• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

سنڌي ادب جو ”ڪرنٽ“ ليکڪ : عمر قاضي

جهڙي طرح روسي ادب جو روشن ستارو پشڪن هڪ ذاتي جهيڙي سبب گولي کائي ان ادب کي فل اسٽاپ ڏئي ويو، جيڪو صرف پشڪن ئي تخليق ٿي ڪري سگهيو، تهڙي طرح سنڌي ادب جو اهو انداز به هڪ قبيلائي جهيڙي جو کاڄ ٿي نسيم کرل سان گڏ ختم ٿي ويو، جيڪو انداز فقط ۽ فقط نسيم کرل ئي اپنائي سگهندو هو.

مون اڪثر ان ڳالهه تي سوچيو آهي ته عظيم ادب ڇا آهي؟ ڇا اهو عظيم موضوع سبب پيدا ٿيندو آهي يا ان جو سبب اهو اسلوب آهي، جيڪو عام شيءَ کي به خاص ڪري ڇڏيندو آهي.

منهنجي محدود معلومات مطابق ته نسيم کرل عالمي ادب جو علامه نه هو. هو انهن اديبن مان نه هو جيڪي پرايون لکڻيون پڙهي، هڪ خاص انداز سان چوري واري اسٽائيل سان لکندا آهن ۽ نه وري هو انهن اديبن مان هو جيڪي پنهنجي وزن کي وڌائڻ جي لاءِ پاڻ سان مطالعاتي ڪتابن جو ڍير به شامل ڪندا آهن. سنڌ ۾ ڀلن پڙهندڙن جو چڱو خاصو تعداد آهي پر پوءِ به ڏهاڪا گذرڻ جي باوجود ڪو اهڙو نثر نگار پيدا نه ٿي سگهيو آهي، جنهن مان نسيم کرل جو ساءُ اچي.

پوءِ آخر اهو ڇا هو جنهن سبب نسيم کرل، نسيم کرل ٿيو.

ان سلسلي ۾ مون کي باهوءَ جو هڪ شعر ياد اچي رهيو آهي ته:

”جي رب ملدا ڌوتي پوتي

تي رب ملدا ڪميان مڇيان ڪون

جي رب ملدا جهنگل ڍونڍي

تي رب ملدا گائيان وڇيان ڪون

ميان باهو رب ايوين نئين ملدا

رب ملدا دليان سچيان اڇيان ڪون“

لکڻ هڪ ڏات آهي. اها ڏات ڪنهن وٽ ڪيئن ٿي اچي؟ ان سوال جو جواب هن وقت تائين نه ته آرٽ ڏئي سگهيو آهي ۽ نه سائنس وٽ ئي ان سوال جو ڪو اطمينان بخش جواب موجود آهي. اهو سوال هن وقت تائين دلين ۽ دماغن جا ڪڙا کڙڪائيندو رهي ٿو. سڀني کان پڇندو رهي ٿو ته ”سڌائتا ته سوين آهن پر آخر ڏات انهن انسانن تي مهربان ڪيئن ٿي ٿئي، جن جو ادب سان ڪو سڌو سئون تعلق ناهي!!؟“

اهو اُترادي وڏيرو، جيڪو پنهجي ٻنيءَ ٻاري جي خفي سان رڌل هوندو هو پر اچانڪ هن جي دل ۾ ڪجهه تري ايندو هو ۽ هو وڏيرڪي ماحول کان ٻاهر نڪري پاڻ کي ڪراچيءَ جي هڪ هوٽل ۾ قيد ڪري، خوبصورت ۽ مهانگين پينن سان هڪ اڌ عاليشان افسانو لکي ڇڏيندو هو.

سنڌي ادب ۾ ڪجهه اديبن تمام گهڻو لکيو پر انهن جي سون افسانن ۾ ڪو سڳنڌ ڪونهي جڏهن ته نسيم کرل جي افسانن ۾ اڄ به اها خوشبوءِ آهي، جيڪا خوشبو ڳوٺ جي ڀنل رات ۾ هوندي آهي، ٻهراڙيءَ جي ٿڪل شام ۾ هوندي آهي، اتان جي ڏهڪائيندڙ ڏينهن ۾ هوندي آهي. آلي مٽيءَ ۾ هوندي آهي. بيٺل پاڻيءَ جي تلاءَ ۾ هوندي آهي. هاريءَ جي پگهر ۾ هوندي آهي ۽ انهن آوازن ۾ هوندي آهي، جيڪي صرف ٻهراڙيءَ ۾ ئي ٻڌي سگهبا آهن.

جهڙي طرح يونان جي جادوگر اديب ڪازانت زاڪس جي لکڻين ۾ اهو پڙهبو آهي ته هن سان ڌرتيءَ ڳالهايو ۽ آسمان هن کي سمجهايو ۽ درياهه هن کي صلاح ڏني، ساڳي طرح سان نسيم کرل جي افسانن کي پڙهي اهو محسوس ٿيندو آهي ته هو پاڻ خاموش آهي پر هن بدران اها ڳوٺاڻي فطرت ڳالهائي رهي آهي، جنهن کي اوچتو زبان ملي وئي هجي.

مون کي ياد اچن ٿا شيخ اياز جا اهي لفظ جن ۾ هن اديبن سان مخاطب ٿيندي لکيو هو ته؛

”ڇا توکي کيڙيءَ جي ٻولي ايندي آهي؟“

جنهن اديب کيڙيءَ ۾ پنڌ نه ڪيو هجي اهو انهن ڀترن جي ٻولي ڪيئن ٿو ڳالهائي سگهي جيڪي پير رکڻ سان ڀري پوندا آهن.

