلاح اها بيٺي ته رشوت جي هاڃي ۾ ورتل ڪنهن چڱي مڙس انجينئر کان پڇا ڪرڻ ۽ لئبريريون ڦلهورڻ جي بدران درياءَ شاهه بادشاهه جي نس نس کان واقف رهندڙ ۽ درياءَ جي اصلي وارث مهاڻن کان پڇائون ڪري معاهدي جي حقيقت ڪڍجي. اتفاق سان اسان ٽنهين ڄڻن کي اھو گرُ اچي ٿو ته لئنڊ ڪروزر مان لهي ڪنهن مسڪين مڙهي سان پوٺي تي ويهي کيس پنهنجو ڪري سندس اندر جو احوال ڪيئن ڪڍجي. سنڌ جو ويچارو هر هاري يا مسڪين مهاڻو وڏي گاڏي ڏسي پاسو ڪري لنگهندو آهي ۽ اها دعا به گهرندو آهي ته ”يار رب، حقئون به رک ناحقئون به رک“. سنڌ جو ستايل ماڻهو ائين نه ڪري ته ٻيو ڇا ڪري. سو اسان جا ڀاڳ ڀلا ٿيا جو ڄامشوري واري پراڻي پل جي ڀر ۾ سائينداد ملاح جي ڳوٺ هڪ جهور پوڙهو مهاڻو ملي ويو. پهرئين ته پاسو ڪيائين، پر پوءِ جڏهين ڏٺائين ته جيڪي ٻه مرد ۽ هڪڙي عورت گاڏيءَ مان لٿا آهن، اهي ماڻهن جهڙا ماڻهو آهن. ائين اسين  چارئي ڄڻا هڪڙي دڪانڙي جي سامهون پٽ تي ويهي رهياسين. شيرين پاشا ته چُني لاهي ڪانڀ ٻڌي ويهي رهي، جو کيس سنڌ جي ڪلچر جي گهڻي ڄاڻ هئي. مون مترجم جو رول ادا ڪيو، ڳالهيون ڇڙي پيون. پوڙهو مڙس اهو حال ڏسي کلي پيو. چوڻ لڳو ته ”سٺ ستر سال اڳي پنجاب تائين اسان پلو مارڻ ويندا هئاسين. بابي منهنجي کي چوان ته جيڪا پلي جي آني هوندي آهي، انهيءَ هڪڙي آنيءَ ۾ ٽي چارڪروڙ آنا هوندا آهن، جن مان ٻچا ڦٽي نڪرندا آهن. پر پوءِ هڪڙيون ٺهيون پليون، مٿان وري اسان جي همراهن ڇا ڪيو جو اڳي جيڪو سُٽ جو رڇ استعمال ڪندا هئا، انهيءَ جي جاءِ تي کڻي نائلون جا رڇ ڪم ۾ آندائون. سُٽ جو ڌاڳو وڍ نه ڏيندو آهي ۽ پلي جا ننڍڙا ٻچا انهيءَ مان لنگهي ويندا آهن، پر هاڻي جيڪو ڌاڳو رڇ ۾ هنيل آهي، اهو ڌاڳو اهڙو آهي، جهڙو پاڪِي. جيڪو پلي جو ٻچو رڇ مان نڪرڻ جي ڪري ته وڍ اچيو وڃيس. وڍ جي ڪري زخمي ٿي مريو وڃي. هاڻي ته پلو کائڻ کان سِڪي ويا آهيون“.

پوڙهي ڳالهه پوري ڪئي ته اسان پنهنجي ڳالهه تي آياسين. ”چاچا، اها ڳالهه ته ٺيڪ پر تازو سنڌ جي ڄام ۽ پنجاب جي ڄام درياءَ جي پاڻيءَ جو سودو ڪيوآهي“.

”نه ٻچا نه، ائين وري ڪيئن ٿيندو. بادشاهه ٿورئي درياءَ جو سودو ڪندا آهن. بادشاهه دريائن جو سودو نه ڪندا آهن، پر درياءَ بادشاهن جو سودو ڪري ڇڏيندا آهن. ڪئين آيا ۽ ويا، پر درياءَ ڪو نه مڙندو“.

