• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

عوام جي لوڊشيڊنگ جي آزار مان ڪڏهن جان ڇٽندي؟ : عبرت ايڊيٽوريل

هن وقت سنڌ ۾ قهر جون گرميون پئجي رهيون آهن، ڪانوَ جي اک نڪري رهي آهي، پر بجلي جي اکٻوٽ جو سلسلو جيئن جو تيئن جاري آهي. گرمي لڳڻ سبب ڪيترائي ماڻهو اسپتالن ڀيڙا ٿي چڪا آهن. جڏهن ته ٻارڙن جو وڏو تعداد گيسٽرو ۾ مبتلا ٿي زندگي ۽ موت جي جنگ وڙهي رهيو آهي. لوڊشيڊنگ سبب زندگيءَ جو سمورو ڪاروهنوار متاثر آهي، ڪاروباري سلسلو تباهه ٿي ويو آهي. اسان وٽ بجلي جا اگهه وڌائڻ تي ته وڏو زور آهي پر عوام کي ان جي صحيح نموني پهچ کي يقيني بنائڻ طرف ڪوبه ڌيان نه پيو ڏنو وڃي. بجلي واري وفاقي وزير اعلان ڪيو هو ته ملڪ مان جلد مڪمل طور تي لوڊشيڊنگ ختم ڪئي ويندي پر ان اعلان کي به وڏو وقت گذري چڪو آهي، پر ان تي عمل نه ٿي سگهيو آهي. بجلي زندگي جي بنيادي ضرورتن ۾ شامل آهي. ملڪ ۾ بجلي پيدا ڪرڻ جا کوڙ سارا ذريعا موجود هجڻ باوجود هي بحران ڪنٽرول ڇو نٿو ٿئي؟ اها ڳالهه سمجهه کان ٻاهر آهي. بجلي جي لوڊشيڊنگ سبب امن امان جا مسئلا به پيدا ٿيا آهن. ڏوهاري عنصر اوندهه جو فائدو وٺي پنهنجون وارداتون ڪري رهيا آهن. لوڊشيڊنگ سبب عوام جي جيڪا حالت آهي ان تي رحم ڪرڻ جي ضرورت آهي. جيڪڏهن اسين ٽيڪنالاجي ۾ ترقي جي دعويٰ ڪريون ٿا ته پوءِ بجلي جي کوٽ پوري ڪرڻ جهڙو مسئلو اسان وٽ حل ڇو نٿو ٿي سگهي. بجلي جي لوڊشيڊنگ سبب جيڪو ڪاروبار جو نقصان ٿي رهيو آهي ان جا اثر پوري ملڪ جي معيشت تي پئجي رهيا آهن. اسان چاهيون ٿا ته حڪومت هن اهم مسئلي طرف سنجيدگي سان ڌيان ڏئي ۽ بجلي جي غير ضروري لوڊشيڊنگ جو خاتمو آڻي. هي کاتو ڪهڙن سببن جي ڪري نقصان ۾ وڃي رهيو آهي؟ ان جي صحيح نموني جاچ ڪئي وڃي. بجلي جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ نون ذريعن جي مدد ورتي وڃي.

تخليق جو موت – 3 :اياز ۽ اداس خوشبو ليکڪ : عمر قاضي

اياز جنهن لکيو هو ته:

”جيڪڏهن مون کي عورت ۽ شراب مان ڪنهن هڪ جي چونڊ ڪرڻ لاءِ چيو وڃي ته جيڪر مان شراب جي چونڊ ڪريان ۽ جيڪڏهن شراب ۽ ڪتاب جي وچ ۾ ڪنهن هڪ جي چونڊ لاءِ چيو وڃي ته مان جيڪر ڪتاب جي چونڊ ڪريان“

هونءَ تو ڪير ڪهڙا ڊائلاگ هڻي سگهي ٿو ۽ شاعرن جو ته ڪم ئي ڊائلاگ هڻڻ آهي پر مان ان ڳالهه جو شاهد آهيان ته اياز جي سڀ کان عظيم عشق جو نالو ”ڪتاب“ هو. خوبصورت ڪتاب ڏسي اياز جي اکين ۾ خمار چڙهي ويندا هئا. هو فروٽ واري کي ”يهودي“ سڏيندي ان سان اگهه تي ڳالهائيندو هو پر مون زندگيءَ ۾ اياز کي ڪنهن به ڪتاب جي قيمت ادا ڪندي ڪنهن قسم جي ارهائي نه ڏٺي.اهوئي سبب هو ته هن عاليشان ڪتاب پڙهيا ۽ عاليشان ڪتاب لکيا.

اياز پنهنجي صحت جي حوالي سان تمام گهڻو حساس هو. هو سٺو کائيندو پيئندو هو ۽ صحت کي بهتر رکڻ جي لاءِ ڪتاب پڙهندو هو ۽ هن کي چڱن ڀلن ڊاڪٽرن کان گهڻي ڄاڻ هوندي هئي. جيڪڏهن زندگي هن جو ساٿ ڏئي ها ته هو سنڌ کي پنهنجي ڏات جي حوالي سان گهڻو ڪجهه ڏئي وڃي ها پر اياز کي انهن بيمارين جهوري وڌو جيڪي هو سکر مان پاڻ سان گڏ کڻي آيو هو.

جيئن لطيف لکيو آهي ته:

”اڏوهيءَ جيان ڏکڙا چڙهيا چوٽيءَ سينءَ“

تيئن اياز جي بيماريءَ جو سبب اهي جراثيم نه هئا، جيڪي ڊاڪٽرن کي خوردبينين سان نظر ايندا آهن پر هن جي دل ۾ اهي افسوس گهر ڪري ويا، جيڪي هن کي هن قوم جي حوالي سان نصيب ٿيا. هن سنڌ کي ايترو ڪجهه ڏنو جو ايندڙ دورن تائين سنڌي ادب جي حوالي سان ڪڏهن به سڃي نه سمجهي ويندي پر هن صرف يونيورسٽيءَ ۾ ڪجهه سال نوڪري ڪئي ۽ هن مٿان روءِ زمين جون ساريون تهمتون مڙهيون ويون. ان الزام جو پٿر نه هو، جيڪو هن مٿان نه وسايو ويو هجي.

نوڪري ڪير نه ٿو ڪري؟ اهي ماڻهو اياز تي قلم فروشيءَ جا الزام هڻندا رهيا جيڪي انهن پوليس وارن جي پيرن ۾ وڇائجي ويندا هئا، جيڪي پوليس وارا هر دور جي حڪمران جي حڪم تي سنڌ جي عوام جا مٿا لٺين سان ڪٽڻ ۾ ڪا جهجهڪ محسوس نه ڪندا آهن. مون اهو به ڏٺو آهي ته چڱا خاصا ڏسڻا وائسڻا ماڻهو اهي ڳالهيون فخر سان ڪندا آهن ته انهن جا ايجنسين جي آفيسرن سان دوستاڻا تعلقات آهن. اياز ته هڪ علمي اداري جو سربراهه ٿيو ۽ هن اتي ادب کي فروغ ڏنو. جيڪي اديب يونيورسٽين ۾ يتيمن وانگر گهمندا هئا، اياز انهن کي عزت ۽ روزگار ڏنو. پر ٿيو ڇا؟ انهن اديبن اياز جي خلاف سازشون ڪيون ۽ ڪڌن ماڻهن کي اڳيان ڪري اياز جي ڪردارڪشي ڪئي.ان وقت هن قوم وساري ڇڏيو ته اياز هن قوم کي لفظن جي صورت ۾ ڇا ڇا ڏنو هو؟

اياز لکيو هو ته:

”مان توکي گيت ڏيان اي ڌرتي

تون مون تي زنجير وجهين!“

اياز هن قوم کي گيت ڏنا ۽ قوم جي وڏواتن اياز کي گاريون ڏنيون. اياز هڪ حساس انسان هو. هن کي پنهنجي توهين جو تمام گهڻو ايذاءُ رسيو. اهوئي سبب هو ته هن ماڻهن سان ميل جول ختم ڪري ڇڏي.

جڏهن قومون پنهنجي قلمڪارن سان اهو سلوڪ ڪن ته پوءِ ڏات جي ڏيهه ۾ ڏڪار ڪيئن نه ايندو؟

اياز جڏهن ڪراچيءَ آيو تڏهن هن معاشري جي منافقيءَ کي وڌيڪ ويجهڙائي سان ڏٺو. هن کي شدت سان محسوس ٿيو ته هن سماج ۾ اهميت انهن پنن جي ناهي جيڪي پيار سان لکيا ويندا آهن پر اصل اهميت انهن پنن جي آهي، جن کي ”نوٽ“ سڏيو ويندو آهي. هن انسانن جي حرص کي افسوس ڀرين نظرن سان تڪيو ۽ هن کي محسوس ٿيو ته جيڪڏهن هو پنهنجو ذهن ۽ پنهنجي ذهانت شاعريءَ ۾ استعمال نه ڪري ها ته هوند هو هڪ امير وڪيل هجي ها ۽ اهي ٽڪي ٽي پئسي وارا ماڻهو هن جا سلامي هجن ها. پر ان جي باوجود هن اهو لکيو ته:

”شاعريءَ ۾ پئسو ناهي پر پئسي ۾ به ته شاعري ناهي. اهو سوچي مون وڪالت ڇڏي ڏني“

ڇا اياز جي ان قربانيءَ جو ڪو قدر ٿيو؟

اياز ته آخري ساهه تائين ڏات سان وفا ڪئي ۽ هن قوم جي لاءِ دعائون به تخليق ڪيون پر ڪڏهن ته هيءَ قوم پنهنجي ضمير جي آئيني ۾ جهاتي پائي ڏسي ته اها پنهنجن تخليقارن جي روح کي رتوڇاڻ ڪيئن ٿي ڪري؟

دنيا ۾ سڀ کان وڏو تشدد روين جو تشدد هوندو آهي. اهو تشدد هن غالب کان وٺي اياز تائين اڪثر اديب برداشت ڪندا رهيا ۽ جن جي روح ۾ تخليقي سگهه هئي، انهن پنهنجين اکين سان پنهنجي دور جي عظيم تخليقارن سان ٿيندڙ تعديءَ جو لقاءُ ٿي ڏٺو. انهن کي صاف نظر آيو ته تخليق جي دنيا ساڙ ۽ وير سان ڀريل نانگن جي دنيا آهي، جيڪي ڏنگ هڻندي ويرم نه ٿا ڪن. ان ڪري هو ان پاڙي مان ڪوچ ڪري ويا، جنهن پاڙي جو نالو ”دل“ آهي. پوءِ هو دل وٽان لڏي ”دنيا“ ۾ هليا ويا.

اهي قلمڪار جن تخليقي ڪرت ڇڏي وڃي دنيا جا ڪم ڪاريون سنڀاليا آهن ڇا انهن اهو سڀ ڪجهه پنهنجي خوشيءَ سان ڪيو آهي؟ هرگز نه. هن دنيا ئي انهن کي ان عمل تي مجبور ڪيو آهي ۽ بعد ۾ اها ئي دنيا واڳونءَ وارا ڳوڙها ڳاڙيندي اچي ٿي ۽ سيني تي هٿ هڻي چوي ٿي ته ”هاءِ هاءِ! دنيا ۾ تخليق جو انت اچي ويو آهي“

جڏهن اسان تخليقارن کي انهن جو جائز مقام نه ٿا ڏيون ته پوءِ اسان اها توقع ڪيئن ٿا ڪيون ته هن دنيا ۾ تخليق جا سرچشما وهندا رهندا.

هن جڳ ۾ تخليق جي لاٿ جي حوالي سان عام طور تي اهو چيو ويندو آهي ته ”تخليقار دنياداريءَ ۾ مشغول ٿي ويا آهن. اهي پروفيشنل ۽ ڪمرشل ذهن جا مالڪ ٿي ويا آهن، ان ڪري اهي انهن ڪمن کي اهميت نه ٿا ڏين، جن ۾ پئسي جو چانس ناهي“

ڪجهه مثالن جي حوالي سان ڀلي اها ڳالهه درست به هجي پر ان جي باوجود هن دنيا جو مجموعي رويو مادي پرست آهي ۽ اها مادي پرستيءَ جي حوالي سان ايتري ته اڳتي وڌي وئي آهي ۽ ان ايتري ته والار ڪئي آهي جو ان ۾ انهن ماڻهن جي ڪا گنجائش ئي نه رهي آهي، جيڪي مادي پرستيءَ بدران رومانوي ذهن وارا آهن.

عام طور تي اهو سمجهيو ويندو آهي ته عظيم ادب صرف ڏکن واري صورتحال ۾ ئي تخليق ٿي سگهي ٿو. پر انقلاب کان پوءِ جڏهن روسي سماج مان انسانن جا عام ڏک ختم ٿي ويا، ان جي باوجود اتي ادب جي ترقي نه رڪي. ان صورتحال جو جائزو وٺندي امرتا پريتم پنهنجي هڪ لکڻيءَ ۾ لکيو هو ته”روسي عاشقن جا عاشق آهن“ هن روسين کي پنهنجي اديبن ۽ شاعرن سان پيار ڪندي ڏٺو. جڏهن ته اسان سماج ۽ هاڻي مجموعي طور تي پوري دنيا ۾ پيار صرف پئسي سان مشروط ٿي ويو آهي. اهو پيار جيڪو پئسي سان مشروط هجي اهو ته ”بازاري پيار“ هوندو آهي پر جڏهن معاشرو مارڪيٽ ٿي وڃي ته پوءِ ان پيار جي اهميت ڪٿي رهندي، جنهن پيار کي دنيا جو ڪو ماڻهو خريد ڪري نه ٿو سگهي. ڇو ته اهو پيار انسان کي صرف هڪ مرڪ سان خريد ڪري وٺندو آهي.

مجموعي طرح سان هي معاشرو هڪ مارڪيٽ ٿي چڪو آهي.ان جي ٻولي مارڪيٽ جي ٻولي آهي. ان جو ذهن مارڪيٽ جو ذهن آهي. ان جو ضمير مارڪيٽ جو ضمير آهي. ان جي سوچ ۽ سمجهه ته ڇا پر ان جا احساس به مارڪيٽ جا احساس ٿي چڪا آهن. ان ڪري هن مارڪيٽ ۾ خصيص خوشين جي اهميت ته آهي پر گهري غم جو ڪو قدر ناهي. جڏهن ته ادب هڪ اداس خوشبوءِ آهي. اها اداس خوشبو جنهن ۾ گهرائي آهي. جيڪا بازاري مرڪ جي سطحي حقيقت کي سمجهي ٿي ۽ هڪ لڙڪ جي قطري ۾ درد جي ان سمنڊ کي محسوس ڪري ٿي، جنهن جا ساحل سدائين وڇوڙن جي ورلاپن سان گونجندا آهن.