نسيم کرل معاشرتي ۽ معاشي حوالي سان ڀلي هڪ وڏيرو هجي پر هو ذهني طرح وڏيرو نه هو. ڇو ته وڏيرو پنهنجي طبقاتي رعب ۽ دٻدٻي سبب هڪ هاريءَ جو گلو گهٽي ڇڏيندو آهي، جڏهن ته نسيم کرل انهن سڀني کي آواز ڏنو، اظهار جي آزادي ڏني، انهن کي اها سگهه بخشي جو هو بي زبان ڳالهائڻ لڳا. اهوئي سبب آهي ته جڏهن هن جا افسانا پڙهجن ٿا تڏهن اهو محسوس ٿئي ٿو ته ليکڪ پاڻ لڪي ويو آهي ۽ هڪ هاري ڳالهائي رهيو آهي. هڪ ڀاڳيو ڳالهائي رهيو آهي. اهو نوجوان ڳالهائي رهيو آهي، جنهن نئين نئين چوري ڪرڻ سکي آهي. اهو اوڏ گفتگو ڪري ٿو جيڪو نئون مسلمان ٿيو آهي.

جيئن اهي سڀ ڪردار هڪ ٻئي کان مختلف آهن، تهڙي طرح نسيم کرل جا افسانا به هڪ ٻئي کان نيارا آهن. ڪير چئي سگهندو ته ”اٽالو پڊنگ“ جو مصنف ”پهرين مراد“ به لکي سگهندو!

ڪير اعتبار ڪري سگهي ٿو ته ”چوٽيهون در“ لکندڙ ”ڪرنٽ“ جي عنوان وارو افسانو به لکي سگهي ٿو!!

مون جن به اديبن سان نسيم کرل جي حوالي سان ڪچهري ڪئي آهن، انهن هن جي يا ته ”پهرين مراد“ جي تعريف ڪئي آهي يا ”ڪافر“ جي! يا ”چوٽيهون در“ جي!

ان جو سبب هي آهي ته انهن کي انهن افسانن ۾ ڪمال جي ٻولي ۽ اهو موضوع ملي ٿو، جيڪو ڪنهن نه ڪنهن طرح سان سنڌي ادب جي سڃاڻ رهيو آهي. پر جيڪڏهن مون کان سچ پڇو ته منهنجي نظر ۾ هن جي سڀ کان عاليشان ڪهاڻي ”ڪرنٽ“ آهي.

”ڪرنٽ“ کي پسند ڪرڻ جو مطلب اهو ناهي ته ڪو مان پورنوگرافيءَ جو رسيا آهيان. مون کي آرٽ پسند آهي ۽ جيڪڏهن اهو پورنوگرافيءَ ۾ به آهي ته مون کي اهو وڻي ٿو پر ان ڪهاڻيءَ ۾ نسيم کرل جهڙي طرح عقيدي ۽ مامتا جي وچ ۾ هڪ ٽڪراءُ ڏيکاريو آهي، اهو ڪمال جو آهي. هن شروع ۾ ٻڌايو آهي ته هن جي زال جي جسم ۾ ڪو عيب ناهي. هن اهو به ٻڌايو آهي ته هن اونداهه ۾ هن جي جسم تي هٿ ڦيري اها پڪ ڪئي آهي ته اهو نهايت خوبصورت ۽ ڊولائتو آهي. هن اهو به لکيو آهي ته هن جي زال جو هن سان پيار به آهي پر مسئلو صرف اهو آهي ته اخلاقيات جي مدي خارج معلومات سبب هن جي زال اها ڳالهه برداشت ڪري نه ٿي سگهي ته هن کي هن جو مڙس روشنيءَ ۾ ڏسي. ان سلسلي ۾ هن جو خيال آهي ته ”اهو گناهه آهي“.

ان گناهه کان بچڻ جي لاءِ هوءَ پنهنجي پياري مڙس جي ڪاوڙ به برداشت ڪري ٿي ۽ هن جو مڙس هن کي پنهنجي رستي تي آڻڻ جي لاءِ سڀ ڪوششون وٺي ٿو، ان حد تائين جو هن کي پورنو گرافيءَ وارا ميگزين به آڻي ڏئي ٿو پر مسئلو ساڳي هنڌ تان چرڻ جو نالو نه ٿو وٺي. هن جي زال جي ضد پنهنجي جاءِ تي برقرار رهي ٿي ته ”مرد نه ڏسي“.  ان حد تائين جو هو هن سان بارگيننگ ڪري ٿو ته ”چڱو صرف ٽيبل ليمپ ٻارڻ ڏي“ پر هوءَ ان تي به راضي نه ٿي ٿئي.

آخر ۾ بنهه بيشعوري انداز سان هو چوي ٿو ته جيڪڏهن ائين ڪو نه ٿيندو ته ٻار به ڪو نه ٿيندو. اها ڳالهه ٻڌي هن جي زال جي منهن جو پنو لهي وڃي ٿو ۽ هوءَ پنهنجي معصوميت ۾ چوي ٿي ته ڇو نه ٿيندو؟ هو ضد ڪري چوي ٿو ته ”نه ٿيندو“. اهو چئي هو وڃي ٻي ڪمري ۾ سمهي پوي ٿو ۽ رات جي هڪ پهر ۾ هن جي زال هن کي جاڳائي ٿي ۽ هو اهو ڏسي حيران ٿي وڃي ٿو ته ڪمري جون سموريون روشنيون ٻرن ٿيون ۽ هن جي زال جي جسم تي هڪ ڌاڳو به ناهي.