”اهو وري ڪيئن؟“ پڇيو سونس.

”منهنجيءَ امان کي چوان“ جهونو شيرين پاشا سان مخاطب ٿيو”درياءُ شاهه بادشاهه آهي عاشق، سمونڊ آهي معشوق. معشوق جبلن مان اٿندڙ عاشقن کي پاڻ ڏانهن ڇڪيندو آهي، انهيءَ ڇڪ تي عاشق ڊوڙندو ڊوڙندو اچي معشوق کي ڀاڪر پائيندو آهي ۽ پاڻيءَ سان پاڻي ٿي ويندو آهي. جيڪڏھن ڀلا ڪو بادشاهه کيس ونگ وجهندو آهي ته عاشق پنهنجو رستو مٽائي، ٻئي پاسان ٽپ ڏيئي اڇلون کائيندو وڃي معشوق ڀيڙو ٿيندو آهي. بابا، درياءَ جي واٽ ڪير جهلي“. ائين اصل مام پڌري ٿي بيٺي. جيڪي به درياءَ جبلن مان اٿندا آهن، اهي ڪشش ثقل (Center of Gravity) جي سائنسي اصول موجب ڇڪ کائي سمنڊ تائين پهچندا آهن. اها هڪ عام فطري ڳالهه آهي. سنڌو درياءَ تي ڪجهه بند اڳ ۾ ئي جوڙيل آهن، انهن ۾ به سِلٽ ڀربي پيئي وڃي. بند مان سلٽ ڪڍڻ لاءِ بند تي ايندڙ خرچ کان 600 ڀيرا وڌيڪ خرچ ڪرڻو پوندو. ايترا پئسا هيءُ غريب ملڪ ڪٿان آڻيندو؟ تنهن کانپوءِ انهن بندن جي نتيجي ۾ چار پنج سال اڳ ضلعي رحيم يار خان وٽان سنڌو درياءَ کاٻي پاسي اٿل کاڌي هئي ۽ پڪي جا ڪجهه علائقا ٻوڙي وڌا هئائين. اها خبر ڪاوش ۾ شايع ٿي چڪي آهي. تازو سال ٻه اڳ وري گهوٽڪيءَ واري پاسي به سنڌو درياءَ ٻي اٿل کاٻي پاسي کاڌي هئي ۽ پڪي جو ڪجهه علائقو ٻوڙي وڌائين. اها خبر به ڪاوش توڙي KTN تان اچي چڪي آهي. مطلب ته پورالو سڏجندڙ سنڌو درياءَ ڪنهن به وقت کاٻي طرف وڏو ٽپ ڏيئي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته عاشق کي معشوق تائين ته پهچڻو ئي آهي. سو جيڪڏھن ڪالاباغ ڊيم ٺهيو ته پڪ سمجهو ته درياءَ شاهه بادشاهه ڪالاباغ واري علائقي کان به مٿي کاٻي طرف وڏو جمپ ڏيئي سگهي ٿو، نتيجي ۾ سنڌ ته ڇا، پر سنڌ سان گڏوگڏ خود پنجاب جو بئريج سسٽم تباهه ٿي سگهي ٿو. سو پنجاب وارن کي به عرض آهي ته ٻيلي ائين نه ڪريو. ائين نه ٿئي جو اسان جو به ٻيڙو ٻوڙيو ۽ پنهنجو به سر ڦٽائي ويھي رھو. هتي اسان کي ٻه ڳالهيون نظر ۾ رکڻ گهرجن. هڪ ته مدي خارج انجنيئرنگ جي فارمولن ۽ انگن اکرن کي ڇڏي بندن جي باري ۾ ڪيل نئين ريسرچ تي نظر رکڻي پوندي. هن وقت ماحوليات ۽ پاڻيءَ جي تعلق تي لکيل ڪيئي ڪتاب نظر مان ڪڍڻا پوندا. جيڪي ڪتابن جي مارڪيٽ ۾ موجود آهن. ڪجهه پڙهڻ جي تڪليف به ڪرڻي پوندي. پري نه وڃو، رڳو ڊاڪٽر ڪانتي باجپائي