اسان ڪوڙين خوشين ۾ ڏندن جي نمائش ڪندڙ دور جا انسان تخليق جي موت جو پڇاڻو ڪرڻ جو حق به نه ٿا رکون. ڇو ته اسان کي ان درد جو احساس ئي ناهي، جيڪو درد ادب جو روح هوندو آهي. اسان ان روح کي خصيص خوشين سان خون ڪري وري مصنوعي معصوميت سان پڇا ٿا ڪريون ته ”تخليق جو موت ڇو ٿيو؟“

umerkazi555@yahoo.com

ڇا سنڌ جي وڏيرن ۽ جاگيردارن تي تنقيد نه ڪرڻ گهرجي؟ ليکڪ : جاويد سومرو

سنڌ جي ماڻهن جي ووٽ تي اسيمبليءَ ۾ پهتل سڳورن جي ڪچهرين ۾ اڄڪلهه هي بحث مُک موضوع بڻيل آهي ته سنڌ جي جاگيردارن، سردارن ۽ وڏيرن تي تنقيد نه ڪئي وڃي. سنڌ جيڪا صوفين ۽ سرويچن جي ڌرتي هجڻ سان گڏ سر سبزي ڪري سون ورني ڌرتي آهي. اها سنڌ اڄ انهن بيمار مريضن جيان آهي، جنهن کي همدردن جي نه پر طبيب جي ضرورت آهي. اڄ اسيمبلي ۾ ويٺل ذوالفقار علي مرزا جهڙا ڀوتار سنڌ جي قوم پرستن جي سگهه جا انڪاري هجڻ سان گڏ اقتدار جي نشي ۾ آهن پر کين گولين جو کاڄ بنائڻ جو راڳ به الاپين پيا. سنڌ جي وڏيرن ۽ جاگيردارن تي تنقيد نه ڪرڻ گهرجي؟ اها ڳالهه ڪجهه منٽن لاءِ مڃجي پر جڏهن اهو سوچجي ٿو ته سنڌ جي قدرتي، معدني وسيلن ۽ سنڌ جي روزگار سميت سمورن حقن کان ڌرتي ڌڻين کي ڪنهن محروم رکيو آهي؟ ته ان جو هڪ ئي جواب ملي ٿو ته موجوده حڪومتي طرز نظام ۾ وفاق پاڪستان جي نالي ۾ اسٽيبلشمينٽ جيڪا پنجابين جي نمائنده آهي ان ۽ اقتدار جي لالچ ۾ سندس ساٿاري اسان جو اهو وڏيرو، جاگيردار آهي. جنهن تي تنقيد نه ڪرڻ جو چيو پيو وڃي.

سنڌ ۾ ڪاٽن پوش سرخ ليکڪ ۽ سفيد صحافي توڙي قومپرست دانشور چورائيندڙ ماڻهو جيڪي اسٽيج تي چڙهي سنڌ جي محرومين تي جذباتي تاثر ڏيئي سنڌ جي سڄڻ هجڻ جا دعويدار آهن دراصل اهي عملي طور تي انهن سنڌ دشمن ماڻهن جا تمام وڏا حمايتي ۽ ڀرجهلا بڻيل آهن جن کي اسٽيبلشمينٽ جو وفادار چيو وڃي ٿو. سنڌ سان وفاق جي مضبوطي ۽ مذهب جي نالي ۾ گذريل 60 سالن ۾ جيڪي ڪلور ٿيا آهن جيڪي زخم چاڪ ڪيا ويا آهن، انهن جو مثال سنڌ جي 7 هزار سالن جي تاريخ ۾ نٿو ملي 1947ع کان 1952ع تائين سنڌ ۾ ڌارين جي وڏين ڪاهن کان وٺي موجوده واڳ ڌڻين پاران ساڍا 14 لک سوات آپريشن متاثرن کي سنڌ ۾ آباد ڪرڻ جي سازش هاڻي عملي جامو پهريندي پئي وڃي ۽ اُن ڌَارِي آبادڪاري جو سڀ کان وڌيڪ ماضي اسيمبلي ۾ پهتل سنڌ جو اهو وڏيرو ۽ جاگيردار آهي. پر ان کان به جيڪڏهن اڳتي وڃجي ته ڪاڇي جي ماڻهن کي هڪ عالمي اداري پاران پيئڻ جي پاڻيءَ لاءِ ملندڙ ٽيوب ويلن تي قبضا، ڪاروڪاري جي ريتن رسمن کان قبيلائي تڪرارن تائين لوفرن، ڌاڙيلن کي پنهنجي جاگيرن ۾ پناهه ڏيندڙن ۽ پاٿاريدارن کي پناهه ڏيندڙ ڪير آهن؟ جڏهن اهي چهرا ڏسجن ٿا ته اڇن منهن پٺيان ڪارا منهن انهن وڏيرن ۽ ڀوتارن جا ڏسجڻ ۾ اچن ٿا ته ڇا پوءِ سنڌ جي وڏيرن، جاگيردارن تي تنقيد، نه ڪرڻ گهرجي؟ ٿاڻيداري ڪندڙن ۽ پوليس اهلڪارن ۽ لوفرن جي پٺڀرائي ڪرڻ ۽ خلق خدائيءَ کي داٻو دڙڪو ڏيئي پنهنجِي جي حضوري ۾ رکڻ وارن تي جيڪڏهن تنقيد ٿئي ٿي ته غلط ڇو آهي؟ منهنجو ته خيال آهي خلقِ خدا کان ووٽ وٺي ايوان ۾ پهچندڙن تي جيڪڏهن ڪا تنقيد ٿي ته ان تي نه چڙڻ گهرجي نه ئي اعتراض ڪرڻ گهرجي. ڇو ته شهيد ذوالفقار علي ڀٽو پاران سوشلزم جي نعري کان پ پ جي منشور تائين صرف عوام جي ڳالهه ٿيل آهي. جيڪڏهن پ پ سان لاڳاپيل ميمبر خلق خدا کان ووٽ وٺي اقتدار ۾ پهچڻ کانپوءِ ان خلق خدا جي اهنجن، ڏکن کي دور ڪرڻ وارن معاملن تي خاموش تماشائي بڻجي فرسوده ريتن رسمن کي سهارو ڏيندا ته تنقيد ٿيندي ۽ جيڪڏهن انهن ڀوتارن تي تنقيد نه ٿيندي ته سنڌ ۽ سنڌي قوم اڃا به وڌيڪ ڀوڳيندي ڇو ته اڳوڻي حڪومت جيڪي نوان ضلعا ٺاهي سنڌ جي جاگيردارن ۽ ڀوتارن کي بمبئي بيڪري جي ڪيڪ طور تحفا ڏنا ان جو عوام کي ڪهڙو فائدو پهتو آهي. ان جو اندازو انهن ضلعن ۾ رهندڙ عوام کان پڇو جن کي صحت، تعليم جي سهولت ته پري پر حڪمران انهن کي پيئڻ جي مٺي پاڻي جي سهولت به نه ڏيئي سگهيا، اُتان جو عوام هٿ جي نلڪن ۽ سلائي مشين لاءِ ڀوتارن جي درن تي ڏينهن جا ڏينهن هٿ ٽنگيو بيٺل نظر اچن ٿا. منهنجي خيال ۾ سنڌ اها سنڌ نه آهي، جنهن جو وارث وڏيرو ۽ جاگيردار آهي پر سنڌ اها آهي جنهن سنڌ کي سرسبز ڪرڻ لاءِ هاري هر هلائي ٿو. سنڌ اها آهي جنهن جي صنعتي ترقي ۾ ڌاڳي ٺاهڻ کان وٺي ڌاڳي مان ڪپڙو ٺاهيندڙ هٿ استعمال ٿين ٿا. اهي هٿ سنڌ آهي. سنڌ اها آهي جيڪا ٽوپي، اجرڪ ٺاهي ٿي سنڌ اها آهي جيڪا ڪهاڙي ٺاهي ۽ ڪهاڙي کڻي جهر جهنگ ۾ مال جي ڌڻن کي چاريندي چَنگ چوري ڀٽائي ۽ سچل جون وايون ڳائين ٿا اهي اصل سنڌ جا وارث آهن، جن جي معاشي، سماجي زندگي کي اسيمبلي ۾ هر دؤر ۾ مختلف رنگ مٽائي پهچندڙ اهي وڏيرا، جاگيردار ڀَڙڀَانگ ڪندا رهيا آهن ۽ هاڻي به ڪندا رهن ٿا. ڪنهن ڏاهي چيو آهي ته تنقيد ترقي جي بنيادي منزل آهي. جنهن معاشري ۾ تنقيد جو عنصر ختم ڪيو ويندو اهو معاشرو ترقي ڏانهن نه ويندو. ان ڪري تنقيد، تعمير ۽ ترقيءَ جو پهريون جُز ۽ ڏاڪو آهي، جيڪي سنڌ جي ڀوتارن تي تنقيد ڪرڻ کان روڪين ٿا- اهي سنڌ جي ترقي ۽ تعمير کي روڪين ٿا. سنڌ جي خوشحالي ترقي ۽ تعمير ان ۾ آهي ته سنڌ تي حڪمراني ڪندڙن تي نه رڳو ميڊيا ۾ تنقيد ٿيڻ گهرجي پر عوامي سطح تي به تنقيد ڪئي وڃي جيئن سنڌ ۾ صحتمند سياست جا بنياد مضبوطي سان قائم ڪري سگهجن.

تاريخ جي هڪ عظيم تحريڪ ليکڪ : سرواڻ ڄام

تحريڪ ان ماڻهو جي مجموعي کي چئبو آهي، جيڪي ڪنهن نظام جي تبديلي جي لاءِ جدوجهد ڪندا هجن، جڏهن ته اِهو هڪ الگ موضوع آهي ته تحريڪن جا به ڪيترائي قسم هوندا آهن، ڪا تحريڪ مذهبي هوندي آهي ته ڪا قومپرست، ڪا حق پرست تحريڪ هوندي آهي ته ڪا وري انقلابي، پر انهن سڀني مان جيڪا تحريڪ پختگي سان ۽ جذبي سان هلي سگهندي آهي، اها آهي انقلابي. ڇاڪاڻ ته ٻيون تحريڪون تيستائين پنهنجو وجود رکي سگهنديون آهن، جيستائين انهن کي ڪنهن قسم جو ڪو ننڍو آسرو نه ملي. جڏهن ته انقلابي تحريڪ جو بنياد تبديلي تي هوندو آهي.

اها ڳالهه سمجهڻ جي آهي ته انقلابي تحريڪ جو هجڻ مان مراد سوشلسٽ انقلابي تحريڪ آهي ڇاڪاڻ ته ڪنهن قسم جو انقلاب ۽ سوشلسٽ انقلاب ٻئي الڳ الڳ شيون آهن.

بهرحال، تحريڪ ڪا اهڙي قسم جي شيءِ نه آهي، جيڪا ڳالهه ڳالهه مان وجود ۾ اچي وڃي، بلڪه تحريڪ کي وجود ۾ آڻڻ جي لاءِ مناسب حالتون گهربل هونديون آهن ۽ اهي حالتون ماڻهن جي بيچيني ۽ استحصالي زندگي جي ڪري اڀرنديون آهن ۽ اهي تحريڪ جي شڪل وٺي وينديون آهن، جنهن جو مقصد تبديلي هوندو آهي ۽ تبديلي مان مراد صرف ڪنهن هڪڙي فرد يا خاندان جي نه بلڪه انهن سڀني جي جيڪي استحصالي نظام جو شڪار آهن.

اهڙي طر طرح عظيم انقلابي تحريڪن سان سڄي تاريخ ڀريل آهي جنهن جا عظيم مثال هي آهن، ٿامسن موئنزر، ڪارل اسٽاٽ ۽ جان آف ليڊن هئا.

ٿامس موئنزر (1525-1497)، ڪجهه عرصو مارٽن لوٿر جو سنگتي به رهي چڪو هو، پر موئنزر کي اڳتي هلي اِهو محسوس ٿيڻ لڳو ته مارٽن لوٿر کي غريب عيسائين سان همدردي گهٽ آهي ۽ جرمن نوابن سان سٺا تعلق آهن ته پوءِ موئنزر مارٽن لوٿر جو ساٿ ڇڏي جرمني جي هڪ غريب هارين جي تحريڪ ۾ شامل ٿي ويو.

ٿامس موئنزر جرمني جي شهر اسٽولبرگ ۾ 1497 ۾ پيدا ٿيو، ان جي پيءُ کي شهر جي نوابن ڦاسي ڏني هئي، موئنزر مذهبي تعليم حاصل ڪئي، دينيات ۾ ڊاڪٽري جي ڊگري پڻ هئس ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ هو پادري پڻ مقرر ٿيو هو. موئنزر تمام روشن خيال پادري هو. هو تصوف جي طرف وڌيڪ ڌيان ڏيندو هو، تنهن ڪري چوندو هو ته:

”سچائي ڪنهن ڪتاب يا مذهب تائين محدود نه آهي ۽ عقل ئي واحد زنده شيءِ آهي ان جي قوت انسان ۾ هر زماني ۾ موجود هئي ۽ آهي.“

ان جو مڃڻ هو ته پاڪ روح اسان جي عقل کان وڌيڪ ڪجهه به نه آهي ۽ جنت جي تلاش زندگيءَ ۾ ڪرڻ گهرجي، آخرت ۾ نه. خدائي بادشاهت کي قائم ڪرڻ جي لاءِ جدوجهد لازمي آهي.

ان جو فلسفو صرف مذهب تائين محدود ڪونه هو، ڇاڪاڻ ته ان جون سياسي حدون سوشلزم سان ملنديون هيون، تنهن ڪري هو چوندو هو ته ”آءٌ زمين تي خدا جي حڪومت ٿو قائم ڪرڻ چاهيان.“

خدا جي بادشاهت قائم ڪرڻ مان مراد اهڙو نظام هو جيڪو غير طبقاتي هجي، جنهن ۾ ذاتي ملڪيت نه هجي ۽ اڪثريتي طبقي جو استحصال نه هجي اهڙي رياست نه هجي جنهن ۾ عوام جي مرضي مطابق قانون هجن. موئنزر پنهنجي ان مقصد کي ڪامياب بنائڻ لاءِ هڪ يونين ٺاهي جنهن جو تعداد روز روز وڌندو ويندو هو. اهي تمام گهڻي ذاتي ملڪيت ۽ جرمن جي نوابن جي مخالفت ڪندا هئا. موئنزر ان دؤر ۾ ڪيترائي رسالا لکيا ۽ پنهنجي ماڻهن جي ذريعي ان کي پري پري تائين موڪليو ۽ مختلف جڳهين تي يونينون ٺاهڻ ۾ مصروف ٿي ويو.

انهن ڏينهن ۾ آئيس ٽيٽ ويجهو هڪ گهر کي باهه لڳائي وئي، اتي جي نوابن کي اهو اندازو ٿيو ته اها باهه موئنزر جي اشاري تي لڳائي وئي آهي، تنهن ڪري موئنزر کي نواب جي محل ۾ گهرايو ويو. موئنزر پنهنجي صفائي ڏيڻ بدران، پادرين ۽ رئيسن کي اصل مجرم قرار ڏنو ۽ چيائين ته، ”وياج، چوري، ڦريون ۽ ٻين سماجي براين جا ذميدار اهي ئي آهن جن خدا جي نالي تي خدا جي مخلوق کي پنهنجي قبضي ۾ وٺي ڇڏيو آهي، جنهن ۾ صرف انسان نه بلڪه پاڻي ۾ رهڻ واريون مڇيون، زمين ۾ رهڻ وارا جانور ۽ آسمان تي اڏامڻ وارا پکي شامل آهن ۽ اهي ئي ماڻهو وري غريبن ۽ مسڪينن کي اِهو ٿا چون ته توهان ”چوري نه ڪريو“، جڏهن ته حڪمران ئي سڀ شيون پنهنجي قبضي ۾ آنديون آهن ۽ سموري غريب عوام کي لٽيو آهي، جنهن سبب غريب عوام انهن سان دشمني ڪرڻ تي مجبور آهي.

جيڪڏهن ڪوئي غريب ڪا به ننڍي غلطي ڪري ٿو ته انهن کي ڦاسي ٿي ڏني وڃي ۽ اسان جا پادري صاحبان وري انهن جي روح کي ”آمين“ چئي ثواب ٿا پهچائين. ”اي منهنجا ڀائرو جڏهن خدا توهان جي انهن مٽي جي ٿانوَن کي لوهي سلاخن سان ٽوڙيندو ته اهو منظر ڪيترو خوفناڪ هوندو ۽ جڏهن آءٌ اِها ڳالهه چوان ٿو ته مون کي باغي ٿو چيو وڃي.“

ڪجهه عرصي کان پوءِ اولهه جرمني ۾ هارين جي بغاوت جو سلسلو شروع ٿيو، 1518 ۽ پوءِ 1523 جي وچ ۾ هاري ڪڏهن هڪ علائقي ۾ هڙتال ڪندا هئا ته ڪڏهن ٻي ۾ ۽ انهن کي جتي ڪاميابي ملندي هئي، اتي هو نوابن جي محلن کي به باهه لڳائي ڇڏيندا هئا.