ان ڪهاڻيءَ مان ثابت ٿئي ٿو ته عقيدو مامتا جي آڏو ٽڪي نه ٿو سگهي.

نسيم کرل ڪو ڪميونسٽ نه هو. پر هن جي اعلى شعور جو اهو ”ڪرنٽ“ پوري معاشري کي محسوس ٿيو ۽ جيستائين هي معاشرو سياڻپ جومظاهرو نه ٿو ڪري تيستائين اهو ڪرنٽ ان کي محسوس ٿيندو رهندو. ڇو ته جڏهن ڪو ذهني مريض دوائن کان چڙهي ويندو آهي ته ان جو علاج ”ڪرنٽ“ سان ئي ڪيو ويندو آهي.

تخليق جو موت – 3 :اياز ۽ اداس خوشبو ليکڪ : عمر قاضي

اياز جنهن لکيو هو ته:

”جيڪڏهن مون کي عورت ۽ شراب مان ڪنهن هڪ جي چونڊ ڪرڻ لاءِ چيو وڃي ته جيڪر مان شراب جي چونڊ ڪريان ۽ جيڪڏهن شراب ۽ ڪتاب جي وچ ۾ ڪنهن هڪ جي چونڊ لاءِ چيو وڃي ته مان جيڪر ڪتاب جي چونڊ ڪريان“

هونءَ تو ڪير ڪهڙا ڊائلاگ هڻي سگهي ٿو ۽ شاعرن جو ته ڪم ئي ڊائلاگ هڻڻ آهي پر مان ان ڳالهه جو شاهد آهيان ته اياز جي سڀ کان عظيم عشق جو نالو ”ڪتاب“ هو. خوبصورت ڪتاب ڏسي اياز جي اکين ۾ خمار چڙهي ويندا هئا. هو فروٽ واري کي ”يهودي“ سڏيندي ان سان اگهه تي ڳالهائيندو هو پر مون زندگيءَ ۾ اياز کي ڪنهن به ڪتاب جي قيمت ادا ڪندي ڪنهن قسم جي ارهائي نه ڏٺي.اهوئي سبب هو ته هن عاليشان ڪتاب پڙهيا ۽ عاليشان ڪتاب لکيا.

اياز پنهنجي صحت جي حوالي سان تمام گهڻو حساس هو. هو سٺو کائيندو پيئندو هو ۽ صحت کي بهتر رکڻ جي لاءِ ڪتاب پڙهندو هو ۽ هن کي چڱن ڀلن ڊاڪٽرن کان گهڻي ڄاڻ هوندي هئي. جيڪڏهن زندگي هن جو ساٿ ڏئي ها ته هو سنڌ کي پنهنجي ڏات جي حوالي سان گهڻو ڪجهه ڏئي وڃي ها پر اياز کي انهن بيمارين جهوري وڌو جيڪي هو سکر مان پاڻ سان گڏ کڻي آيو هو.

جيئن لطيف لکيو آهي ته:

”اڏوهيءَ جيان ڏکڙا چڙهيا چوٽيءَ سينءَ“

تيئن اياز جي بيماريءَ جو سبب اهي جراثيم نه هئا، جيڪي ڊاڪٽرن کي خوردبينين سان نظر ايندا آهن پر هن جي دل ۾ اهي افسوس گهر ڪري ويا، جيڪي هن کي هن قوم جي حوالي سان نصيب ٿيا. هن سنڌ کي ايترو ڪجهه ڏنو جو ايندڙ دورن تائين سنڌي ادب جي حوالي سان ڪڏهن به سڃي نه سمجهي ويندي پر هن صرف يونيورسٽيءَ ۾ ڪجهه سال نوڪري ڪئي ۽ هن مٿان روءِ زمين جون ساريون تهمتون مڙهيون ويون. ان الزام جو پٿر نه هو، جيڪو هن مٿان نه وسايو ويو هجي.

نوڪري ڪير نه ٿو ڪري؟ اهي ماڻهو اياز تي قلم فروشيءَ جا الزام هڻندا رهيا جيڪي انهن پوليس وارن جي پيرن ۾ وڇائجي ويندا هئا، جيڪي پوليس وارا هر دور جي حڪمران جي حڪم تي سنڌ جي عوام جا مٿا لٺين سان ڪٽڻ ۾ ڪا جهجهڪ محسوس نه ڪندا آهن. مون اهو به ڏٺو آهي ته چڱا خاصا ڏسڻا وائسڻا ماڻهو اهي ڳالهيون فخر سان ڪندا آهن ته انهن جا ايجنسين جي آفيسرن سان دوستاڻا تعلقات آهن. اياز ته هڪ علمي اداري جو سربراهه ٿيو ۽ هن اتي ادب کي فروغ ڏنو. جيڪي اديب يونيورسٽين ۾ يتيمن وانگر گهمندا هئا، اياز انهن کي عزت ۽ روزگار ڏنو. پر ٿيو ڇا؟ انهن اديبن اياز جي خلاف سازشون ڪيون ۽ ڪڌن ماڻهن کي اڳيان ڪري اياز جي ڪردارڪشي ڪئي.ان وقت هن قوم وساري ڇڏيو ته اياز هن قوم کي لفظن جي صورت ۾ ڇا ڇا ڏنو هو؟

اياز لکيو هو ته:

”مان توکي گيت ڏيان اي ڌرتي

تون مون تي زنجير وجهين!“

اياز هن قوم کي گيت ڏنا ۽ قوم جي وڏواتن اياز کي گاريون ڏنيون. اياز هڪ حساس انسان هو. هن کي پنهنجي توهين جو تمام گهڻو ايذاءُ رسيو. اهوئي سبب هو ته هن ماڻهن سان ميل جول ختم ڪري ڇڏي.