جي ريسرچ اسان جي اڳيان موجود آهي، جيڪڏهن ڪو جهونو انجنيئر پنهنجي روايتي علم کي ڇڏي سندرو ٻڌي انهيءَ نئين ريسرچ تي ڌيان ڌريندو ته اها ڳالهه پڌري ٿي پوندي ۽ نوان ٽيڪنيڪي پهلو اسان جي سامهون اچي ويندا. ٻئي ڳالهه ته هيءُ ڪيس سياسي سطح تي وڙهي ڪا ناگواريت پيدا نه ڪبي، پر ٽيڪنيڪي سطح تي وڏي ڀاءُ کي اها ڳالهه سمجهائڻي پوندي تڏهين وڃي ڪم ٺهندو. پراڻي ٽيڪنيڪي سطح تي نه، پر نئين ريسرچ جي بنياد تي. باقي اسان جيڪڏهن رڳو سياسي سطح تي جهيڙو جوٽيو ويٺا هونداسين ته رڳو مندا مندي وڌندي ويندي ۽ ڪم ٺهڻ جي بدران بگڙجندو ويندو. ٽيڪنيڪي سطح تي پنجاب وارن همراهن کي سمجهائڻو پوندو ته اسان کان وڌيڪ کين ئي نقصان رسندو. ڇاڪاڻ ته پنجاب جو بئريج سسٽم وڌيڪ ڦهليل ۽ مضبوط آهي. پنجاب وارن کي اهو نه چئبو ته اسان جو پاڻي حق نه ماريو، پر اهو چئبو ته پنهنجي پير تي ڪهاڙو نه هڻو. اهو ڪيس جيڪڏهن انجينئرن بدران ماحوليات جا سرڪاري توڙي غير سرڪاري (NGO) ادارا ٺاهيندا ته اهو مضبوط به هوندو ۽ مڃائڻ جوڳو به هوندو. اچو  هڪڙي ٻيءَ ڳالهه تي. نئين ريسرچ اهو به ٿي چوي ته زمين جي تهه کان ٿورو هيٺ ڀرو سنھو سنهو پاڻي چرپر (Move )ڪندو رهي ٿو. اهو پاڻي ڪچن واهن، شاخن ۽ واٽر ڪورسن مان لنگهي هليو ٿو وڃي، يا وري اڳ ۾ ئي موجود گهڻي پاڻيءَ سان ملي وڃي ٿو. پر جيڪڏھن واهه يا شاخ يا واٽر ڪورس پڪو هوندو، سيمينٽ سان ٻڌل هوندو ته چرپر ڪندڙ اهو پاڻي پڪن ڪنارن سان ٽڪرائجي موٽ کائيندو آهي. موٽ کائڻ کانپوءِ ٻئي ڪا واهه نه ڏسي مٿي چڙهندو آهي ۽ اچي ٻوٽن جي پاڙن سان ٽڪرائبو آهي. جڏهين ته ٻوٽن جون پاڙون لوڻياٺون هونديون آهن، اهو پاڻي اها لوڻياٺ کڻي مٿي چڙهندو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ اتان جي زمين ۾ سم سان گڏ ڪلر به پيد اٿيندو آهي. ائين سم ۽ ڪلر زمين کي بيڪار بڻائي ڇڏيندا آهن. تنهن ڪري جديد ريسرچ موجب واهن شاخن ۽ واٽر ڪورسن کي پڪو بڻائڻ سان پنهنجو پاڻ کي نقصان رسائڻو ئي آهي. سو اهو وڏو خرچ به ڳچي آجي ڪرائڻ يا پاڻي بچائڻ جي بدران مورڳو ڳچيءَ ۾ ڳٽ وجهي ايندڙ نسل کي تباهه ڪرڻ برابر آهي. عارضي فائدو نه ڏسجي، پر مستقل فائدو ڏسجي ۽ واهن توڙي واٽر ڪورسن کي ڪچو ئي رهڻ ڏجي. فقير جو ڪم آهي رڙيون ڪرڻ، بادشاهن جو ڪم آهي ٻڌڻ. وڌيڪ وس وارا آهن.