انهن سڀني جي باوجود موئنزر جنهن حالتن ۾ سوشلسٽ نظام قائم ڪرڻ چاهي پيو اهي حالتون انهن جي قابل نه هيون، ڇاڪاڻ ته اها تحريڪ هڪ محدود علائقي تائين ئي محدود هئي ۽ جنهن کي هو عملي شڪل ڏي پيو. هو اڃا وجود ۾ اچي رهيو هو، تنهن هوندي به هو پنهنجي نظريي جو پابند هو ۽ هن اهو اعلان ڪيو ته آئينده سڀ شيون عوام جون گڏيل هونديون ۽ ڪنهن کي به حڪومت ڪرڻ جو حق نه هوندو.

موئنزر پنهنجي قيادت ۾ مڪمل طور مصروف ٿي ويو ۽ پنهنجي فوج (جيڪا اٺ هزار هئي ۽ غير تربيت يافته هئي) کي وڙهڻ تي متفق ڪيو. 16 مئي 1525 تي رياستي فوج سان موئنزر جي فوج جو مقابلو شروع ٿيو.

5000 هاري ميدان تي ئي شهيد ٿي ويا ۽ موئنزر جيڪو سربراهه هو انهن جي جسم جا عضوه وڍي انهن کي چڪيءَ ۾ وڌو ويو. اهڙيءَ طرح هڪ انقلابي تحريڪ تاريخ جي سونهري پنن ۾ ٻيهر اضافو ڪيو ۽ هڪ عظيم مثال قائم ٿيو. ظاهر آهي ته غلامي ۽ جاگيرداري جي دؤر ۾ حڪمران طبقو مذهب جو سهارو پنهنجي بچاءَ جي لاءِ وٺندو آهي پر تنهن هوندي به انقلابن تي ئي ڪفر جا الزام ظاهر ڪيا ويندا آهن. پر موئنزر پادري هجڻ باوجود پنهنجي انقلابي خيالن جي سبب شهادت ماڻي.

تحريڪ جا اهڙي طرح ٻيا به ڪيترا ئي مثال آهن جنهن انقلاب آڻڻ ۾ عظيم جدوجهد جو مظاهرو ڪيو آهي ۽ اڳتي وڌڻ جو ٻيو به جذبو ڏنو آهي، جنهن مان موئنزر جي تحريڪ هڪ اعليٰ مثال آهي.

سنڌ کي بدامني جي باهه کان بچايو : عبرت ايڊيٽوريل

سنڌ ۾ امن امان جي  صورتحال جيئن پوءِ تيئن خراب ٿي رهي آهي. ڪالهه واري اخبار ۾ به سنڌ جي مختلف شهرن مان قتل، اغوائن، ڌاڙن ۽ ڦرن جون خبرون رپورٽ ٿيون آهن. جيڪب آباد ۾ بيواهه عورت افروز ۽ سندس ڌي سڪينه جي قتل جو واقعو هجي يا ٺارو شاهه ڀرسان مڙس هٿان زهر پياري قتل ڪيل صالحِ خاتون وارو واقعو هجي يا ڏهرڪي ويجهو جهيڙي ۾ فوت ٿيل همراهه وارو واقعو هجي، اُهي واقعا اسان وٽ روز جو معمول بڻيل آهن. هن وقت ڪيترائي ماڻهو ڌاڙيلن جي قبضي ۾ آهن. پوليس جو ڪردار خاموش تماشائيءَ وارو رهجي ويو آهي. ڏينهن ڏٺي جو ڏوهاري عنصر رستن تي بيهي، گاڏين ۾ داخل ٿي ڦرون ڪن ٿا ۽ انهن خلاف ڪابه ڪارروائي نٿي ٿئي. امن امان جي هن خراب صورتحال عوام جو سڪون برباد ڪري ڇڏيو آهي. ان جي دانهن ۽ ڪوڪن جو ڪوبه داد فرياد ڪونه ٿو ٿئي، ڪيترن هنڌن تي پوليس اهلڪارن کي ڏوهارين جي پشت پناهي ڪندي ڏٺو پيو وڃي. امن امان جون حالتون جيئن پوءِ تيئن سنگين ٿي رهيون آهن، ماڻهو پاڻ کي عدم تحفظ جو شڪار سمجهي رهيا آهن. اصل ۾ امن امان جي صورتحال بهتر نه ٿيڻ جو سبب جاچ ۽ ڪارروائي جي طريقي ۾ تبديلي نه اچڻ به آهي. جيڪڏهن جديد دؤر جي حساب سان طريقا تبديل ڪيا وڃن ته ڏوهاري عنصرن کي ضرور قانون جي گرفت ۾ آڻي سگهجي ٿو. تازو ڪجهه مقابلن ۾ پوليس اهلڪارن جنهن ڪارڪردگي جو مظاهرو ڪيو ۽ خطرناڪ ڌاڙيلن کي ختم ڪيو جيڪڏهن اهڙي جذبي سان پوري سنڌ ۾ ڪارروائي ڪئي وڃي ته ڏوهارين جي رستا روڪ ممڪن آهي. سنڌ ۾ ڪاروڪاري ۽ زميني تڪرار ۾ به لاتعداد قيمتي جانين جو نقصان ٿي رهيو آهي. حڪومت کي ڪاروڪاري جي خاتمي لاءِ به سخت قانون جوڙڻ گهرجي. نه صرف قانون جوڙڻ پر ان تي عمل جي به ضرورت آهي. سنڌ ۾ روزانو هي جيڪو بيگناهه انساني جانين جو نقصان ٿي رهيو آهي، ان کي روڪڻ لاءِ حڪومت کي تحرڪ وٺڻ گهرجي ۽ ڏوهارين خلاف وٺ پڪڙ واري سلسلي کي تيز ڪرڻ گهرجي. هر علائقي جي پوليس آفيسر کي پنهنجي علائقي ۾ امن جو پابند بنائڻ کپي ۽ ڪوبه ڏوهه ٿيڻ جي صورت ۾ ان کان پڇاڻو ڪيو وڃي. جيستائين هن معاملي کي ايمرجنسي بنيادن تي نه ورتو ويندو ۽ ان حساب سان ڪارروايون نه ڪيون وينديون ايستائين امن امان جي صورتحال بهتر نه ٿي سگهندي.

سائنس ڇا ٿي چوي! ٻولي به هڪ ارتقائي عمل آهي! ليکڪ : شيراز چانڊيو

جئين ته ٻن ذهنن جي پيغام پهچائڻ جو ذريعو رابطو

(Communication) هوندو آهي. رابطو ئي آهي جيڪو پيغامن جي ڏي وٺ جو واحد ذريعو آهي. بنا رابطي جي ڪو به جانور پنهنجي خيالن ۽ پيغامن کي هڪ ٻئي تائين رسائي نٿو سگھي. اهڙي ريت ٻولي به رابطي (Communication) جو بهترين ذريعو آهي. جھڙي ريت ادب ۾ ٻولي کي انسان جي بهترين تخليق طور مڃيو ويندو آهي جنهن ۾ نه صرف انسانن  ٻولي ۾ جدت آندي پر اُن سان گڏوگڏ لکڻ جو طريقو به ايجاد ڪيو. اِها ڳالهه ته ڪنهن حد تائين ٺيڪ آهي پر گھڻي حد تائين سائنس اِن تي متفق نه آهي، ۽ اهڙي ريت ڏسجي ته سائنس جي نظر ۾ ٻولي ڇا آهي؟ ٻولي صرف انسانن ۾ آهي يا ٻين جانورن ۾ به اِهو عمل موجود آهي؟ سائنس ۾ لکڻ ڇا آهي؟ ڇا ٻولي به انسان کي ارتقائي عمل مان ملي آهي؟ هاڻي ڏسجي ته سائنس ان بابت پنهنجو ڪهڙو موءقف رکي ٿي!

ٻولي هڪ اهڙو ذريعو آهي جنهن سان جيوَ مختلف آواز ڪڍي ڪري هڪ رابطي جو اهڙو ذريعو ٺاهي ٿو/ٿي جنهن سان جيوَ هڪ ٻئي کي پيغام پهچائين ٿا. ٻولي لفظن جو اهو مجموعو آهي جنهن جي ذريعي جيو مختلف شين کي لفظن ۾ نالا ڏئي ڪري اُچار ذريعي هڪ ٻئي کي پيغامن جي ڏي وٺ ڪندا آهن. ته اهڙي ريت سائنس موجب ٻولي رابطي جو هڪ اهڙو ذريعو آهي جنهن سان جيوت هڪ ٻئي کي ڄاڻ(Information) ڏيندا آهن ۽ وٺندا آهن ۽ جيڪڏهن ائين چئجي ته صرف ٻولي ئي رابطي جو ذريعو آهي ته ان ڳالهه ۾ ڪو خاص وزن نه آهي، ڇو جو گُونگا جيڪڏهن ڳالهائي نه سگھندا آهن ته ڇا اُهي ڪنهن سان رابطي ۾ نه رهندا آهن؟ ته ان جو جواب به ڪجھه اهڙي ريت ٿيندو ته گونگا ڀلي ئي ڳالهائڻ کان محروم هوندا آهن پر رابطي ۾ ڳنڍيل هوندا آهن ڇو جو اِهي اشارن سان پاڻ کي رابطي ۾ ڳنڍيل رکندا آهن. جيڪڏهن ائين چئجي ته اشارن وارو عمل فطري آهي ته اِن ڳالهه ۾ به ڪا صداقت نه آهي ڇو جو اِها فطري عمل هجي ها ته اِهو عمل هر انسان ڪري ها اِهو عمل انسان جو فطري نه بلڪه غير فطري عمل آهي. اشارن سان رابطي جو عمل اُهي انسان اپنائيندا يا سکاريو ويندو آهي جيڪي ٻُڌي نه سگھندا آهن ۽ ٻڌڻ جي سبب اُهي گُونگا ٿي پوندا آهن. اشارن وارو عمل اُنهن انسانن ٺاهيو جنهن انسان گُونگي انسان کي عام انسان سان ڳنڍيل رکڻ چاهيو ۽ اُهي ان مقصد ۾ ڪامياب ٿيا. ڇو جو گُونگا انسان ڀلي ئي ڳالهائڻ ۽ ٻڌڻ کان محروم هجي پر سوچ جي لحاظ کان اُهي عام انسان جي ذهني مشهابت رکن ٿا. بحرحال ڳالهائڻ جو عمل- ٻڌڻ سان انسان سکي ٿو ۽ جيڪڏهن سکيا واري عمر ۾ انسان ڪجھه به ٻُڌي نه سگھي ته اُهو تاحيات گُونگو ئي رهندو. ته اهڙي طرح ساڳئي حالت ۾ جانورن ۾ اهڙا مثال آهن جيڪي بنا آواز جي اُهي ٻين جانورن سان رابطي ۾ ڳنڍيل رهندا آهن. جيڪڏهن ڏسنداسين ته اهڙن علائقن جي ويجھي علائقي وارا جانور اُن علائقي وارن جانورن جي ٻولي سان ملندڙ جلندڙ نظر ايندا آهن. جئين ته عام طور تي اِهو زيربحث رهندو آهي ته شروعاتي انسان ٻولي کان محروم هو ۽ اُهو اشارن سان ڳالهائيندو هو، ته شايد موجوده سائنس اِن ڳالهه کان گھڻو سهمت نه هجي. ڊائنوسارز به مختلف آواز ڪڍندا هئا ۽ انهن جي مليل پنڊپهڻ(Fossils) مان معلوم ٿئي ٿو جيڪي نڪ منجھان ساھ کڻندا هئا ۽ واپسي ساهه ۾ اهي نڪ ۽ وات جي وچ ۾ هڪ هڏي ۾ اُهو هوا جي دٻاءُ ذريعي اُن هڏي جي مدد سان آواز ڪڍندا هئا، ۽ ڪجھه سامونڊي جانور جنهن ۾ وهيل مڇي، ڊولفن ۽ ڪجھه ٻيا قسم جيڪي پاڻي ۾ مختلف عملن ذريعي آواز ڪڍندا آهن، اهڙي طرح ائين چئجي ته انسان صرف اشارن سان پنهنجن پيغامن کي ڏي وٺ ڪندا هئا ته شايد ان ڳالهه ۾ ڪا صداقت نه آهي، ڇو جو انسان کان اڳ وارن جانورن ۾ به آواز جي ڪڍڻ وارو عمل موجود نه هجي ها. هڪڙي ڳالهه ته حتمي آهي ته ٻولين ۾ به ارتقاءُ ٿي آهي جئين موئن جي دڙي جي ٻولي ۽ اڄ جي سنڌي ٻولي ۾ زمين آسمان  جو فرق ملندو پر نه صرف موئن جي دڙي جي ٻولي پر اڄ کان 300 سال اڳ واري سنڌي ٻولي ۽ هاڻوڪي سنڌي ٻولي ۾ تمام گھڻو فرق ملندو ۽ هڪڙي اِها ڳالهه به ياد رکڻ گھرجي ته ٻولي جي اندر مختلف لهجا به ڪجھه عرصي کانپوءِ هڪ ٻولي جي شڪل اختيار ڪندا آهن. جھڙي طرح سنڌي،پنجابي ۽ سرائڪي اصل ۾ هڪ ٻولي جو تسلسل آهن ۽ جيڪڏهن مشاهدو ڪبو ته انهن ٻولين ۾ گھڻا لفظ هڪ جھڙا ملندا ۽ جئين انگريزي، فرينچ، اسپينيش، جرمن، ڊيوچ ۽ پروتگالي ٻولي به هڪڙي ٻولي جي تسلسل آهن ۽ اِهي ٻولي اصل ۾ رومي ٻولي منجھان ارتقاءُ ٿي ڪري اڄ هڪ نئين ٻولي جي شڪل ۾ اسان کي هڪ الڳ حيثيت ۾ ملن ٿيون، ته اهڙي طرح دنيا جي مختلف علائقن ۾ اِهو عمل ملندو. جئين انسان ارتقاءُ جي عمل مان گذري اڄ هن وجود ۾ آيو آهي تيئن ڇا ٻولي به ارتقاءُ مان گذري هن وجود ۾ نه آئي هوندي؟ جي چئجي ته اڳ انسان اشارن ۾ ڳالهائيندو هو ۽ ٻولي انسان دير سان سکي آهي ته ان ڳالهه ۾ ڪو خاص وزن نه آهي.جئين ته ساڳي نسلن وارن جانورن ۾ ويجھڙائپ وڌيڪ نظر ايندي پر هڪڙي ڪٽنب ۽ ميڙ ۾ هڪ ٻئي سان ويجھڙائپ ڪجھه وڌيڪ نظر ايندي ۽ ڪيئي جانورن ۾ اقرباپروي (Nepotism) جو عمل ساڳي ڪٽنب وارن جانور ۾ ڪجهھ وڌيڪ نظر ايندو، ڇو جو هر جانور نه صرف پنهنجو پاڻ کي جئيارڻ جي ڪوشش ڪندو آهي پر پنهنجي ڪٽنب کي به بچائڻ جي پوري پوري ڪوشش ڪندو آهي. جانورن کي ان ڳالهه جو شعور هجي نه هجي پر ان جي تحت الشعور ۾ اِها ڳالهه ضرور هوندي آهي جو جيڪڏهن هن کي مضبوط ۽ تحفظ سان جئيڻو آهي ته هو وڌ کان وڌ ٻچا ڄڻي/ڄڻائي ۽ پنهنجو ڪُٽنب ٺاهي جنهن سان هو/هُوءَ پنهنجي دشمن کان بچي سگھي ۽ اُن سا گڏوگڏ پنهنجي نسل کي هن ڌرتي تي جياري سگھي، ته اهڙي طرح اسان جيڪو جانورن ۾ مختلف آواز ٻُڌون ٿا ڇا اُهي صرف آواز آهن؟ اِن جو جواب به ڪجھه اهڙي طرح ئي ٿيندو ته نه! بلڪه اِهي صرف آواز نه پر اِهي اُنهن جانورن جي ٻولي آهي.ٻولي؟ ڇا جانورن ۾ ٻولي ٿي سگھي ٿي؟ ته ان جو جواب به ڪجھه ائين آهي ته ها! جھڙي ريت انسان جي ٻولي هڪ ٻئي کي رابطي طور ڪم اچي ٿي، جھڙي ريت انسان جي ٻولي مختلف علائقن ۾ مختلف ملي ٿي، جھڙي طرح انسان مختلف ٻولين وارن کي پنهنجي ٻولي سان رابطي ۾ نه آڻي سگھندا آهن (جئين چائينيز ٻولي وارو انسان سنڌي ٻولي واري انسان کي رابطي ۾ ۽ هڪ ٻئي کي پنهنجي ٻولي ۾ ڪو به پيغام نه ڏئي سگھندا ۽ نه ئي وٺي سگھندا) ۽ جھڙي طرح انسان ٻولي سان سڃاڻپ ڪندو آهي ته هي/هُوَ اسان جي سماج جي/جو فرد آهي يا نه آهي.جھڙي طرح انسان ٻئي جانورن جي ٻولي کي محض هڪ آواز سمجھندو آهي، ته بلڪل اهڙي ئي ريت جانورن ۾ به اهي ساڳيا عمل هوندا آهن، جنهن ۾ موجوده سائنس اِها وضاحت ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي آهي ته انسان وانگر ٻولي جو عمل جانورن ۾ به هوندو آهي.