جڏهن قومون پنهنجي قلمڪارن سان اهو سلوڪ ڪن ته پوءِ ڏات جي ڏيهه ۾ ڏڪار ڪيئن نه ايندو؟

اياز جڏهن ڪراچيءَ آيو تڏهن هن معاشري جي منافقيءَ کي وڌيڪ ويجهڙائي سان ڏٺو. هن کي شدت سان محسوس ٿيو ته هن سماج ۾ اهميت انهن پنن جي ناهي جيڪي پيار سان لکيا ويندا آهن پر اصل اهميت انهن پنن جي آهي، جن کي ”نوٽ“ سڏيو ويندو آهي. هن انسانن جي حرص کي افسوس ڀرين نظرن سان تڪيو ۽ هن کي محسوس ٿيو ته جيڪڏهن هو پنهنجو ذهن ۽ پنهنجي ذهانت شاعريءَ ۾ استعمال نه ڪري ها ته هوند هو هڪ امير وڪيل هجي ها ۽ اهي ٽڪي ٽي پئسي وارا ماڻهو هن جا سلامي هجن ها. پر ان جي باوجود هن اهو لکيو ته:

”شاعريءَ ۾ پئسو ناهي پر پئسي ۾ به ته شاعري ناهي. اهو سوچي مون وڪالت ڇڏي ڏني“

ڇا اياز جي ان قربانيءَ جو ڪو قدر ٿيو؟

اياز ته آخري ساهه تائين ڏات سان وفا ڪئي ۽ هن قوم جي لاءِ دعائون به تخليق ڪيون پر ڪڏهن ته هيءَ قوم پنهنجي ضمير جي آئيني ۾ جهاتي پائي ڏسي ته اها پنهنجن تخليقارن جي روح کي رتوڇاڻ ڪيئن ٿي ڪري؟

دنيا ۾ سڀ کان وڏو تشدد روين جو تشدد هوندو آهي. اهو تشدد هن غالب کان وٺي اياز تائين اڪثر اديب برداشت ڪندا رهيا ۽ جن جي روح ۾ تخليقي سگهه هئي، انهن پنهنجين اکين سان پنهنجي دور جي عظيم تخليقارن سان ٿيندڙ تعديءَ جو لقاءُ ٿي ڏٺو. انهن کي صاف نظر آيو ته تخليق جي دنيا ساڙ ۽ وير سان ڀريل نانگن جي دنيا آهي، جيڪي ڏنگ هڻندي ويرم نه ٿا ڪن. ان ڪري هو ان پاڙي مان ڪوچ ڪري ويا، جنهن پاڙي جو نالو ”دل“ آهي. پوءِ هو دل وٽان لڏي ”دنيا“ ۾ هليا ويا.

اهي قلمڪار جن تخليقي ڪرت ڇڏي وڃي دنيا جا ڪم ڪاريون سنڀاليا آهن ڇا انهن اهو سڀ ڪجهه پنهنجي خوشيءَ سان ڪيو آهي؟ هرگز نه. هن دنيا ئي انهن کي ان عمل تي مجبور ڪيو آهي ۽ بعد ۾ اها ئي دنيا واڳونءَ وارا ڳوڙها ڳاڙيندي اچي ٿي ۽ سيني تي هٿ هڻي چوي ٿي ته ”هاءِ هاءِ! دنيا ۾ تخليق جو انت اچي ويو آهي“

جڏهن اسان تخليقارن کي انهن جو جائز مقام نه ٿا ڏيون ته پوءِ اسان اها توقع ڪيئن ٿا ڪيون ته هن دنيا ۾ تخليق جا سرچشما وهندا رهندا.

هن جڳ ۾ تخليق جي لاٿ جي حوالي سان عام طور تي اهو چيو ويندو آهي ته ”تخليقار دنياداريءَ ۾ مشغول ٿي ويا آهن. اهي پروفيشنل ۽ ڪمرشل ذهن جا مالڪ ٿي ويا آهن، ان ڪري اهي انهن ڪمن کي اهميت نه ٿا ڏين، جن ۾ پئسي جو چانس ناهي“

ڪجهه مثالن جي حوالي سان ڀلي اها ڳالهه درست به هجي پر ان جي باوجود هن دنيا جو مجموعي رويو مادي پرست آهي ۽ اها مادي پرستيءَ جي حوالي سان ايتري ته اڳتي وڌي وئي آهي ۽ ان ايتري ته والار ڪئي آهي جو ان ۾ انهن ماڻهن جي ڪا گنجائش ئي نه رهي آهي، جيڪي مادي پرستيءَ بدران رومانوي ذهن وارا آهن.