انهيءَ ۾ هاڻي ڪا به شڪ جي گنجائش نه رهي آهي ته ماحولياتي خرابي جي ڪري موسم جو توازن بگڙجي چڪو آهي. انهيءَ عدم توازن جي ڪري ائين به ٿي سگهي ٿو ته تمام گهٽ مينهن وسي، ته ائين به ٿي سگهي ٿو ته ٻوڏ جيترو مينهن وسي پوي. اهڙي ساڳئي طرح ائين به ٿي سگهي ٿو ته درياءَ ۾ پاڻي گهٽ هجي، پر ائين به ٿي سگهي ٿو ته درياءَ ايڏو چاڙهه کائي جو زمينون، ڳوٺ ۽ شهر به رهڙي ۾ اچي وڃن. خبر پوي ته حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جا ڳچ حصا رهڙي ۽ پٽي کڻي هليو وڃي. سو اهو خيال رکڻ به ضروري آهي. نيچر سان کس ته ڪري ويهي رهيا آهيون، سو نتيجو اگرو نڪري سگهي ٿو.

اچو سائين سمونڊ تي. ڪجهه سال اڳ سمنڊ ۾ زلزلي جي اچڻ جي نتيجي ۾ سونامي آيو ته هن بندي BBCريڊيو تان سونامي کان متاثر ٿيل ڪجهه ماڻهن جا انٽرويو به ٻڌا هئا. سريلنڪا جي هڪڙي همراهه چيو ته ”اڳي جڏهين سمنڊ جو پاڻي وڏي اٿل کائيندو هو ته اسان جي وڏن کي اڳواٽ خبر پئجي ويندي  هوندي هئي، ۽ اسان سمنڊ کي ويجهو ئي نه ويندا هئاسين“. وڏن کي ڪيئن خبر پوندي هئي ۽ هاڻي ڇو نٿي خبر پوي؟ اها مام به سمجهڻ وٽان آهي. خاص ڪري هن موسم ۾ ئي سمنڊ بگڙي پوندو آهي. سو اهو مامرو به اسان جي اڳيان آهي. انهيءَجي تان به ماحوليات تي ٽٽي ٿي.

اڳي جڏهين اڃا ماحولياتي خرابو نه ٿيو هو ته ٻيڙا ڪاهي سمنڊ ۾  گهڙندڙ مهاڻن کي آسمان جون بدلجندڙ جهلڪيون، سمنڊ مٿان هلندڙ هوا جي انداز، سامونڊي لهرن جو موڊ، پاڻيءَ هيٺان ترندڙ مڇين جا رخ، رفتار ۽ بي چيني، سمنڊ جي ڪناري تي موجود پکين جي اڏام ۽ خود مهاڻن جو تجربو ۽ مضبوط حواس کين ڏسُ ڏيندا هئا ته سمنڊ چاڙهه کائڻ وارو آهي يا ماٺو رهڻو آهي، يا ڪو طوفان اچڻو آهي. جيڪڏھن ڪو طوفان اچڻو آهي ته اهو ڪيتريءَ حد تائين ايندو. ائين مهاڻا صحيح وقت تي صحيح فيصلو ڪري وٺندا هئا ته سمنڊ اندر لهڻو آهي يا نه لهڻو آهي. جي ڀلا سمنڊ اندر لهڻو آهي ته ڪيتري حد تائين وڃڻو آهي. هاڻي هڪڙو ته ماحولياتي خرابي جي ڪري سمنڊ جي اڀار چاڙهه ۽ موڊ جو پتو نٿو پوي. ٻيو وري مهاڻن ڇا ڪيو آهي جو پنهنجي ننڍن وڏن ٻيڙن ۾ ٽي وي سيٽ رکي ڇڏيا آهن، تنهن ڪري سندن نظرون سمنڊ ۽ اڀ جي بدران ٽي ويءَ تي کتل هونديون آهن. ڪن وري ڇا ڪيو آهي جو ٽيپ رڪارڊر يا وڏاوڏا ڊيڪ ٻيڙن تي رکي ڇڏيا آهن ۽ سندن ڪن سمنڊ جي گوڙ ۽ هوا جي آوازن جي بدران گانن ڪلامن ڏانهن هوندا آهن. سندن ڌيان يا ته رڳو مڇيون ڦاسائڻ تائين محدود هوندو آهي يا وري ٽي وي ٽيپ رڪارڊر ڏانهن. سندن وڏا هلڪي رنگن جا ڪپڙا پائيندا هئا، جڏهين ته هاڻي اهي مهاڻا تيز رنگن جا ڪپڙا پائيندا آهن ۽ ٻيڙن جو سينگار به هلڪن رنگن سان ڪرڻ جي بدران تيز رنگن سان ڪيل هوندو آهي. هلڪو رنگ نيچر کي پرکڻ جو ڪم به ڏيندو آهي، پر تيز رنگ منجهائيندڙ هوندو آهي. ٽئين پاسي تمر جو جهنگ به ايترو نه رهيو آهي، جيترو اڳي هو. تمر جا هي ٻيلا سمنڊ جي کاري پاڻيءَ کي  مٿي چڙهڻ نه ڏيندا هئا، پر هاڻي تمر جي جهنگن جي عدم موجودگيءَ ۾ سمنڊ اڳتي وڌندو زرعي اپت ڏيندڙ زمين کي تيزيءَ سان کائي رهيو آهي. اهي سڀ شيون گڏجي ڪري مهاڻن کي منجهائي  چڪيون آهن، تنهن ڪري کين طوفان جي اچڻ يا وڃڻ جو ڏس پتو نٿيون ڏيڻ ڏين، ان ڪري ئي گهڻي تباهي اچي ٿي. تنهن کانپوءِ درياءَ شاهه بادشاهه جون ڇاڙون به گم ٿي چڪيون آهن، جيڪي ڪا روڪ ٽوڪ ڪن. انهيءَ ڪري پاڻ جو خيال اهو وڃي ٿو بيهي ته ڏڪار سڪار جي گهڻ کان بچاءُ ڳولڻ ناممڪن بڻجي چڪو آهي، پنهنجي وڍيءَ جو ڪم ويڄ طبيب نه رهيو آهي.