تقريبا 1950ع واري ڏهاڪي انڊيا جي هڪ علائقي ۾ واقعو ٿيو جنهن ۾ انسان جي ٻارڙي هڪ جنگل مان ملي جيڪا پنهنجي طبيعتن، عملن،سوچ، ڪردار ۽ مزاج ۾ انسان جي نسل جھڙي نه پر بگھڙ جي نسل سان مشابهت رکي پئي. ان ٻارڙي جا عمل اُن علائقي جي ماڻهن جي لاءِ هڪ خوفناڪ ۽ اچرج جهڙا هئا، ڇو جو هڪ انسان جي ٻارڙي ۾ بگھڙ جون خصوصيتون اُنهن علائقن جي ماڻهن لاءِ هڪ عجيب سوال اُڀاري ڇڏيا. پر ان جو جواب به سائنسدان ڳولڻ ۾ ڪامياب ويا. ٿيو ڪجھه هينئن ته اُها ٻارڙي ڪجهھ سال اڳ جنگل ۾ پنهنجي والدين کان وڃائجي وئي هئي پر اُها ٻارڙي وڃي بگھڙ جي ڪٽنب سان ملي. جئين ته ڪهڙو به جانور ڪنهن تي حملو ڪندو آهي يا وڙهندو آهي ته اِن جو سبب ٻيو ڪجھه به نه بلڪه هو پنهنجي جان جي بچاءُ ۽ بقاءُ ڪندو آهي، ته اهڙي ريت جئين ته اُها ٻارڙي تمام ننڍي ۽ معصوم هئي ۽ غيرنقصانڪار هئي جنهن سبب انهن بگھڙن جي نسل هن انسان جي ٻارڙي منجھان تمام تحفظ سمجھيو جنهن سبب هنن ان ٻارڙي کي پنهنجي ڪٽنب ۾ اپنائي ڇڏيو ۽ جئين ته اُن علائقي ۾ کاڌي جي کوٽ ڪونه هئي جنهن سبب بگھڙن کي کاڌي جي قلت ڪونه هئي اِن ڪري اِن انسان جي ٻچي کي کاڌي طور ڪُتب ڪرڻ آڻڻ ۾ ڪو خاص فائدو نه سمجھيو هوندو ۽ اُهي جانور جنهن ۾ والدين جي نپنا(Parental Care) هوندو آهي اُنهن جو ٻچو پنهنجي والدين کان هر تربيت حاصل ڪندو آهي ۽ اُهو اُن ٻچي جي ابتدائي زندگي جو حصو هوندو آهي، جنهن ۾ هو سکيا(Learning) ڪندو آهي ۽ جنهن کي(Learning Behavior) چئبو آهي هي جانورن ۾ اُهو عمل (Behavior) هوندو آهي جنهن ۾ مختلف جانورن ۾ مختلف عمر تائين ٿيندو آهي. اُن کي پنهنجي ذهن ۾ ڇاپي ڇڏيندو/ڇڏيندي آهي ۽ هڪ عمر ۾ وڃي جڏهن ان جانور ۾ سکڻ وارو عمل(Learning Behavior) ختم ٿيندو آهي ته پوءِ اُهو جانور جيڪي انهي گذريل عمر ۾ سکيو آهي ته اُهو عمل اُن جانور ۾ ڇپيل هوندو آهي ۽ جيڪو به اُهو عمل ڪندو آهي ته دراصل اُهو اُنهي عمل واري تحت ئي هوندو آهي جنهن کي(Imprinting Behavior) چئبو آهي. جيڪو اُن جي سڄي عمر تائين مٽڻ ناممڪن ئي هوندو آهي، جنهن سبب اُهو/اُها جانور اُن عمل جي ذريعي ئي پنهنجي زندگي گذاريندو آهي. سکيا وارو عمل (Learning Behavior) ۾ جيڪو جانور سکندو آهي، جئين آواز ڪڍڻ جو طريقو جنهن ۾ ٻولي اچي ٿي، کائيڻ جا طريقا، شڪار ڪرڻ جا طريقا، کاڌن کي حاصل ڪرڻ جا طريقا، دشمن ۽ دوست کي جانچڻ جا طريقا، ڀڄڻ ترڻ ۽ اُڏامڻ جا طريقا، وڙهڻ جا طريقا ۽ گڏجي رهڻ جا طريقا وغيره. ته اهڙي ريت اِهي سڀ طريقا جئين ئي سکندو ويندو آهي ته اهڙي ريت  اِهي سڀ طريقا پنهنجي ذهن ۾ ڇاپيندو ويندو آهي، جيڪو اُن جيوت جي زندگي ۾ هميشه لاءِ ڇپجي ويندو آهي جيڪو مرڻ گھڙي تائين نه نڪري سگھندو آهي. اهڙي طرح اُها انسان جي ٻارڙي زندگي جي اُن حصي ۾ بگھڙن جي ڪٽنب جو حصو بڻي جنهن ۾ هُوَ سکيا واري عمل ۾ هئي جنهن جي عمر هڪ کان ٻن سالن جي وچ ۾ ٻڌائي ويندي آهي. بحرحال اُها ٻارڙي جئين ته سکيا واري عمل ۾ هئي ۽ اُها اُن بگھڙن جا عمل سکڻ شروع ڪري ڏنا هوندائين جنهن سان هُوءَ انسان جي سماجي ماحول کان محرومي جي سبب انسان جي رهڻي ڪرڻي ۽ طور طريقن کان بلڪل محروم ٿي وئي ۽ جئين ته بگھڙن جي سماجي ماحول ۾ رهڻي ڪهڻي ان جي تربيت حاصل ڪري رهي هئي. جئين جڏهن اُها 14 سالن جي عمر ۾ انسان کي جنگل مان ملي ته اُن وقت اُها هڪ انسان جي ٻچي جيان نه ملي پر اُها هڪ بگھڙ جي ٻچي جيان ملي. جئين ته اُها انساني ماحول کان ناواقف هئي ۽ اُن کان اڳ هُن اهڙو ماحول ڪڏهن ڏٺو ئي نه هو ۽ اُن شعوري يا لاشعوري طور تي انسان کي نه پر بگھڙن کي پنهجو ڪٽنب ۽ پنهنجو پئي سمجھيو ۽ انسان ته هن جي لاءِ ٻين جانورن وانگر دشمن ئي هو ۽ اُها انسان جي ٻولي کي محض آواز کانسواءِ ٻيو ڪجھه به نه پئي سمجھي ۽ اُها انسان جي ڪنهن به رابطي (Communication) کي سمجھي نه پئي سگھي. بلڪل ائين جئين انسان اُن جي ٻولي کي بگھڙن جي آواز جيان ۽ اُن جي عملن ۽ مزاج کي نه پئي سمجھيو، ڇو جو اِهي ٻئي هڪ ٻئي کي رابطي(Communication) جي طريقي کان بلڪل الڳ هئا پر جيڪڏهن اُن وقت اُن علائقي جي بگھڙ کي آندو وڃي ها ته شايد اُها اُن سان رابطي(Communication) ڪري سگھي ها. ته اهڙي طرح اُها ٻارڙي انسان جي هر عمل کان الڳ ٿلڳ هئي ڇو جو اُها بگھڙن جي عمل جھڙي هئي. پر ڪجھه مهينن کانپوءِ اُها ٻارڙي فوت ٿئي وئي، ڇو جو اُها گھڻي وقت تائين پنهنجن عملن سبب انسانن جي عملن يا ماحول ۾ جٽاءُ نه ڪري سگھي. هاڻي سوال اِهو ٿو اُڀري ته آخر اِها ٻارڙي ڇو جٽاءُ نه ڪري سگھي؟ ته اِن جو بنيادي سبب به اِهو ٿو نڪري ته اُها ٻارڙي جنهن ماحول ۾ رهي هئي اُهو دراصل انسان جي ماحول کان بلڪل مختلف هو ۽ هڪ اهم ڳالهه اِها هئي ته رابطي جو ڪوبه اهڙو ذريعو اُن ٻارڙي لاءِ بچيو ئي ڪونه هو جنهن سان اُها يا اُهي انسان هڪ ٻئي کي پيغام پهچائي سگھن ۽ اِتي جيڪڏهن اِهو سوال رکجي ته جيڪڏهن ٻولي صرف انسان ٺاهي آهي ته پوءِ اُها ٻارڙي به هڪ انسان هئي ته پوءِ ڇو اُها انسان جي ٻولي ۽ عملن کي سمجھي نه پئي سگھي؟ ته ان جو جواب به ڪجهھ اهڙي طرح ئي ٿيندو ته اُها ٻارڙي سکيا واري عمر(Learning Age) ۾ انسان جي ماحول ۾ نه پر بگھڙن جي ماحول ۾ پلي وڏي ٿئي ۽ اُها بگھڙن جا هر عمل، قائدا، ٻولي، رهڻي ڪرڻي ۽ انهن جا سمورا طريقا سکي هئي ۽ انسان جي زندگي جو طريقو اُن ٻارڙي لاءِ هڪ اجنبي وانگر ئي هو جئين انسان ڪنهن جانور جي ڪٽنب سان رهڻ شروع ڪري ته اُهي اُن کي مڪمل طور تي اجنبي ئي محسوس ڪندو. ته اهڙي ريت اِها ٻولي ته آهي جيڪا اسان کي هڪ ٻئي جي ويجھو رکي ٿي ۽ اِها ٻولي ته آهي جيڪا ڪنهن جيوت کي هڪ ٻئي کان مختلف به ڪري ٿي ڇو جو جيسيتائين جيو هڪ ٻئي ۾ رابطو نٿا ڪري سگھن تيسيتائين اُهي هڪ ٻئي جي ويجھو نٿا اچي سگھن.

هلندڙ

ـ2007ع واري ٻوڏ ليکڪ : شيخ جاويد علي سنڌي

تاريخ 29 جُون 2007ء تي شهدادڪوٽ واسين تاريخ جي سڀ کان بدترين ۽ خطرناڪ ٻوڏ اکين سان ڏٺي، جنهن سنڌ بلوچستان جي دنگ چُکي (Chukkhi) وٽان داخل ٿي سنڌ حڪومت پاران نئين جوڙيل موجوده ضلعي قمبر شهدادڪوٽ جي تعلقن شهدادڪوٽ، قبو سعيد خان، قمبر ميروخان ۽ وارھ ۾ وڏي تباهي مچائي ڇڏي. جُون 2007 ء واري ٻوڏ ۾ برسات ۽ جابلو پاڻيءَ جي دٻاءَ جي ڪري هيٺين هنڌن تي گهارا پيا؛ 1 چُکي 2 سيٺ خداداد کوسو 3 صوفي محمد بخش کوسو 4 آڍي جو ڦاٽڪ / آڍو چانڊيو 5خوشحال مگسي 6 ستانوي هزار واري پل 7 عيسى پور 8 معشوق مغيري 9 غلام فاروق کوکر ۽ 10 خان واھ  چيو وڃي ٿو ته ٻوڏ وقت بچاءَ بند کان اولھ پاسي اٽڪل 15 فوٽ پاڻيءَ جو تيز وهڪرو هو. بلوچستان کان ايندڙ هن ٻوڏ ضلعي قمبر شهدادڪوٽ جي لڳ ڀڳ 300,000 لک ماڻهن کي دربدر ڪري ڇڏيو جنهن ڪري اٽڪل 9 ارب روپين جو نقصان ٿيو. تاريخ 24 جون 2007ء کان پوندڙ لاڳيتين تيز برساتين جي ڪري بلوچستان جي مُک بولان، ناڙي ۽ مُولھ نالي جابلو ندين ۽ شهدادڪوٽ ۽ قبو سعيد خان جي کيرٿر ڇپر جي کرغاني، مڙدان، نڙاني، بُز، الڪھ، ڍڍر، خُلاني، کنجي ۽ وهندڙي نئين ٻوڏ جهڙي صورتحال پيدا ڪري ڇڏي. انهيءَ موقعي تي سنڌو درياءَ جي نهري شاخن ۽ جابلوءَ پاڻي اٽڪل 200,000 لک ڪيوسڪ پاڻيءَ جو زبردست وهڪرو کڻي چُکيءَ وٽان بچاءُ بند (Flood Protective Bund) تي دٻاءُ وجهي  ان کي پرزا پرزا ڪري ڇڏيو. اندازن 7 کان 10 لک ڍورڍڳا ۽ ٻيو چوپايو مال رولهڙي جو شڪار ٿي ويو. ضلعي قمبر شهدادڪوٽ ۾ ان ٻوڏ سبب 20 کان وڌيڪ ماڻهو مري ويا، جن ۾ مرد عورتون ۽ ٻار شامل هئا. سارين جي پوک جي حوالي سان 2,42,25,00,000 روپين (في مڻ 380 روپيا) جو نقصان ٿيو. جڏهن ته ايندڙ مند ۾ پوکجندڙ 63,75,000 مڻ ڪڻڪ پڻ تباھ ٿي ويئي. ٻوڏ جي پاڻي اچڻ ڪري ماڻهن ۾ بخار، خارش، مليريا، گيسٽرو، ڇاتي ۽ چمڙيءَ جو مرض پيدا ٿيو. عورتن ۾ رت جي ڪمي(Anemia) تمام گهڻي هئي ڇو ته اهي نامناسب خوراڪ باوجود ڏينهن رات ڪم ڪري رهيون هيون.ٻارن ۾ ڳلي جو انفيڪشن (Throat Infection) ڏٺو ويو، جنهن سبب ڪيترائي ٻار ڪاڇي واري جوءِ ۾ علاج نه ملڻ ڪري مري ويا.