عام طور تي اهو سمجهيو ويندو آهي ته عظيم ادب صرف ڏکن واري صورتحال ۾ ئي تخليق ٿي سگهي ٿو. پر انقلاب کان پوءِ جڏهن روسي سماج مان انسانن جا عام ڏک ختم ٿي ويا، ان جي باوجود اتي ادب جي ترقي نه رڪي. ان صورتحال جو جائزو وٺندي امرتا پريتم پنهنجي هڪ لکڻيءَ ۾ لکيو هو ته”روسي عاشقن جا عاشق آهن“ هن روسين کي پنهنجي اديبن ۽ شاعرن سان پيار ڪندي ڏٺو. جڏهن ته اسان سماج ۽ هاڻي مجموعي طور تي پوري دنيا ۾ پيار صرف پئسي سان مشروط ٿي ويو آهي. اهو پيار جيڪو پئسي سان مشروط هجي اهو ته ”بازاري پيار“ هوندو آهي پر جڏهن معاشرو مارڪيٽ ٿي وڃي ته پوءِ ان پيار جي اهميت ڪٿي رهندي، جنهن پيار کي دنيا جو ڪو ماڻهو خريد ڪري نه ٿو سگهي. ڇو ته اهو پيار انسان کي صرف هڪ مرڪ سان خريد ڪري وٺندو آهي.

مجموعي طرح سان هي معاشرو هڪ مارڪيٽ ٿي چڪو آهي.ان جي ٻولي مارڪيٽ جي ٻولي آهي. ان جو ذهن مارڪيٽ جو ذهن آهي. ان جو ضمير مارڪيٽ جو ضمير آهي. ان جي سوچ ۽ سمجهه ته ڇا پر ان جا احساس به مارڪيٽ جا احساس ٿي چڪا آهن. ان ڪري هن مارڪيٽ ۾ خصيص خوشين جي اهميت ته آهي پر گهري غم جو ڪو قدر ناهي. جڏهن ته ادب هڪ اداس خوشبوءِ آهي. اها اداس خوشبو جنهن ۾ گهرائي آهي. جيڪا بازاري مرڪ جي سطحي حقيقت کي سمجهي ٿي ۽ هڪ لڙڪ جي قطري ۾ درد جي ان سمنڊ کي محسوس ڪري ٿي، جنهن جا ساحل سدائين وڇوڙن جي ورلاپن سان گونجندا آهن.

اسان ڪوڙين خوشين ۾ ڏندن جي نمائش ڪندڙ دور جا انسان تخليق جي موت جو پڇاڻو ڪرڻ جو حق به نه ٿا رکون. ڇو ته اسان کي ان درد جو احساس ئي ناهي، جيڪو درد ادب جو روح هوندو آهي. اسان ان روح کي خصيص خوشين سان خون ڪري وري مصنوعي معصوميت سان پڇا ٿا ڪريون ته ”تخليق جو موت ڇو ٿيو؟“

umerkazi555@yahoo.com

(تخليق جو موت – II) اداس خوشبو جو سفر! ليکڪ : عمر قاضي

پنهنجي اڳئين ڪالم جي هڪ ڪاپي ته مون  ”عبرت“ ڏانهن اماڻي ۽ ٻي ڪاپي مون پنهنجي هڪ ”ادب شناس دوست“ کي ان اميد سان موڪلي ته ان ”اداس خوشبو“ جو لطف وٺي جيڪا وکرندي ۽ ختم ٿيندي پئي وڃي!

هن رات جو مون کي فون تي چيو ته موضوع ته تمام گهڻو حساس ۽ نهايت اهم آهي پر ان ۾ تسلسل ناهي!

هن جو خيال هو ته ٻي قسط ۾ پڙهندڙن جي دلچسپي برقرار رکڻ جي لاءِ مون کي ڪجهه سوال اٿارڻ کپندا هئا!

شايد هو مون کان اهڙن سوالن جي توقع ڪري رهيو هو جهڙا سوال ”اسٽار پلس“ جي ڊرامن ۾ ان وقت اٿاريا ويندا آهن، جڏهن انهن جي هڪڙي قسط پوري ٿيندي آهي.

هي مون ڪوئي ڊرامو ته ڪو نه لکيو آهي ۽ نه وري شيخ اياز سان پيش آيل هيٺين وارتا بعد هن جي ڪنهن پرستار کي ڊرامو لکڻ جي جرئت ٿي سگهي ٿي.

جڏهن اياز سکر ڇڏي ڪراچيءَ رهيو هو ته هن سان ڪجهه اهڙا ماڻهو به ملاقاتي ٿي ملندا هئا، جيڪي هن جي دل تي جهالت جي دستڪ ڏئي موٽي ويندا هئا. هڪ ڀيري مان شيخ صاحب وٽ ويٺو هوس ۽ هن سان سنڌ جي ڪنهن شهر مان ڪراچي گهمڻ جي لاءِ آيل همراهه ائين لڙي مليا جيئن اردوءَ ۾ چئبو آهي ته:

”يهان سي گذرا تو سوچا، سلام ڪرتا چلون“

ان سلام اياز کي ڏاڍو ڊسٽرب ڪري ڇڏيو. مون کي ان وقت اچرج وٺي ويو جڏهن انهن همراهن پنهنجن عجيب سوالن مان شيخ صاحب کان هڪ سوال اهو به ڪيو ته ”اوهان ٽي وي ڊراما ڇو نه ٿا لکو؟“