اڃا به وقت پيو آهي ته پاڻيءَ جي معاملي کي منهن ڏيڻ لاءِ مدي خارج انجنيئرنگ جي هوائي توائي انگن اکرن تي ڌيان ڏيڻ جي بدران نين حالتن کي اڳيان رکي ريسرچ ڪرڻ جي ضرورت آهي، جنهن ۾ وڏو حصو ماحوليات جي علم جو ٿو اچي. انهيءَ نئين ريسرچ جي بنياد تي ئي ڪجهه ڪري سگهجي ٿو. مٿين علائقن کي به هٿ آڏا ڏيئي سگهجن ٿا، ته گڏوگڏ اسان جو پنهنجو Vision (فھم) به وڌي سگهي ٿو. پر وري به اهو سوال ڪر کنيو بيٺو آهي ته پنهنجن موسم ۽ پاڻيءَ سان لاڳاپيل انهن مامرن تي ڪير آهي، جيڪو ٽيڪنيڪي بنيادن تي ريسرچ ڪري؟ ڪير آهي، جيڪو ٻليءَ جي ڳچيءَ ۾ گهنڊڻي ٻڌي. اصل معاملو ته اهو ئي آهي، باقي مون پارا پنا ڪارا ڪرڻ وارا کوڙ، سرڪاري خرچ تي ميٽنگون ڪرڻ ۽ مانيون کائڻ وارا کوڙ. ڪجهه ته پاڻ کي به ڳارڻو پوندو. بهرحال هيءَ موسم سوچڻ وٽان آهي، خيال رکڻ وٽان  آهي ۽ڪجهه به ڪري سگهي ٿي، ٻوڙي به سگهي ٿي، تاري به سگهي ٿي. هاڻي موسمن جو ڪهڙو ڀروسو، جيڪي ڪجهه ڪرڻو آهي اهو حضرت انسان کي پاڻ ڪرڻو آهي. ڏسون ته ڇا ٿو ٿئي.