ٻوڏ وارو سارو ڏيھه مختلف رنگن ۽ سائيزن جي نانگن سان ڀريو پيو هو. وڏي تعداد ۾ ڍڳيون، مينهون، رڍون ۽ ٻڪريون لڙهي مري ويون. سيهڙن، ڪبوترن ۽ پالتو پکين جو اڻ کٽ موت ٿيو. ٻوڏ دوران لکين خطرناڪ نانگ جهڙوڪ: کپر، لنڊيون، ڪاريهر، ٻه منهيون ۽ واسينگ وڻن ٻوٽن ۽ جهوپڙين تي چڙهي ويا، جتي ڪيترن ئي ماڻهن کي ڏنگي وڌائون. بچاءَ بند ۽ ڳوٺن جي آسپاس ڪيترائي خوفناڪ جانور جيئن بگهيڙ، گدڙ، لومبڙ ۽ مرون جام ڏٺا ويا. ڪجھ علائقن ۾ واڳن جي لڙهي اچڻ جا به اطلاع مليا هئا. هن ٻوڏ کان پوءِ لڙهي ايندڙ مڇي اڻ کٽ تعداد ۾ پيدا ٿي جنهن ڪري ماڻهن ٻاچڪا ڀري ان مان خوب مزو ورتو.مجموعي طور تي 2007ء واري ٻوڏ ۾ ضلعي قمبر شهدادڪوٽ جا سمورا روڊ رستا، اسڪول، اسپتالون، واھ ۽ واٽر ڪورس ۽ فصل وڏي پئماني تي متاثر ٿيا. ان کان علاوه ضلعي موجود ماحولياتي نظام بُريءَ طرح متاثر ٿيو ۽ زرعي زمينون ڪلراٺي پاڻي بيهڻ جي ڪري ڀڙڀانگ ٿي ويون، جن ۾ وڏي انگ ۾ ڪَلِ ۽ ڪُتِ پيدا ٿي. جڏهن بکئي مال ان گاھ کي کاڌو ته اهو جلد مري ويو. اهو ئي سبب آهي جو ڪيترن ئي علائقن ۾ جانورن جا ڍانچا کليل هوا ۾ پيل هئا. امام بخش جماليءَ وارن مقبرن سميت ڪيترائي قديم آثار ۽ تاريخي ماڳ مڪان ٻوڏ جي پاڻيءَ هيٺ اچي ويا. ضلعي قمبر/ شهدادڪوٽ جي 7 تعلقن مان 5تعلقن جي 75 سيڪڙو زرعي زمين جيڪا 31,87,50 ايڪڙن تي مشتمل آهي، کري وئي. ان سبب24,225,00,000 روپين جي نقصان جو ڪاٿو لڳايو ويو. ضلعي ۾ ڪل 1226 ڳوٺ ڊٺا. پاڪستان سرڪار پاران جاري ڪيل انگن اکرن مطابق بلوچستان کان ايندڙ هن ٻوڏ جي پاڻي ضلعي قمبر شهدادڪوٽ کان علاوه دادو ضلعي جي ايراضيءَ ۾ ڪُل 245 ماڻهن جون جانيون کسي ورتيون، جن مان115 ماڻهو سنڌ ۾ مئا ۽ 130 ماڻهو بلوچستان ۾ لڙهي مري ويا. سنڌ ۾ اٽڪل 16000 گهر ڊهي پٽ ٿي ويا. جڏهن ته 107397 ماڻهو بي گهر ٿيا. ٻوڏ جي اثر ڪري 350,000 ايڪڙ زمين متاثر ٿي، جنهن مان 34,000 ايڪڙ زمين آباد هئي. صرف شهدادڪوٽ ۽ قبو سعيد خان تعلقن ۾ 1300 ڪچا گهر ڪري ناس ٿي ويا. ٻوڏ ۾ ماڻهو سر بچائيندي عورتون ٻار پنهنجا ڪراڙا ڪڍي روڊن ۽ واهن جي ڪناري وڻن هيٺان وڃي ويٺا. ٻوڏ ۾ ڪچيءَ پل جو قبرستان مهڙ ۾ ئي ٻڏي ميدان ٿي ويو، جنهن کان پوءِ قبو سعيد خان وارو مقام پاڻيءَ هيٺان اچي ختم ٿي ويو. افرا تفري چوٽ تي چڙهيل ڏسڻ ۾ آئي. مطلب ته سارو ملڪ پاڻيءَ هيٺ هو ۽ هر طرف رڳو ٽرڪون، بسون، ٽريڪٽر، جيپون، ويگنون، ڪارون، چنگچيون، ڏاند گاڏيون ۽ گڏھ گاڏا پئي نظر آيا. ماڻهو حراس ۽ خوف ۾ ورتل هئا، جنهن سبب ڏاڍا ٿڪل ڏسڻ ۾ آيا.سارين جو ٻيجارو ٻڏي ڪُٽو ٿي ويو. مال جي واپارين جي ٻيگهي مچي وئي جن غريب ۽ مجبور ماڻهن کان اڌ بھا ۾ چوپايو مال خريد ڪيو. 2007ء واري هن ٻوڏ ۾ چوري عروج تي رهي، جنهن دوران چور مختلف ٻوڏ سٽيل علائقن مان بجلي جا ٽرانسفارمر، جاين جا گاڊر ۽ ٻيو سامان رات جي وڳڙي ۾ ٻيڙين ذريعي چورائي ويا. حڪومت پاران اعلانيل 15,000/- روپيا في خاندان کي مليا پر بئنڪن جي مرحلي جي ڪري ڪافي ماڻهن جا پئسا رولهڙي جو شڪار ٿي ويا. ان کان علاوه بحاليءَ واري عمل ۾ سنڌ حڪومت طرفان اعلان ڪيل في خاندان لاءِ 100,000/- روپين جي ٽوٽل رقم يعني 6 ارب روپيا ڊسٽرڪٽ گورنمينٽ جي اڪائونٽ ۾ جمع ٿيا پر بعد ۾ آفيسرن ملي ڀڳت ڪري اهي پئسا هڙپ ڪري ڇڏيا. ٻوڏ دوران ڪيترائي ماڻهو قبو سعيد خان پاسي لڙهي گم ٿي ويا ۽ ان طرف ڪيترائي لاش لڙهندي ڏٺا ويا. ٻوڏ ۾ ماڻهن جا گهر ويا، ڪاٺ ڪِلا ويا، اناج ويو ۽ ڪيتروئي ئي قيمتي سامان به لڙهي ختم ٿي ويو. انهيءَ خوفناڪ ٻوڏ سبب ماڻهو ٻاڪٽ ڪندا روئندا رڙندا رهيا. ٻوڏ جي شروعات ۾ سڀ کان پهريان چُکي، سيفل سولنگي ۽ ڪچي پل جا شهر ٻڏا. عوامي نمائندن مان مير نادر علي خان مگسي ٻوڏ متاثر علائقن جا دورا ۽ اتي هلندڙ ڪم جي نگراني ڪري رهيو هو. ٻوڏ هلندي وزيراعلى سنڌ ڊاڪٽر ارباب غلام رحيم ۽ صدر پاڪستان جنرل پرويز مشرف پڻ قبو سعيد خان واري جوءِ جو دورو ڪيو. هيءَ ٻوڏ آبپاشي کاتي جي لاپرواهي جي ڪري اڃان به وڌيڪ تباهي کڻي آئي ڇو ته گهارا بند ڪندڙ مشينون ۽ ماڻهو اڻلڀ هئا. هن سيلاب ۾ فوج ڪو به خاص ڪردار ادا نه ڪيو.

ٻوڏ جي پاڻيءَ کان شديد متاثر ٿيندڙ ٻيا ڳوٺ هي آهن. سيٺ خداداد کوسو، غلام حيدر کوسو، جان محمد کوسو، نياز احمد کوسو، مرزا خان جاگيراڻي، رئيس غلام رسول چانڊيو، دودا خان چانديو، رئيس ڏتل جت، فقير محمد کوسو، غلام فاروق کوکر، ستانوي هزار پل، خان واھ، مرتضى چانڊيو، بڪار، نياز احمد چانڊيو، ميرپور ٻرڙو، صديق ٻرڙو، زر / علي شير ٻرڙو، حمزو خان ٻرڙو، محمد ڇٽل سولنگي، ڇهي ماڇي، گڊا، نيڪ محمد مغيري، پيروز مگسي، بدلو چانڊيو، علي محمد چانڊيو، مست علي کوکر، ياڪي مگسي، ٻيڙو چنو، صفر کوسو، علي شير کوکر، جيو مگسي، خليفو خان ٻرڙو، محمد صديق کوسو، عبدالڪريم کوسو، بگو دڙو، نري، رحيم بخش ڪاروزئي، لال ٻرڙو، سردار علي مستوئي، غلام قادر مغيري، بهرو چانڊيو، خان کوسو، دلوش خان مغيري، سونهارو چانڊيو، ڦولڙو، رئيس قائم مگسي، سونو خان مگسي، قائم خان چانڊيو، علي گوهر چانڊيو، سندو، رئيس راڄو خان چانڊيو، رپ وتو خان چانڊيو، ڇاڄڙي، محمد بخش بروهي، کبڙ، بهليم، موليڏنو کوسو، جاني بيگ جا بنگلا، بهرام مٿيون، لانگو، عمر قاضي، الاهي بخش مگسي، ٽيل، ميرڻ ماڇي، خيرو گاڏهي، فيض محمد جانوري، اڪبر مگسي، دوست محمد گوپانگ، شهباز، ڍُڪيون ۽ سونهارو چانڊيو وغيره. هي سمورا ڳوٺ تاريخ  31 جون 2007ء واري شام تائين ٻڏي چڪا هئا. ٻوڏ جي پاڻيءَ کي بلوڇستان جي ڪجھ علائقن ۾ هٿرادو طور جهليو ويو هو. پر ان جي باوجود اهو دٻاءُ رکي نيٺ جهل مگسي، ڪوٽ مگسي ۽ چُکيءَ وٽان ٽٽي پيو.

جُون 2007ء واري ٻوڏ جا مُک ڪارڻ رائيٽ بينڪ آئوٽ فال ڊرين (RBOD)، ايريگيشن کاتي جي نااهلي ۽ ٿڌائپ علائقي جي جاگيردارن ۽ وڏيرن جي مداخلت ۽ رتوديرو گوادر موٽروي جي ايف پي بند وٽان غلط اڏاوتي رٿابندي هئا. يُو اين هيبيٽيٽ (UN.Habitat) پاران ڊسمبر 2007ء ۾ سمورين اين جي اوز پاران گڏ ڪيل انگن اکرن جي آڌار تي ضلعي قمبر شهدادڪوٽ جي ٻوڏ متاثرين گهراڻن جي هيٺينءَ ريت ورڇ ڪئي وئي؛ 1 قبو سعيد خان 12,261 ڪٽنب 2 وارھ 8848 ڪٽنب 3 قمبر 8381 ڪٽنب4 شهدادڪوٽ ۽ ميروخان 2000 ڪٽنب. ساڳئي نموني دادو ضلعي جي جوهيءَ ۾ 4176 ڪٽنب، خيرپور ناٿن شاھ ۾ 2728 ڪٽنب ۽ ميهڙ ۾ 2262 ڪٽنب ٻوڏ کان متاثر ٿيا. هن ٻوڏ دوران عالمي فلاحي ادارن پاران اين جي اوز کي ٻوڏ سٽيلن جي حوالي سان هيٺين سيڪٽرن ۾ ڪم ڪرڻ جي سفارش ڪئي وئي. 1- کاڌو (Food) 2- صحت (Health) 3- صاف پاڻي ۽ نيڪال (Watsan) 4- گهر(Shelter) 5- طبي امداد (Medical Support) 6- تعليم (Education) 7- گذرسفر(Livelihoods) 8- غذائيت جي ڪمي (Malnutrition) 9- بنا کاڌي وارا وڙ (Non Food Items) ۽ 10- پيئڻ جو پاڻي (Safe Drinking Water).

ٻوڏن کان بچاءُ جا اپاءَ

1- سکر بئراج جي واهن جي بچاءَ لاءِ ڪڇيءَ کان وٺي بُوبڪ تائين انگريزي حڪومت 1933ء ۾ ٻوڏ بچاءُ بند (Flood Protective Bund) ٺهرايو. ان بچاءُ بند جي ڪُل ڊيگھ 172 ميل آهي.شروعات کان وٺي ان ۾ ٻوڏن ۽ برسات سبب ڪيترائي گهارا پيا آهن جن جو تاريخ وار وچور هن ريت آهي؛1936ء، 1939ءء 1942ء، 1944ء، 1948ء، 1953ء، 1956ء 1959ء 1963ء، 1967ء،1971ء، 1975ء، 1976ء، 1977، 1992ء، 1995ء ۽ 2007ء لاڳيتي مينهوڳين هن ڪچي بچاءُ بند جي عُمر کُٽائي ڇڏي آهي. 2007ء واري ٻوڏ اچڻ جو هڪ ڪارڻ بچاءُ بند جي ڪمزوري به هو.انهيءَ ڪري حڪومت پاران لکين ماڻهن جون جانيون بچائڻ لاءِ هن ٻوڏ بچاءُ بند جي جديد ۽ سائنسي طريقي سان اسٽون پچنگ (Stone Pitching) ڪئي وڃي. ٻي صورت ۾ ضلعي قمبر شهدادڪوٽ جي هزارين ڳوٺن، شهرن ۽ واهڻن مٿان خطري جي تلوار پئي لڙڪندي! ان ڪم لاءِ ايماندار انجنيئرن، مخلص ٺيڪيدار ۽ جاکوڙي مزدورن جي چونڊ ڪئي وڃي. بچاءُ بند جي نئين سر تعميرات ۾ علائقي واسين، اين جي اوز جي نمائندن ۽ صحافين جي راءِ کي به نظر ۾ رکيو وڃي. ايف پي بند جي تعميراتي ڪم جي نگراني لاءِ ضلعي جي هر هڪ باشعور ماڻهوءَ کي سجاڳ ٿيڻ گهرجي.

2- شهدادڪوٽ جي اتر ۽ اولھ ۾ واقع سيف الله مگسي برانچ جون ڪڙون علائقي لاءِ ديوارِ چين جي حيثيت رکن ٿيون. ان ڪري لازمي آهي ته ان برانچ جي ٻنهي ڪڙن کي ڳڙهي خيرو کان وٺي چُکي تائين پٿر لڳائي مضبوط ڪيو وڃي. ان جي ڪپرن سان مختلف وڻ جهڙوڪ؛ ٻٻُر، ٽالهيُون ۽ ٻيريُون وغيره پوکيا وڃن ته جيئن شاخ جا ڪنارا مضبوط ٿين ۽ ٻوڏ ۽ واچوڙن جي سٽ سهي سگهڻ جي قابل ٿين. ساوڪ ۽ وڻن جون پاڙون مٽيءَ جي ڪپرن کي تمام گهڻو مضبوط ڪن ٿيون، جنهن سبب بچاءُ بند وڏي عرصي تائين ٻوڏن جو مقابلو ڪري سگهندا آهن.

3- سنڌ حڪومت جي آبپاشي کاتي (Irrigation Department) کي دادو ضلعي واري نئن گاج(Gaj Nai) وانگر چُکي، زيرو پوائنٽ ۽ حمل ڍنڍ وٽ گيج سسٽم (Guage System) لڳائڻ گهرجي ته جيئن ٻوڏ جي پاڻيءَ، ان جي رفتار ۽ مقدار جي ڪٿ ڪري علائقي واسين کي هر گهڙي باخبر رکي سگهجي ۽ مناسب حڪمت عملي جوڙڻ گهرجي.