انهن جو سوال ٻڌي شيخ صاحب جي چهري تي هڪ تلخ مرڪ اچي وئي ۽ هن ماحول کي مٽائڻ لاءِ مون کي چيو ته ”قاضي! منهنجي شيلف ۾ رکيل اها گڏي ته سڌي ڪري رک“

جڏهن مان گڏي سڌي ڪري رهيو هوس، ان وقت شيخ صاحب کان رهيو نه ٿيو ۽ هن پنهنجي منهن ڀڻڪي چيو ته ”مان لورڪا وانگر ڊراما ته لکڻ چاهيان ٿو پر ڇا ڪيان جو ٽي وي جي پروڊيوسرن کي منهنجي گڏيءَ جيترو عقل به ناهي“

سو منهنجي دوست ڳالهه پئي ڪئي تسلسل جي!

مان هن کي ڇا چوان؟ هو پاڻ ڏاهو آهي. ڇا کيس معلوم ناهي ته ادب زندگيءَ جو عڪس آهي. جڏهن زندگيءَ ۾ ڪو تسلسل ناهي ته اهو ان ادب ۾ ڪيئن ايندو، جيڪو زندگيءَ جي ترجماني ڪري ٿو.

مان ان ڳالهه جي دعويٰ نه ٿو ڪيان ته مان ڪو عظيم ادب تخليق ڪري رهيو آهيان. مان ته سمجهان ٿو ته عظيم ادب کي ”وفات“ ڪئي ڪو وقت ٿي ويو آهي. منهنجا هي لفظ شايد ان ادب جي مزار تي چڙهندڙ اهي گل آهن، جيڪي ان ترتيب ۾ نه هوندا آهن، جنهن ترتيب وارا گل سهاڳڻيون گجرن جي صورت پنهنجي ويڻين ۾ پائي، ڪنهن سان پيار ڪنديون آهن.

هي ته دکي دل جي ڪيفيت سان اڇلايل گل آهن. انهن جي بي ربطگيءَ ۾ ئي هڪ ربط آهي! غم جو ربط الڳ نوعيت جو هوندو آهي! خوشيءَ واري کل ته هڪ ساز وانگر وڄندي محسوس ٿيندي آهي پر سڏڪن ۾ ساڳيو ڪو ربط نه هوندو آهي. ان لاءِ ذميوار انسان نه پر هن جي جيءَ جا اهي جهٻا هوندا آهن، جن جي اڀري اچڻ جو ڪو به وقت مقرر ڪري نه ٿو سگهجي!

مون ته پوئين ڪالم کي هڪ ڌڪ ۾ پورو ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي پر نه معلوم ڇو مون کي آخر ۾ مرزا غالب جو اهو شعر ياد اچي ويو ته:

”ڪالم ختم هوا اور مدح باقي هي

سفينه چاهئيي اس بحر بيڪران ڪي ليي“

ڇا سنڌي اديبن کي معلوم آهي ته غالب جو اهو شعر هن جي ڪهڙي غزل مان کنيل آهي؟

ڇا اهي ڄاڻن ٿا ته غالب اهو غزل ڪنهن جي لاءِ لکيو هو؟

انهن کي ته اهو پتو به شايد هجي ته غالب جي ادبي حيثيت جي بلندي ڪيتري آهي!!؟

مان غالب جو مداح آهيان. هن جي شاعرانا عظمت جي آڏو منهنجو ڪنڌ هر ڪليءَ کي ٽوڙي جهڪي پوندو آهي. ان جهڙا انسان هن ڌرتيءَ تي ايندا ناهن پر نازل ٿيندا آهن. پر پنهنجي دور هن جو حشر ڪهڙو ڪيو؟

غالب ڪيتري نه غمگين دل سان لکيو هو ته:

”ڪس روز نه تهمت تراشا ڪيي عدو

ڪس روز هماري دل پي نه آري چال ڪيي“

ڳالهه جيڪڏهن صرف الزام بازين تائين محدود هجي ها ته به خير هو پر غالب تي هن جي مخالفن ڇاپا هڻايا ۽ هن کي گرفتار ڪرايو ۽ هن کي ٽيپ ڏياري.

اهو عظيم شاعر چورن ۽ ڏوهارين سان گڏ جيل ۾ رهيو جيڪو پاڻ کي ”عجب آزاد مرد“ ڪوٺيندو هو.

منهنجي نظر ۾ غالب تخليقي دنيا جو مسيح هو. هن کي حقيقي معنيٰ ۾ صليب گهلڻي پئي هئي.

هو جيڪو پاڻ صدائون پيو ڏيندو هو ته:

”ابنِ مريم هوا ڪري ڪوئي

ميري دک ڪي دوا ڪري ڪوئي“

پر هن جي پاسي ۾ ڪو اهڙو نه هو جيڪو هن جي دک جي دوا ڪري. هن جي آس پاس ته اهي ماڻهو هئا، جيڪي هن جي دک کي وڌائڻ جو سبب بڻبا هئا.

غالب کي ڪنهن به نه سمجهيو. هو جيڪو هڪ فنڪار هو. اهڙو فنڪار جنهن کي پنهنجي فن تي ناز هو. ان ڪري هو هميشه پنهنجي دور جي شاعرن کي چئلينج ڪندي چوندو هو ته:

”عجيب رنگ مين غالب هوا هي نغمه سرا

صلاحِ عام هي يارانِ نڪته دان ڪي ليي“

هن جا همعصر هن جيان نغمه سرا ٿي نه سگهندا هئا، ان ڪري هن کي عذاب ڏيندا هئا.