حڪمرانن جي عوام تي ”عنايت“ : ڪاوش ايڊيٽوريل

حڪومت صدارتي آرڊيننس ذريعي تيل جي قيمتن ۾ ٻيهر ايترو ئي اضافو ڪري ڇڏيو آهي، جيتريون اهي قيمتون سپريم ڪورٽ طرفان ڪاربن ٽيڪس عارضي طور معطل ٿيڻ بعد گهٽ ٿيون هيون. عوام کي صرف هڪ ڏينهن جو رليف ملي سگهيو. وزير اعظم جي تحريري مشوري کانپوءِ صدر جي صحيح سان جاري ٿيل ان آرڊيننس کي پيٽروليم ڊولپمينٽ ليوي آرڊيننس 2009ع جو نالو ڏنو ويو آهي. ڄاڻايل آرڊيننس فوري طور تي لاڳو ٿي ويو آهي ۽ تيل جون قيمتون وري ان سطح تي پهچي ويون آهن، جنهن سطح تي سپريم ڪورٽ طرفان ڪاربن سرچارج عارضي طور تي معطل ڪرڻ کان پهرين هيون.

عوام کي تيل جي قيمتن ۾ گهٽتائيءَ جو صرف هڪ ڏينهن جو رليف ملي سگهيو، اهو به ملڪ ۾ ڪجهه هنڌن تي مليو ته ڪجهه هنڌن  تي نه مليو، ۽ حڪومت هڪ نئين صدارتي آرڊيننس جي ذريعي ان رليف جي عمر مختصر ڪري ڇڏي. حڪومت طرفان اهو سڀ ڪجهه بجيٽ جو خسارو گهٽائڻ جي عنوان هيٺ ٿي رهيو آهي، پر ان عوام جي خساري جو ڇا ٿيندو، جيڪو عوام غربت جي ليڪي کان هيٺ زندگي پيو گذاري. حڪومت ته عدالت طرفان ڪاربن سرچارج جي عارضي معطليءَ کان پوءِ پيٽروليم ڊولپمينٽ ليوي جي نالي سان ٽيڪس لڳايو آهي، پر اها ڳالهه ايتري سادي نه آهي، جنهن کي ”هڪ ٽيڪس“ چئي نظر انداز ڪري ڇڏجي. اهو دراصل مهانگائيءَ جو هڪ بم آهي، جيڪو حڪومتي اعلان سان ڦاٽي پيو آهي. ان جا اثر اهي پوندا ته زندگيءَ جون ضرورتون غريب ماڻهن جي پهچ کان وڌيڪ پري ٿي وينديون. حڪومت طرفان عوام کي عدالت طرفان مليل رليف تي  ارهو ٿيڻ ۽ اهو رليف آرڊيننس ذريعي واپس وٺي ڇڏڻ بدران کوٽ ۽ خساري جي پورائي لاءِ نوان ذريعا ڳولڻ گهرجن ها. حڪومت وٽ هڪڙو ئي طريقو رهندو آيو آهي ته نوان ذريعا ڳولڻ ۽ مختلف شعبن کي ٽيڪس جي دائري ۾ آڻڻ بدران ترقياتي بجيٽ ۾ ڪٽوتي ڪئي ويندي آهي. آخر ايترا سارا صلاحڪار حڪومت کي عوام دوست صلاحون ڇو نٿا ڏين، ته عوام تي معاشي بار منتقل ڪري انهن جي زندگي زهر بنائڻ بدران زرعي آمدنيءَ کي ٽيڪس جي دائري ۾ آندو وڃي؟ سرمائيدار پنهنجو پئسو سيڙائي صنعتون لڳائي پنهنجي منافعي سان گڏ عوام لاءِ روزگار جا موقعا پيدا ڪرڻ بدران پنهنجي رقم اسٽاڪ مارڪيٽ ۾ لڳائي ڪروڙين رپيا ڪمائي رهيا آهن، ان شعبي کي مڪمل طرح ٽيڪس نيٽ ۾ آڻڻ لاءِ صلاحون سرڪار کي ڏيڻ لاءِ صلاحڪارن کي آخر ڪهڙي مجبوري آهي؟ رڳو انهن ٻن شعبن تي معمولي ٽيڪس به لڳي ته حڪومت جا سمورا خسارا پورا ٿي وڃن، پر اهو طبقو، اها اشرافيه، جيڪا اقتدار جي ايوانن ۾ موجود آهي، اها ڪيئن چاهيندي ته کانئن به ٽيڪس ورتو وڃي. هڪ ته اها اشرافيه عوام جي ٽيڪسن مان، رياستي خرچن تي بادشاهي ڪري ٿي، پر عوام جي ترقيءَ ۾ پنهنجو حصو شامل ڪرڻ لاءِ تيار ناهي ۽ اهي صلاحڪار، جيڪي بيربل ثاني ٿا سڏجن، جن جي صلاحن تي عوام جا ڪروڙين رپيا خرچ ٿين ٿا، پر اهي صلاحون به عوام، اڪثريتي عوام غريب عوام جي مفادن جي ابتڙ، اشرافيه جي مفاد ۾ هونديون آهن.