4- شهدادڪوٽ واري تر ۾ موجود سکر ۽ گُڊو بئراجن جي واهن، شاخن ۽ واٽر ڪورسن جي مُهڙ وارن زميندارن پاران کاٽي ڪانه ٿي ٿئي، جنهن سبب ٻوڏ جو پاڻي نيڪال ڪونه ٿو ٿئي. ان لاءِ شاخن جي کاٽي تمام گهڻي ضروري آهي. شاخن کي وڌيڪ سوڙهي ٿيڻ کان بچائن لاءِ عوام ۾ شعوري آگاهي جي سخت ضرورت آهي.

5- رتوديرو گوادر موٽروي رٿا جي تعمير ۾ بچاءُ بند جي اولھ طرف ٺلهن واريون وڏيون پُليون (Bridges)تعمير ڪيون وڃن ته جيئن ٻوڏ جو پاڻي انهن جي هيٺان سولائيءَ سان گذري ساروھ، حمل ۽ منڇر ڍنڍ طرف وهي وڃي.

6- جيستائين تعلقي قبو سعيد خان واري علائقي ۾ موجود هيرالدين ڊرين (Hairdin Drain)واري سم پٽ نه ٿي ٿئي تيستائين هر دم علائقي ۾ ٻوڏ جو خطرو موجود رهندو. بلوچستان کان وهي ايندڙ هن سم اڳ ۾ ئي 18000 ايڪڙ زمين کاري ڇڏي آهي. ان لاءِ تجويز آهي ته آر بي او ڊي (RBOD) رٿا جلد کان جلد ربيع شاخ ۽ ايف پي بند سان شروع ڪري باقي ملڪ کي سم جي پاڻيءَ کان آجو ڪرايو وڃي. ان ريت سم ۾ بيٺل جهنگ ۽ ٻيلي جهڙي پَنِ ۽ ٻيو گاھ ازخود سُڪي سڙي ويندو ۽ هتان جا مقامي ماڻهو پٽ تي وري ٻيهر ڪڻڪُون ڪاهي سگهندا. ان حڪمت عمليءَ تي عمل ڪرڻ سان ٻوڏ جو پاڻي پنهنجي آڳاٽي قدرتي وهڪري يعني چُکيءَ کان داخل ٿي ساروھ ۽ حمل مان ڊُوھ ڪندو سڌو وڃي منڇر ڍنڍ ۾ پوندو، جنهن سان گهٽ ۾ گهٽ نقصان ٿيندو.

7- شهدادڪوٽ شهر ويجهو گذرندڙ آر بي او ڊي 3 (RBOD-III) سم نالي کي، جيڪو سيف الله مگسي برانچ وٽان گذرندو ڳوٺ محمد خان ڀُٽو، جانڊھ ۽ ڀانڙيءَ جي وانڍ ۽ اتان هيٺ وڃي ٿو، ختم ڪري ان کي سيف الله مگسي برانچ جي اترئينءَ ڪڙ سان گڏوگڏ کڻي وڃي بچاءُ بند جي اولھ ۾ آر بي او ڊي واري ڊرين ۾ شامل ڪيو وڃي. مطلب ته آر بي او ڊي جي ڊزائين لاءِ سرڪار کي سنجيدگيءَ سان ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي. آر بي او ڊي 3 رٿا مڪمل ٿيڻ سان شهدادڪوٽ شهر جي پاڙ ٺِڪريءَ تي ٿي ويندي ۽ اهو هر سال پيو ٻڏندو. نه صرف اهو پر ان جو ٻاهريون چوطرف وارو علائقو سم ۽ ڪلر ۾ وٺجي ويندو جنهن جي نتيجي ۾ مٺي پاڻيءَ جو جر ڪوڙو ٿي ويندو. ان ڊرين وسيلي حڪومت چاهي ٿي ته ڪشمور، روجهاڻ ۽ جيڪب آباد جو سم وارو پاڻي هيٺ نيڪال ڪيو وڃي. شهدادڪوٽ جي عوام کي آر بي او ڊي رٿا ختم ڪرائڻ لاءِ ڏينهن رات هڪ ڪرڻو پوندو.

8- ايريگيشن جي بنگلن کي ساڳي انگريزن واري دور جي پوزيشن ۾ بحال ڪيو وڃي ته جيئن انهن ۾ چيف انجنيئر، سپرنٽنڊنٽ انجنيئر ۽ آبپاشي کاتي جا ٻيا عملدار اچي رهن ۽ آسپاس جي نهري نظام، واهن، شاخن ۽ واٽر ڪورسن جي سارسنڀال لهن. ماضيءَ ۾ اهڙا ايريگيشن بنگلا شهدادڪوٽ، بگو دڙو، قبو سعيد خان ۽ ستانوي هزار پُل وٽ جڙيل هئا. چون ٿا ته انهن ۾ رکيل کاڌي پيتي جو سامان(Crockery) چڱي ڀلي زميندار جي گهر ۾ به ڪونه هوندو هو.

9- ڊسٽرڪٽ گورنمينٽ قمبر شهدادڪوٽ وٽ ڊسٽرڪٽ ڊزاسٽر مينيجمينٽ پلان (DDMP) ۽ فنڊز اڳ ۾ ئي موجود آهن، جن کي ايمرجنسيءَ ۾ استعمال ڪبو آهي. ان لاءِ ضروري آهي ته ضلعي حڪومت ان جو صحيح ۽ وقتائتو استعمال ڪري.

10- حڪومت پاران ضلعي قمبر شهدادڪوٽ جي انتهائي حساس علائقن قبو سعيد خان، غيبي ديرو ۽ وارھ شهرن ۾ ٻوڏ کان بچاءَ جا مرڪز (Flood Relief Centers) قائم ڪيا وڃن، جتي گهارن کي بند ڪرڻ جو سامان جهڙوڪ؛ ٽريڪٽر، ٻيڙيون، ڪوڏاريون، بيلچا، رسا، لڪڙا، ٻاچڪا، ٽيڪم، وارِي، خيما، لانگ بُوٽ، ٻوريون ۽ ٻيو ضروري سامان موجود رکيو وڃي ته جيئن ايمرجنسيءَ مهل ٻوڏ ستايلن جي تڙ تڪڙ ۾ مدد ڪري سگهجي ۽ جلد کان جلد گهارا بند ڪري سگهجن.

11- ساڳئي نموني سان قبو سعيد خان، غيبي ديرو ۽ وارھ ۾ ٻوڏ دوران طبي مرڪزن (Flood Medical Centers) جو قيام ٻوڏ واري صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ لاڀائتو ثابت ٿي سگهي ٿو، جنهن ۾ دوائون، ٻارن ۽ عورتن جي خوراڪ، کير جا دٻا، نانگ، ڇتي ڪُتي ۽ خارش جون سُيون وغيره موجود هجن ته جيئن بروقت مريضن کي بچائي سگهجي.

12- حڪومتي عملدارن جهڙوڪ؛ ايم اين اي، ايم پي اي، ناظمن، ڪائونسلرن، سول سوسائٽي جي نمائندن ۽ صحافين جي نيٽ ورڪ جو هجڻ انتهائي ضروري آهي ته جيئن انساني همدردي جي بنياد تي جاني توڙي مالي نقصان کي گهٽائي سگهجي.

13- سنڌ حڪومت پاران ميروخان، شهدادڪوٽ ۽ قبو سعيد خان تعلقن جي ٻوڏ متاثر نوجوانن کي اسپيشل پئڪيج ذريعي نوڪريون ڏنيون وڃن.

14- سنڌو درياءُ گهڻو ڪري اپريل مهيني جي وچ ۾ ڦُوڪجڻ شروع ڪندو آهي، مئي ۽ جون مهينن ۾ ڍنڍون ڍورا، ڪپر ڪنارا، ڀري بيهندو آهي. جولاءِ ۽ آگسٽ وارا مهينا درياءَ جي چاڙھ جا مهينا هوندا آهن. ان جو وڏو وهڪرو آگسٽ يا سيپٽمبر جي پهرين اڌ ڌاري گذري ويندو آهي ۽ پوءِ سيپٽمبر ۾ ئي پاڻي ڇڄڻ لڳندو آهي. انهيءَ ڪري شهدادڪوٽ واسين کي گهرجي ته اُهي بارش پوڻ شرط ٻوڏ جي تياريءَ ۾ لڳي وڃن ۽ اهڙا ڪم ڪن جن سان برسات ۽ ٻوڏ کان محفوظ رهي سگهجي. مثال طور؛ ڪچين جاين ۽ گهرن کي گارو ڪرڻ، نيسارا ٺيڪ ڪرڻ ۽ گهر ۾ ٺَڪ ٺُڪ ڪرڻ وغيره. مطلب ته ٻوڏ کان بچاءُ جي لاءِ ريهرسل ڪرڻ گهرجي. ان مشق ۾ گهر جا ڀاتي، اوڙي پاڙي وارا ماڻهو، اسڪائوٽس، شهري رضاڪار ۽ اين جي اوز جا والنٽيئر به بهتر ڪم ڪري سگهن ٿا.

15- هر سال جون جولاءِ ۽ آگسٽ مهينن ۾ ٻوڏن ۽ انهن جي اثرن بابت هر تعلقي هيڊڪوارٽر ۾ کليل ڪچهريون، گڏجاڻيون ۽ ڪانفرنسون ڪرڻ گهرجن، جن ۾ ماضيءَ جي ٻوڏن ۽ ان جي تباھ ڪارين کان علاوه شاندار سماجي ڪم ڪرڻ وارن ماڻهن جو بيان ڪندي کين خراج تحسين پيش ڪيو وڃي. ان حوالي سان اسان وٽ ڪيترائي نالا آهن، جهڙوڪ؛ خانبهادر سرائي پير بخش خان کُهاوڙ وڏو، مهراج گوپي ڪرشن، ڪامريڊ الاهي بخش قريشي، هرُومل سُندراڻي، سيٺ جمع خان شيخ، نظام الدين سومرو، ديوان موٽيو مل، سيف الله سومرو ۽ وهاب پندراڻي وغيره.

16-  گورنمينٽ کي گهرجي ته ضلعي قمبر شهدادڪوٽ ٻوڏ کان اڳواٽ بچاءُ جي نظام (Early Warning System) کي جلد کان جلد لاڳو ڪري ته جيئن ايمرجنسيءَ وقت ماڻهو ان مان ڀرپور فائدو حاصل ڪري سگهن.

-17 ڳوٺاڻن کي گهرجي ته اهي ٻوڏ وارن علائقن ۾ دڙن ۽ مٿانهين تي پنهنجا گهر اڏين ۽ هر وقت پاڻ سان گڏ ٻوڏ کان بچاءُ جو سامان ساڻ رکن. ذاتي حوالي سان عورتن ۽ ٻارن کي پاڻيءَ ۾ ترڻ جي سکيا ڏني وڃي ته جيئن اهي ٻوڏ دوران پنهنجون جانيون پاڻ بچائي سگهن.

musapervagans@yahoo.com

سگهاري هماليه وارو نيپال ليکڪ : اسحاق سومرو

پاڪستان انٽر نيشنل ايئر لائينز (پي آءِ اي) جي پرواز جيئن ئي نيپال جي گاديءَ واري شهر کٽمنڊو جي بين الاقوامي هوائي اڏي تي لينڊ ڪيو ته جهاز ۾ سوار سمورن مسافرن جن ۾ گهڻائي نيپالين جي هئي، تاڙيون وڄائي خوشيءَ جو اظهار ڪيو. آءٌ به ڏکڻ ايشيائي ملڪن جي عوام ۾ بجيٽ جهڙن اقتصادي معاملن ۾ آگاهي لاءِ ٿيندڙ منصوبابندي ۽ حڪمت عملي جوڙڻ واري ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ انهيءَ جهاز جو مسافر هوس. جهاز مان لهي نيپال جي ويزا حاصل ڪرڻ لاءِ اميگريشن جي ڪائونٽر تي آيس. ياد رهي ته پاڪستانين لاءِ اها سهوليت آهي ته اُهي نيپال ۾ اچي ايئرپورٽ تان به ويزا حاصل ڪري سگهن ٿا، جڏهن ته انڊين شهرين کي ويزا جي ڪابه ضرورت نه آهي، پر افغانستان جي ماڻهن کي صرف سندن ملڪ ۾ ئي موجود افغان سفارتخانو ويزا جاري ڪري سگهي ٿو.

اميگريشن جي نوجوان خوش اخلاق آفيسر پاسپورٽ وٺندي پڇيو ته نيپال ۾ اچڻ جو ڪارڻ ۽ ڪهڙي شعبي سان تعلق اٿو. آءٌ صحافي آهيان، توهان جي ملڪ ۾ ٿيندڙ هڪ ميٽنگ ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ ڪراچي سنڌ مان آيو آهيان. مون کيس ٻڌايو. توهان جي صدر زرداريءَ جي حڪومت ڪيئن پئي هلي؟ کيس وڏا چئلينج سامهون آهن، هن جيل به ته وڏو ڪٽيو هو! مونکي نيپال جي هڪ آفيسر جي صدر زرداري لاءِ همدرديءَ وارو رويو ڏسي، خوشگوار حيرت پڻ ٿي. ايتري ۾ هن منهنجي پاسپورٽ تي هڪ مهيني جي ويزاجو اسٽيمپ هڻي ڏنو ۽ آءٌ سندس شڪريو مڃي ٻاهر نڪري آيس، جتي منهنجي نالي وارو پلي ڪارڊ کنيل “هماليه” هوٽل جي گاڏيءَ جو ڊرائيور بيٺو هو ۽ ائين 8 ڪلو ميٽر جو مفاصلو طئه ڪري کليل جڳهه تي قائم هماليه هوٽل تي اچي اڳ ئي بڪ ٿيل ڪمري ۾ پهتس.

فيڊرل، ڊيموڪريٽڪ، ريپبلڪ آف نيپال جتي 240 سالن جي هندو بادشاهت کانپوءِ ڪميونسٽ (مائوسٽ) حڪومت آهي، نيپال جي آدمشماري 3 ڪروڙ آهي، دنيا جي سڀ کان 10 وڏن جبلن جي چوٽين مان 8 چوٽين جن ۾ “ايورسٽ” به شامل آهي، جو ملڪ نيپال تعليم جي شرح پاڪستان جيتري 46 سيڪڙو رکي ٿو، هتي 80 سيڪڙو هندو، 10 سيڪڙو ٻـُـڌَ ۽ صرف 4 سيڪڙو مسلمان رهن ٿا، نيپال “گوتم ٻڌ” جي به ڄم وارو ملڪ آهي.

هتي جون عورتون ۽ خصوصن نوجوان ڇوڪريون وڏا وڏا اسٽور ۽ دڪان هلائڻ کان وٺي مڇي ۽ گوشت کپائڻ، هوٽلون، مٺائيءَ جا دڪان ۽ وڏي تعداد ۾ موٽر سائيڪلون هلائين ٿيون ۽ يورپ جي ملڪن جيان پبلڪ ٽرانسپورٽ ۾ عورتن لاءِ ڪي به الڳ سيٽون نه آهن، مطلب ته کٽمنڊو جي شهر جون ڇوڪريون اتي جي مردن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي اتان جي اقتصادي سرگرمين ۾ ساڻن گڏ آهن.

نيپال ۾ 92 ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون، 57 سيڪڙو ماڻهو نيپالي ٻولي ڳالهائين ٿا، نيپالي ٻوليءَ جي لکت هندي ٻولي جيان آهي، دنيا جو بهترين ادب ۽ سائنس جو علم به نيپالي ٻوليءَ ۾ ترجمي سان وڏي تعداد ۾ کٽمنڊو جي بڪ اسٽالن تي موجود هو، جنهن مان پتو پوي ٿو ته نيپالي پنهنجي ئي ٻوليءَ ۾ دنيا جي علم ۽ ادب کي پڙهن ٿا.