هيءَ دنيا تخليقارن جي لاءِ جهنم جهڙي ٿي رهي آهي. اهي تخليقڪار جيڪي انسان جي رت پونءِ کي رنگ ۽ خوشبو ۾ تبديل ڪري حسن جي تخليق ڪندا رهيا آهن. پر جنهن سماج کي سونهن کان ئي ساڙ هجي، اهو سماج تخليقڪار کي ڪيئن بخشيندو؟

ممڪن هجي ته ڪوئي دوست اهو سمجهندو هجي ته مان غالب ۾ ائين الجهي پيو آهيان جيئن سليمان صبا جي زلفن ۾ الجهي پيو هو ۽ انهن کي منهنجي موضوع تان هٽي وڃڻ جو گمان ٿيندو هجي. اهي اها ڪيفيت محسوس ڪندا هجن جيڪا غالب جي ان شعر ۾ آهي ته:

”وه اور آرائش خمِ ڪاڪل

مين اور انديشه دور دراز!“

مان پنهنجي موضوع کان دور ناهيان. جيڪڏهن آهيان به ته اها دوري ان قسم جي آهي، جيڪا ڪيترين ئي ويجهڙاين کان وڌيڪ ويجهي هوندي آهي. اياز ان قسم جي دوريءَ جي حوالي سان لکيو هو ته:

”دور هوندي دور ناهين، مور ناهين

هونءَ تنها ميڪشيءَ کي ڪير چاهي!“

ادب جي موت جي حوالي سان لکيل هي ڪالم ته غالب جي غم جي حوالي ٿي ويو.

پر ڏسڻ وارن جي لاءِ ان ۾ هڪ مخفي پيغام آهي. اهو مخفي پيغام جنهن ۾ پنهان آهي اها حقيقت ته ادب آخر ڇو مئو؟

ادب جي موت جا ذميوار اهي اديب آهن، جن ادب کي ڇڏي ڏنو يا اهو ماحول جنهن لکڻ وارن هٿن جا ڏوڏا ڀڃي، انهن کي مجبور ڪيو ته هو لکڻ ڇڏي ڏين.

ادب جذبي کان سواءِ تخليق ٿي نه ٿو سگهي ۽ اسان جي ماحول ۾ جذبو هڪ گار آهي!

ڪيتري نه اداسي آهي، اياز جي ان ٽيڙوءَ ۾ ته:

”هي جي پڙ پائن

ڀلا ڪنهن کي جيئري

ڇاتيءَ سان لائن!!؟“

سو! دوستو اداس خوشبو جو سفر پنهنجي منزل تي پهچڻ کان اڳ ۾ ڇو ختم ٿيو؟

ڇا ان تحقيق جي لاءِ اسان جي اديبن کي غالب جي ديوان جا ڪجهه پنا اٿلائڻ جو ”ڪشٽ“ به قبول ناهي!!؟

اهو غالب جنهن اها سٽ لکي ڄڻ ته پنهنجي ماحول جي منهن تي هڪ ڀرپور چماٽ وهائي ڪڍي هئي ته:

”ڪڇ شاعري ذريعه عزت نهين مجهي“

اهڙي ڪيفيت ۾ مون اياز کي به ڏٺو.

(هلندڙ)

umerkazi555@yahoo.com

تخليق جو موت (1) ليکڪ : عمر قاضي

غالب پنهنجي سموري شاعريءَ جي حقيقت کي ٻن سٽن ۾ سمائيندي لکيو هو ته:

”نقش فريادي هي ڪس ڪي شوخيِ تحرير ڪا

ڪاغذي هي پيرهن هر پيڪرِ تصوير ڪا“

سو اڄوڪي ڏينهن ”عبرت“ پنهنجي ڪاغذي وجود ۾اهو ادب سمائيندي آهي، جيڪو منهنجي نظر ۾ ”اداس خوشبو“ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي!

”ادبي ڪيڙو“ ته ڪنهن ۾ ڪهڙو ۽ ڪيترو به ٿي سگهي ٿو. پر منهنجي نظر ۾ سنڌي سماج ۾ اهي ماڻهو تمام گهٽ آهن، جن کي ”ادبي ڪيڙو“ ڪوٺي سگهجي!

مون کي ان ڳالهه تي فخر رهيو آهي ته منهنجو دوست نور احمد ڪنهن به قسم جي ادبي ڪيڙي کان پاڪ آهي. ڇو ته هو خود هڪ عاليشان ”ادبي ڪيڙو“ آهي!

سنڌي سماج پنهنجي تمام تر غلام فطرت سبب هر چڱي شيءَ کي بت بڻائي پوڄڻ جو عادي رهيو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان قسم جا جاهل بت پرست پنهنجي بيڪار چاهتن جي ناڪاميءَ تي پنهنجي خوابن کان اڳ ۾ پنهنجي بتن کي چڪنا چور ڪرڻ ۾ تيزيءَ سان تيار ٿي ويندا آهن.