عوام کي عدالت طرفان (عارضي ئي سهي) مليل رليف واپس وٺڻ کانپوءِ عوام جو جيڪو امڪاني ردعمل سامهون ايندو، يقينن حڪومت کي ان جو به اندازو هوندو. توڙي جو هڪ درخواست گذار جي وڪيل صدارتي آرڊيننس کي به عدالت ۾ چئلينج ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي. بهرحال حڪومت پي ڊي ايل لڳائڻ ۾ انتهائي تڪڙ جو مظاهرو ڪيو آهي. جڏهن معاملو عوام کي رليف ڏيڻ جو هو ته اتي ايڏي جلدبازي نه ڪرڻ گهرجي ها، ڇو ته جمهوري حڪومت جي ”ٽائيٽل“ جي دفاع جو به ته مسئلو آهي.سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته، حڪومت کي ڇا هر کوٽ ۽ خسارو عوام مان ئي پورو ڪرڻو آهي؟ جسٽس راڻا ڀڳوانداس جي سربراهيءَ ۾ جوڙيل ڪميشن جا ڄاڻايل انگ اکر عوام جي ڦرلٽ جو جيڪو نقشو پيش ڪن ٿا، ان کي ڏسي ڏندين آڱريون اچيو وڃن. ڪميشن موجب، 2001ع کان مارچ 2009ع دوران حڪومت ٽيڪسن جي مد ۾ 10 کرب، 23 ارب، 64 ڪروڙ رپيا ڪمايا، جڏهن ته صرف چئن وڏي تيل ڪمپنين جي منافعي جا انگ اکر اهي وڃي بيهن ٿا ته، انهن ڪمپنين انڪم ٽيڪسن جي ڪٽوتيءَ کانپوءِ به مجموعي طرح سوا 75 ارب رپين کان به وڌيڪ نفعو ڪمايو. اها سڄي ڦرلٽ عوام جي ئي ٿي آهي. حڪومتي منافعي ۽ صرف چئن تيل ڪمپنين جي نفعي جا انگ اکر ايترا ته ڇرڪائيندڙ آهن، جو انهن مان حڪمرانن جي عوام لاءِ طرفداري ڪنهن به صورت ۾ ثابت نٿي ڪري سگهجي. هاڻي وري تيل قيمتن ۾ جيڪا نئين واڌ ٿي آهي، اها حڪمرانن جي عوام تي ”عنايت“ اڃا الڳ آهي.

وفاقي حڪومت کي گذارش آهي ته تيل جون قيمتون گهٽائي عوام کي رليف ڏنو وڃي. ريفائنريز، ڊيلرز، تيل ڪمپنين جو منافعو توڙي تيل تان سرڪاري ٽيڪس گهٽايا وڃن، ڇو ته جڏهن پيٽرول جي هڪ ليٽر تي حڪومتي ٽيڪس ئي 43 سيڪڙو هجي، ته ان کان وڌيڪ عوام سان حڪمرانن جي ”حب“ جو ٻيو ڪهڙو مثال ٿي سگهي ٿو؟! اسان اها پڻ صلاح ڏيڻ جي ضرورت محسوس ٿا ڪريون ته اسٽاڪ مارڪيٽ توڙي زرعي انڪم سميت مختلف شعبن کي ٽيڪس جي دائري ۾ آڻي کوٽ ۽ خساري کي پوري ڪرڻ لاءِ قدم کنيا وڃن.