کٽمنڊو جو پراڻي طرز جو ڳتيل آباديءَ وارو شهر پنهنجي تاريخي عمارتن ۽ پتن درٻار جي سوين سالن جي پراڻن مندرن ۽ اتي جي سوڙهين گلين ۾ قائم هوٽلن، جوئلري ۽ ڪپڙن جي دڪانن جي ڪري تمام گهڻو مشهور آهي، جتي روزانو سوين خصوصن يورپين سياح اچي لطف اندوز ٿين ٿا، پتن درٻار جا مندر يونيسڪو جي ورلڊ هيريٽج ۾ شامل آهن، جتي روزانو شام جو سوَن جي تعداد ۾ تفريح لاءِ نوجوان نيپالي جوڙا اچن ٿا.

ڏکڻ ايشيا جي ماڻهن ۾ اقتصادي لٽريسي ۽ خصوصن بجيٽ جي معاملن ۾ شرڪت وڌائڻ لاءِ مڙني ملڪن مان آيلن پنهنجي پنهنجي ملڪن ۾ بجيٽ جي ٺاهڻ کان وٺي ان تي عمل ٿيڻ ۽ خرچ ٿيندڙ پئسن تي بحث مباحثو ڪيو ته هن خطي جي عام ماڻهن تي خرچ گهٽ، فوج، هٿيارن ۽ غير ترقياتي منصوبن تي وڌيڪ خرچ ٿي رهيو آهي.

جيئن پاڪستان جو 80 سيڪڙو خرچ فوج ۽ قرض جي ادائگيءَ ۾ ٿئي ٿو. مون سنڌ جو ڪيس رکندي چيو ته، پاڪستان ۾ صوبو سنڌ 67 سيڪڙو روينيو ڏئي ٿو پر صوبي کي وفاقي بجيٽ ۾ صرف اڍائي سيڪڙو ڏنو وڃي ٿو. سنڌ ملڪ جو سڀ کان وڌيڪ گئس 71 سيڪڙو ۽ تيل 57 سيڪڙو پيدا ڪري ٿو پر اتي جو عام ماڻهو غريب ۽ علائقا ترقيءَ کان وانجهيل آهن. بحث دوران اُها ڳالهه به بحث هيٺ آئي ته صوبن ۽ رياستن جي نااهل حڪومتن جي ڪري ڪٿي ڪٿي بجيٽ ۾ رکيل رقمون به پوريون خرچ نه ٿيون ٿي سگهن، جيڪا نااهل حڪمراني جي نشاني آهي، جنهن لاءِ انهن ملڪن جي سول سوسائٽيءَ کي، ميڊيا ۽ اين جي اوز کي ماڻهن ۾ بجيٽ کان اڳ ۽ بجيٽ جي پيش ٿيڻ کانپوءِ کين متحرڪ ڪرڻ لاءِ سرگرم ٿيڻو پوندو. پاڪستان ۽ هندستان جي حڪومتن تي دٻاءُ وڌائڻو پوندو ته هو فوري طور تي “جنگ نه ڪرڻ” جو معاهدو ڪري پنهنجي ملڪن جي دفاعي بجيٽن کي گهٽ ڪن ۽ اُها رقم تعليم، صحت ۽ سٺي حڪمراني ڪرڻ تي خرچ ڪن.

ڪلڪتي انڊيا مان آيل اميتاب بهار چيو ته انڊيا خصوصن بنگال واري رياست ۾ سول سوسائٽيءَ بجيٽ جهڙن معاملن تي گذريل 10 سالن کان ڪم ڪري رهيون آهن، جتي سرڪار طرفان هلندڙ منصوبن جي عوام “Social audit” پڻ ڪندو رهي ٿو. ادارن جي اهڙي قسم جي عام ماڻهن طرفان احتساب جي ڪري اتان جو ڪم ۽ ادارن جي ڪارڪردگي ڪوالٽيءَ واري ٿئي ٿي. هن چيو ته بجيٽ به سياست آهي ۽ اهڙي سياست جنهن کي بنياد بنائي عام ماڻهن کي اڳتي آندو وڃي، جيئن ماڻهن جي سياست ۽ رهڻي ڪهڻي ۽ سهوليتن ۾ به بهتري اچي.

بنگلاديش جي مندوب شـُـشـُـرشل چيو ته عام ماڻهن کي اُها به خبر نه آهي ته اسان جا حڪمران دنيا جي وڏن مالياتي ادارن کان ڳرن وياجن تي قرض کڻي حڪومتون هلائين ٿا جيڪي پئسا سندن عياشي ۽ فوجن تي خرچ ٿين. هن چيو ته ان لاءِ عام ماڻهو کي بيدار ٿيڻو پوندو.

نيپال جي سار باس چيو ته نيپال، پاڪستان ۽ بنگلاديش جو وڏي ۾ وڏو مسئلو اڄ به غير جمهوري حڪومتون ۽ ڪرپشن آهن ۽ ان کان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ تمام ضروري آهي.

انهيءَ ميٽنگ ۾ اُهو طئه ڪيو ويو ته علائقي جا سڀئي ملڪ ۽ اتان جي سول سوسائٽي اتي جي عام ماڻهو جي بجيٽ ۽ اقتصادي معاملن ۾ شرڪت کي وڌائڻ لاءِ پنهنجيون ڪوششون تيز ڪندا، ميٽنگ ۾ پاڪستان جي هڪ ٻي نامياري دانشور ۽ پائلر اداري جي سربراهه ڪرامت علي پڻ پاڪستان جي سياسي ۽ اقتصادي صورتحال تي ڳالهايو.

کٽمنڊو جي شهر ۾ 41 هزار اسڪوائر فوٽن تي مشتمل بيدخل ڪيل بادشاهه “گيندرا شاهه” جو گلابي رنگ جو محل پڻ ڏسڻ جو موقعو مليو، جيڪو دنيا جي بادشاهن ۽ ڊڪٽيٽرن لاءِ عبرت حاصل ڪرڻ جو هڪ مثال هو، جنهن کي موجوده ڪميونسٽ حڪومت “ميوزيم” ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. ميوزيم کي گهمڻ لاءِ غير ملڪي سياح کان 250 نيپالي روپيا ٽڪيٽ ورتي وڃي ٿي، 52 ڪمرن تي ٻه ماڙ هيءُ محل اعليٰ فرنيچر، سونن قالين ۽ بادشاهه جي خاندان جي ذاتي استعمال وارين شين ۽ مملڪت جي پئسن مان خريد ڪيل شين سان ڀريو پيو آهي، جتي روزانو سـَـوَن جي تعداد ۾ اسڪولن جا شاگرد عام نيپالي عورتون ۽ مرد، غير ملڪي سياح ڏسڻ اچن ٿا. محل جي اندر هڪ ڪمري ۾ بادشاهه جو هڪ پورٽريٽ جيڪو بظاهر ته لڳي ٿو ته اُهو پينسل سان جترڪاري ڪري ٺاهيو ويو آهي پر اُهو پورٽريٽ “انساني وارن” مان تيار ڪيل پورٽريٽ آهي.

هن محل ۾ مهمان ٿي ترسيل ٻاهرين حڪمران جن ۾ اڪثريت آمرن جن ۾ ضياءُ الحق، شهنشاهه ايران، پوپ پال ۽ ٻين جون تصويرون نمايان لڳل هيون. محل جي گهمائڻ لاءِ گائيڊ طور تي عورتون رکيل آهن جڏهن ته ڪنهن کي به ڪيمرا کڻڻ جي اجازت نه آهي.

کٽمنڊو جي شهر کي مون ۽ منهنجي بنگلاديشي دوست “ششرشل” پيرين پنڌ گهميو، جنهن ۾ بتن جا يادگار مندر ۽ بازارون، نيو روڊ تي قائم شاپنگ سينٽر ۽ وڏا وڏا ڪتابن جا دڪان، کٽمنڊو ۾ ڪجهه ڪتابن جا دڪان ايترا ته وڏا ۽ وڏي تعداد ۾ ڪتاب رکندڙ هئا جو ايڏا ڪتاب گهر مون لاهور ۾ به نه ڏٺا.

“شل” جيڪو پڪو بنگالي قومپرست هو. هن مون سان هڪ جملو به اردوءَ ۾ نه ڳالهايو ۽ آخري ۾ چيائين ته اسان بنگالين جو پهرين رَتُ ٻوليءَ جي نالي تي وَهايو ويو، اسان تي اردو مڙهڻ جي ڪوشش ٿي ۽ اسين ٻوليءَ کي بچائڻ لاءِ وڏي ۾ وڏي قربانيءَ لاءِ تيار ٿي وياسيون ۽ نيٺ آزادي وٺي وياسين. شل چيو ته بينظير ڀٽو جو قتل رڳو توهان جو نقصان نه هو، اسان بنگالين کي بينظير جي دردناڪ قتل تي سخت صدمو رسيو. هن چيو ته ذوالفقار علي ڀٽو ۽ بينظير ڀٽو جا قاتل ساڳيا آهن، هن کي سنڌ ۽ سنڌين جي به ڪا في معلومات هئي.

ishaksoomro@yahoo.com

عوام لاءِ سوچڻ رڳو عدليا جي ذميواري ناهي ليکڪ : مرتضيٰ سيال

گهڻو وقت اڳ ٽي وي تي هڪ سلوگن ڏسي کلندا هئاسين. اُن سلوگن ۾ چيو ويو هو ته “پوليس ڪا هي فرض مدد آپ ڪي.” اهو ڪو لطيفو ته نه هو جنهن تي کل اچي پر اها ڳالهه ٺهڪندڙ نه پئي لڳي ته پوليس مددگار به ٿي سگهي ٿي. هونئن ته پوليس جو پهريون ۽ آخري فرض اهو ئي آهي ته اها هر شهري جي مدد ڪري پر اڪثر معاملن ۾ ائين ٿيندو ناهي. چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري نوابشاهه بار کي خطاب ڪندي چيو آهي ته “ڪنهن به شهري سان پوليس جي ڪا به زيادتي ڪنهن به صورت ۾ برداشت نه ڪئي ويندي.” چيف جسٽس جي ڳالهه اسان سڀني جي دل جي ڳالهه آهي ۽ پوليس زيادتين خلاف ميڊيا، سول سوسائٽي توڙي جا باشعور فرد آواز به اٿاريندا رهيا آهن پر باوجود اُن جي پوليس جي زيادتين ۽ غير انساني روين ۾ ڪا به تبديلي اچي نه سگهي آهي. چيف جسٽس سڀني جج صاحبان ۽ وڪيل برادري تي زور ڀريو آهي ته اهي ناانصافين کي ختم ڪرڻ ۽ پوليس زيادتين خلاف پنهنجو ڪردار ادا ڪن. عدليا، سول سوسائٽي ۽ ميڊيا پوليس زيادتين جي خاتمي لاءِ گڏيل ڪردار ادا ڪن ته تبديلي ضرور ايندي. لاقانونيت ۽ پوليس ڪاررواين خلاف ميڊيا (پرنٽ توڙي اليڪٽرانڪ) ڀرپور ڪردار ادا ڪري رهي آهي اهو ئي سبب آهي جو ننڍي کان ننڍو واقعو به عوام ۽ ارباب اختيار جي سامهون اچي رهيو آهي. سپريم ڪورٽ به انهن ئي معاملن تي پاڻمرادو نوٽيس وٺي رهي آهي جيڪي ميڊيا ۾ رپورٽ ٿين ٿا. سوال اهو آهي ته ڇا لاڳاپيل ادارن ۽ حڪومت جو فرض ناهي ته پوليس زيادتين جو نوٽيس وٺن ۽ غير قانوني عمل ۾ ملوث اهلڪارن خلاف ڪا سخت ڪارروائي ڪن؟ جيڪڏهن چيڪ ۽ بئلينس جو سگهارو طريقه ڪار هجي ته نه رڳو پوليس زيادتين ۾ گهٽتائي اچي وڃي پر ماڻهن کي به مدد ملي. هينئر پوليس جو جيڪو ڪردار آهي اهو سندس فرض جي بلڪل ابتڙ آهي. ڪالهه 11 جولاءِ تي سکر مان هڪ واقعو رپورٽ ٿيو آهي جنهن مطابق سکر پوليس پاران ڏاڏي جا قاتل گرفتار نه ڪرڻ تي نوجوان احتجاجن پاڻ کي ماري ڇڏيو. ٻه هفتا اڳ سائيٽ واري علائقي ۾ ڦر واردات دؤران نوجوان مختيار احمد جي ڏاڏي رستم شيخ کي ڪهاڙيون هڻي قتل ڪيو ويو. نوجوان قاتلن جي گرفتاريءَ لاءِ ٿاڻي جا ڪيترائي پنڌ ڪيا پر پوليس کيس هر ڀيري مايوس ڪيو ۽ پوليس جي بي حسي کان تنگ ٿي هـُـن آپگهات ڪري ڇڏيو. فريادي يا ظلم جو شڪار بڻيل ماڻهوءَ سان اهڙو رويو اختيار ڪيو وڃي جهڙو ڏوهارين سان هئڻ گهرجي ته ماڻهو جذباتي به ٿئي ٿو ۽ انتهائي قدم کڻڻ تي به مجبور ٿئي ٿو. اڪثر ڪري پوليس ڏوهارين سان مليل هوندي آهي ۽ پوءِ فريادي ڌر کي ئي تنگ ڪيو ويندو آهي. بي پهچ ۽ مسڪين ماڻهوءَ جي ته ڪا داد رسي ناهي ٿيندي پر پوليس انهن جي ئي ونگار وهندي آهي جيڪي سندن کيسو گرم ڪندا آهن، پوليس جي نظر ۾ اهي ئي بي ڏوهي آهن جيڪي پئسا ڏئي سگهن ٿا ۽ جيڪا ڌر پئسا نه ٿي ڏئي سگهي اُها ڏوهاري آهي.

چيف جسٽس اهو عزم ورجايو آهي ته “ڪنهن به ناانصافي ٿيڻ نه ڏينداسين.” انهيءَ عزم ۽ جذبي سبب ڏتڙيل عوام جو قانون ۾ ويساهه موٽي رهيو آهي جيڪا چڱي ڳالهه آهي پر جيستائين حڪومتي سطح تي اپاءُ نه ورتا ويندا ۽ پوليس کي قانونن تي سختيءَ سان عمل ڪرڻ لاءِ پابند نه بڻايو ويندو، تيستائين لاقانونيت، ناانصافي ۽ زيادتين ۾ تڪڙي گهٽتائي نه ايندي. معاشري ۾ ٿيندڙ ڏوهن مان 99 سيڪڙو ڏوهن لاءِ پوليس ذميوار آهي ۽ پوليس خلاف سخت ڪارروائي ٿئي ته ڏوهن ۾ گهٽتائي ممڪن بڻجي سگهي ٿي. پوليس ۾ سڌارا آڻڻ ۽ قانوني پيچيدگين کي ختم ڪرڻ وقت جي اهم ضرورت آهي. هينئر صورتحال اها آهي جو ڪنهن به غير قانوني معاملي ۾ ڪو پوليس اهلڪار ڦاسي ٿو ته به کيس قاعدن قانونن مطابق جوڳي سزا نه ٿي ملي، قانوني پيچيدگيون کيس فائدو ڏين ٿيون ۽ اهو نه رڳو سزا کان بچي وڃي ٿو پر پنهنجي ساڳي پوزيشن تي بحال به ٿي وڃي ٿو. جڏهن هو ڏوهه ڪرڻ جي باوجود سزا کان بچي ٿو ته وڌيڪ ظالم بڻجي انتقامي ڪارروايون ڪري ٿو. حڪومت پاران ڏوهن ۾ ملوث پوليس اهلڪارن خلاف مناسب ڪارروائي نه ڪرڻ ۽ پوليس کي کليل ڇوٽ ڏيڻ سبب خاص ڪري سنڌ پوليس اسٽيٽ بڻجي ويئي آهي. ڪراچي ۾ ٻن پوليس اهلڪارن ٽن سالن جي گلن جهڙي معصوم نياڻيءَ سان زيادتي ڪري ۽ کيس بي درديءَ سان قتل ڪري ثابت ڪري ڇڏيو ته منجهن نه ته ڪا انسانيت آهي ۽ نه ئي قانون جو ڪو ڊپ. جيڪڏهن هنن کي قانون جو ڊپ هجي ها ته اهڙو ڪم ڪرڻ لاءِ سوچي به نه سگهن ها پر هو ڄاڻن پيا ته قانون سندن ڪجهه به نه بگاڙيندو ۽ جيڪڏهن ڦاسي به پيا ته ڪوڙ، اثر رسوخ يا قانوني پيچيدگين جي سهاري جلد آزاد ٿي ويندا.

دير ته برابر ٿي وئي آهي پر هينئر به حڪومت سجاڳ ٿئي ۽ قانون کي مضبوط بڻائي ته گهڻو ڪجهه تبديل ٿي سگهي ٿو. معصوم نياڻي سان ظلم ڪندڙ پوليس اهلڪارن کي ڦاسي ڏئي مثال قائم ڪيو وڃي ته مستقبل ۾ اهڙن واقعن کان بچي سگهجي ٿو پر ائين ٿيڻ جي اُميد تمام گهٽ آهي. ڪالهه وارين اخبارن ۾ رپورٽ ٿيو آهي ته مورو ڀرسان ڳوٺاڻن پوليس خلاف مظاهرو ڪيو آهي. مظاهرو ڪندڙن دانهيو آهي ته پوليس ڪوڙا ڪيس داخل ڪري بنا جواز پريشان ڪري رهي آهي. اهڙي قسم جا واقعا تقريبن روزانو رپورٽ ٿيندا رهن ٿا پر حڪومت پاران انهن واقعن جو نوٽيس وٺڻ ۽ پوليس خلاف ڪارروائي ڪرڻ جي ڪا به رپورٽ سامهون نه ٿي اچي.

ننڍن وڏن شهرن ۾ منشيات جا ڪاروبار ۽ غير قانوني ڌنڌا پوليس جي مدد سان هلن ٿا ۽ جتي جتي انهن سماجي براين خلاف آواز اٿاريو وڃي ٿو، اتي پوليس ڏوهارين خلاف ڪارروائي ڪرڻ بجاءِ شريف شهرين کي پريشان ڪرڻ شروع ڪري ٿي. وڏن شهرن ۾ ٿيندڙ ڦر، ڌاڙن ۽ ٻين اڪثر واقعن ۾ سڌي يا اڻ سڌي طرح پوليس شامل آهي. ڪيترن واقعن ۾ اهو ثابت به ٿيو آهي پر جلد ئي اهي ڪيسن مان آجا ٿي ويا آهن ۽ ٻيهر پنهنجن عهدن تي بحال ٿي پنهنجا ڌنڌا ڪري رهيا آهن. پوليس سسٽم ايترو ته ناڪاره، فرسوده، انسان دشمن ۽ قانون دشمن بڻجي ويو آهي جو اُن مان شريف شهرين کي انصاف، مدد ۽ تحفظ بجاءِ آزار، ناانصافيون، ظلم ۽ زيادتيون ئي پلئه پون ٿيون. ضروري آهي ته پوليس جي سموري نظام ۾ تبديليون آڻي اُن کي حقيقيي معنيٰ ۾ عوام دوست ۽ مددگار بڻايو وڃي. بهتر ٿيندو جيڪڏهن سپريم ڪورٽ ساک رکندڙ ججن، سول سوسائٽي ۽ سينئر سٽيزنس تي مشتمل هڪ اعليٰ سطحي ڪاميٽي تشڪيل ڏئي جيڪا پوليس سسٽم جو جائزو وٺي ۽ ان کي تبديل ڪري مڪمل طرح عوام جو خادم توڙي قاعدن قانونن تي عمل ڪندڙ ادارو بڻايو وڃي. پوليس پاران ٿيندڙ زيادتين ۽ قاعدن قانونن جي لتاڙ تي نظر رکڻ لاءِ سپريم ڪورٽ پاران هڪ سيل به ٺاهڻ جي ضرورت آهي جيڪو اهڙن واقعن تي نظر رکي ۽ ڊيلي بيسز تي رپورٽ چيف جسٽس کي پيش ڪري. هر ضلعي انتظاميه به پوليس پاران ٿيندڙ زيادتين جو نوٽيس وٺي ۽ ملوث اهلڪارن خلاف قانوني ڪارروائي ڪري. قانون ۽ انصاف سڀني شهرين لاءِ هڪ جهڙو ٿيڻ سان ئي مسئلا حل ٿي سگهندا. پوليس ۾ سڀئي خراب ماڻهو به ناهن، ڪيترا پوليس آفيسر ۽ اهلڪار ايماندار، بااخلاق ۽ فرض شناس به آهن پر اهڙن ماڻهن جو تعداد تمام گهٽ آهي ۽ فرض شناس، ايمانداري ۽ انسان دوست هئڻ ڪري اهي آفيسر ۽ اهلڪار پنهنجي شعبي ۾ پاڻ کي اڪيلو ۽ مـِـس فٽ محسوس ڪري رهيا آهن. اهڙن پوليس آفيسرن ۽ اهلڪارن کي اڳيان آندو وڃي ۽ انهن کي وڌيڪ موقعا ڏنا وڃن ته پوليس جي روايتي ڪردار کي تبديل ڪرڻ ۾ مدد ملي سگهي ٿي. سپريم ڪورٽ زيادتين خلاف پاڻمرادو نوٽيس وٺي انصاف جون گهرجون پوريون ڪري ٿي اها يقينن چڱي ڳالهه آهي جو هو پنهنجي منصبي فرضن جي پورائي لاءِ سچائيءَ سان ڪم ڪري ٿو پر جيستائين عدليه سان گڏ حڪومت انهن معاملن جو سختيءَ سان نوٽيس نه وٺندي ۽ پوليس جهڙي اهم شعبي کي باڪردار ۽ فرض شناس بنائڻ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا نه ڪندي، تيستائين پوليس جي عوام آزار ڪاررواين مان مستقل بنيادن تي ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ ممڪن ناهي.

هي وقت اک پٽڻ ۽ پنهنجون ذميواريون محسوس ڪرڻ جو آهي، اسان وٽ پنهنجي تباهه حال ادارن کي بچائڻ، سنڀالڻ ۽ انهن کي حقيقي معنيٰ ۾ فرض شناس بڻائڻ کانسواءِ ڪو به آپشن ڪونهي. پنهنجن نااهلين جي ڪري اسان گهڻو ڪجهه وڃائي چڪا آهيون. هينئر معاملن کي سنڀالڻ ۽ ذميوار ٿيڻ جو وقت آهي. قانون ۽ انصاف کانسواءِ نه ته جمهوريت پنهنجا پير پختا ڪري سگهي ٿي ۽ نه ئي ملڪ ترقي ڪري سگهي ٿو.

murtzasiyal@yhaoo.com

بارود جي ڍير تي بلوچستان ليکڪ : اسماعيل کوسو

ڪوهه چلتن، ڪوهه زرعون ۽ ڪوهه مردار جي جابلو سلسلن جي وچ ۾ وادي ڪوئيٽا گرمين جي ڏينهن ۾ سنڌ ۽ پنجاب سان گڏ بلوچستان جي گرم علائقن مان رهائش اختيار ڪرڻ توڙي گرمين جي موڪلن ۾ سير ۽ تفريح ڪرڻ لاءِ هزارين ماڻهو پنهنجي خاندانن سميت ايندا هئا ۽ موجوده حالتن سبب انهن جو تعداد تمام گهٽ ٿي ويو آهي. نواب اڪبر خان بگٽي جي شهادت بعد بلوچستان ۾ شروع ٿيندڙ رت جي راند پوري صوبي ۾ شروع ٿي وئي، جنهن ۾ نه صرف بلوچ ۽ پشتون متاثر ٿيا پر ان سان گڏ غير ملڪي ۽ ملڪ جي مختلف علائقن مان روزگار لاءِ ايندڙ شهري به ٽارگيٽ بڻيا، بارودي سرنگهه جي ڌماڪن، راڪيٽ باري، بم ڌماڪن، فائرنگ ۽ مختلف واقعن ۾ گذريل چند سالن ۾ هزارين بيگناهه موت جو شڪار ٿيا آهن، جنهن ۾ سيڪيورٽي فورس جا اهلڪار پڻ شامل آهن. بلوچستان هن وقت بارود جي ڍير تي آهي ۽ ڪنهن به وقت خطرناڪ ڌماڪي جو امڪان آهي.

بلوچستان ۾ نواب اڪبر خان بگٽي جي شهادت بعد آزاد بلوچستان جي تحريڪ ۾ تيزي اچي وئي آهي، بلوچ لبريشن آرمي نالي تنطيم جيڪا هٿياربند جدوجهد جي بنياد ۽ فلسفي تي وجود ۾ آئي، جنهن بابت مشهور آهي ته ان تنظيم تي روس جي حمايت حاصل هئي ۽ افغان جهاد بعد ان تنطيم جون سرگرميون ختم ٿي ويون هيون ۽ خيال ظاهر ڪيو پيو وڃي ته آمريڪا جي روس خلاف افغان جنگ دوران روس بلوچستان ۾ بي ايل اي ذريعي حالتون خراب ڪرڻ ۾ مصروف هو.

بلوچستان جي موجوده حالتن ۾ سنجيده حلقن جو چوڻ آهي ته جيستائين بلوچن جي احساس محرومي کي عملي طور ختم نه ڪيو ويندو، حالتن ۾ تبديلي ممڪن نه آهي. بلوچستان ۾ امن امان جي خراب صورتحال بلوچ علحدگي پسند تنظيمن جون ڪارروايون ته ظاهر آهن پر ان سان گڏ بلوچستان جي گادي واري شهر وادي ڪوئيٽا ۾ رونما ٿيندڙ وڏن واقعن ۾ بندش وڌل مذهبي جماعتن جو ڪردار پڻ آهي ۽ رڪارڊ تي پڻ موجود آهي ته بلوچستان ۾ مذهبي فسادن ۾ اهڙين ديني جماعتن جو هٿ آهي.

بلوچ قومپرست تنظيمن پاران بلوچستان جي حقن لاءِ جاکوڙ دوران وفاق کان جيڪو اهم مطالبو ڪيو پيو وڃي اهو آهي بلوچستان ۾ بلوچن کي حقِ حاڪميت ۽ سندن قدرتي وسيلن تي دسترس حاصل هجڻ آهي. 750 ڪلو ميٽرن تي مشتمل بلوچستان جي سامونڊي سرحد کان وٺي سون، چاندي ۽ ٻين قدرتي وسيلن مان حاصل ٿيندڙ آمدني ۾ بلوچستان کي پورو حصو ڏيڻ جهڙن مطالبن کي هيل تائين وفاق سنجيدگي سان غور نه ڪيو آهي، جنهن سبب بلوچن ۾ وفاق مٿان اعتماد ختم ٿيندو پيو وڃي. نتيجي ۾ بلوچن ۾ احساس محرومي وڌي رهي آهي.

نواب اڪبر خان بگٽي جي شهادت بعد بگٽي خاندان ۾ سياسي ۽ قبيلائي اختلاف پيدا ٿي ويا آهن. نواب بگٽي سان گڏ هٿياربند جدوجهد ۾ شامل سندس پوٽو نوابزاده برهمداغ پاران بلوچ ريپبلڪن پارٽي تشڪيل ڏني وئي، جنهن جو بنياد آزاد بلوچستان آهي، جڏهن ته نواب بگٽي جو پٽ سردار طلال بگٽي جمهوري وطن پارٽي جي نمائندگي جي دعويٰ ڪندي قومي سياست تي يقين رکي ٿو ۽ هو پاڪستان ۾ ئي رهندي بلوچستان جي مسئلي کي حل ڪرڻ جي ڳالهه ڪري ٿو ته ٻئي طرف بگٽي قبيلي ۾ سرداري جي مسئلي تي به شديد اختلاف آهن. نواب بگٽي جي گادي کي سندس پوٽو مير عالي بگٽي حاصل ڪرڻ جي دعويٰ ڪري ٿو ۽ سئي ۾ بگٽي قبيلي جي نمائندگي ڪري رهيو آهي.

بلوچستان ۾ خوف ۽ هراس جي لهر پکڙيل آهي، جنهن سبب حالتون بهتر ٿيڻ بدران خراب ٿي رهيون آهن. بگٽي قبيلي ۾ سياسي ۽ اندروني اختلاف امن امان جي مسئلي ۾ رنڊڪ آهن. سئي ۽ ڊيرا بگٽي ۾ حالتون خراب ٿيڻ جو ڪارڻ پڻ منجهن پيدا ٿيل اختلاف آهن، جڏهن ته وادي ڪوئيٽا ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ جي ذميداري آزاد بلوچستان جي جدوجهد ڪندڙ بلوچ تنظيمن پاران قبول ڪئي پئي وڃي. مختصر عرصي ۾ بلوچستان ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ دوران 200 کان وڌيڪ پوليس اهلڪار موت جو شڪار ٿيا آهن، جڏهن ته 50 کان وڌيڪ غير بلوچستاني يا بلوچي نه ڳالهائيندڙ اهم شخصيتون ٽارگيٽ ڪلنگ جو شڪار ٿيون آهن، جنهن ۾ سياسي جماعتن سان تعلق رکندڙ اڳواڻ به شامل آهن. هن وقت ڪوئيٽا شهر ۾ هرهنڌ چيڪ پوسٽون قائم آهن. پيرا ملٽري فورس، اينٽي ٽئررسٽ فورس، بلوچستان ڪانسٽبلري ۽ پوليس جا هزارين اهلڪار حالتون بهتر بنائڻ لاءِ شهر ۾ گشت ڪري رهيا آهن، جڏهن ته روڊن تي عام شهرين جي باڊي سرچ جو عمل به جاري آهي. اهڙي صورتحال ۾ شهري نفسياتي طور پڻ پريشان آهن.

ڪوئيٽا شهر جو ڪاروبار هتان جي موسم سان منسلڪ آهي، گرمين جي موسم ۾ سنڌ ۽ پنجاب سميت پوري ملڪ مان اهي خاندان جيڪي گهٽ آمدني تي گذارو ڪندڙ آهن ۽ هو مري ۽ اترين علائقن جي مهنگي سير ۽ تفريح کي برداشت ڪرڻ جي حالت ۾ نه هوندا آهن، اهي ڪوئيٽا ۽ زيارت جو رخ ڪندا آهن پر گذريل ڪجهه سالن کان ڪوئيٽا ۽ زيارت اهڙن خاندانن ۽ سير تفريح لاءِ ايندڙ ماڻهن جي مهمان نوازي کان محروم آهن. هتان جو ڪاروباري طبقو پڻ امن امان جي خراب صورتحال سبب سخت پريشان آهن، جڏهن ته سڀ کان وڌيڪ نقصان ڪوئيٽا ۽ زيارت جي هوٽل انڊسٽري کي پهتو آهي.

بلوچستان جي حالتن کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ وفاق ۽ صوبائي حڪومت ڪهڙي حڪمت عملي جوڙي آهي ان بابت بلوچستان جي تمام اسٽيڪ هولڊرن کي اعتماد ۾ وٺڻ لازمي آهي.