هونءَ ته مان اڄ تائين اهو فيصلو نه ڪري سگهيو آهيان ته بت پرستي سٺي آهي يا بت شڪني بهتر آهي! پر منهنجو خيال آهي ته اهي ٻئي ڳالهيون ان وقت بنهه بيڪار ٿي وڃن ٿيون جڏهن انهن ٻنهي جو تعلق انسان جي عقيدي سان ڳنڍجي وڃي ٿو. ان وقت بت شڪني ۽ بت پرستيءَ ۾ ڪو فرق نه ٿو رهي جڏهن اهي ٻئي ڪم ان  ”عقيدي“ جي گرفت ۾ اچي ڪيا وڃن، جيڪو عقل کان بالاتر هوندو آهي.

عقل کي صرف هڪ صورت ۾ ناپسند ڪري سگجهي ٿو، جڏهن اهو عشق سان پنهنجو قد ماپڻ جي ڪوشش ڪري!

سو مون ڳالهه پئي ڪئي پنهنجي دوست نور احمد جي! اهو نور احمد جيڪو ادبي ڪيڙي وارن سنڌي دانن جي بيڪار ۽ بي عقل بحثن مان بيزار ٿي اهو موقف اختيار ڪندو آهي ته ”ادب هڪ تفريح آهي“ جڏهن ته هن کان وڌيڪ ان ڳالهه جو احساس ٻيو ڪنهن کي ٿي سگهي ٿو ته ادب ڪنهن به تفريح جو نالو ناهي پر اهو هڪ اهڙي اداس خوشبو جو قسم آهي، جنهن کي ڪنهن به قسم جي بوتل ۾ بند نه ٿو ڪري سگهجي!

اڄ ”عبرت“لاءِ ادبي صفحي جي حوالي سان لکڻ جو فيصلو ڪيو هيم ۽ سوچيو هيم ته ڪنهن ڪتاب تي تبصري جي بهاني پنهنجي اندر جو اوٻر ڪڍندس پر پنهنجي نون ڪتابن جي شيلف ۾ اهو ڏسي بيحد مايوسي ٿي ته جيڪي ڪتاب مان صرف ڪتاب وٺڻ جي عادت سبب خريد ڪري آيو هوس، انهن ۾ اڪثر اجايا ۽ پنن جو زيان هئا.

ڪجهه نه پر ڪيترائي ماڻهو چوندا آهن ته بيڪار ادب لفظن جو زيان هوندو آهي، جڏهن ته مان بيڪار ادب کي ڪاغذن جو زيان سمجهندو آهيان. منهنجي خيال ۾ ڪنهن ڪاغذ جي ڪوڙن جهڙيون سٽون لکي، ان جي وجود تي ظلم ڪرڻ کان بهتر آهي ته ان مان ٽشو پيپر ٺاهيا وڃن ته جيئن اهي خوبصورت عورتن جي هٿن، ڳٽن ۽ چپن سان لڳي پنهنجي حياتيءَ کي سڦل سمجهن!

۽ جيڪڏهن ان مان ڪنهن ڪاغذ جي ڀاڳ ۾ ڪنهن حسين ۽ غمزده عورت جون آليون اکيون اچي وڃن ته ڪاغذ ايندڙ نسل تائين پنهنجي ان حاصلات تي فخر ڪندا آهن.

سو اڪثر نوان ڪتاب مون کي ڪاغذن تي ظلم محسوس ٿيا. مون کي اهو محسوس ٿيو ته ڄڻ انهن کي بيڪار ادب جي ادب جي ٽياس تي ٽنگيو ويو آهي ۽ مون اهي ڪتاب مئل ماڻهوءَ جي اکين وانگر ٻوٽيندي چپن ۾ اياز جي هڪ شعر جو نثري ترجمو ڪندي ڀڻڪيو ته ”هن بيڪار ٽياس تي ٽنگجڻ کان بهتر هو ته انهن ڪاغذن کي ايترو اختيار ملي پوي ها ته هو پنهنجي منهن آتم هتيائون ڪن ها!!“

باقي جيڪي چڱا ڪتاب هئا، اهي ان ادب جو نئون ڇاپو هئا، جن کي اسان ”ڪلاسيڪل“ ادب ڪوٺيون ٿا. جن کي هر ڀيري پڙهڻ سان هڪ الڳ لطف حاصل ٿيندو آهي.

ڇا اهو عمل سٺو نه هو ته مان هي اجايا سجايا لفظ لکڻ بدران ڪنهن عاليشان ڪتاب کي پڙهان ها!

پر مون کي نئين ادب جي حوالي سان ڪجهه لکڻو هو ۽ مون کي ان وقت اهو محسوس ڪري سخت ڏک ٿيو ته ”نئين ادب جي آڏو پورو دم اچي ويو آهي” معنيٰ نئين ادب جو دم نڪري ويو آهي. ان صورتحال کي اسان تخليق جو موت ڪوٺي سگهون ٿا.

مون کي لڳو ته هاڻي تاريخ جو اهو دور شروع ٿي چڪو آهي، جيڪو سمجهي ٿو ته تخليق ادب جي ڪا اهميت ناهي. يا اهو به ته ممڪن آهي ته تخليقي ادب موجوده دور جي ننڍڙن ۽ بيڪار قسم جي رجحانن کان بيزار ٿي پاڻ ئي اديبن جي دلين مان ائين اڏامي ويو هجي، جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويندو آهي ته”جڏهن عبادت گاهن ۾ باهه لڳندي آهي، تڏهن مقدس ڪتاب اڏامي ويندا آهن!“

سو اديبن جي دلين ۾ هڪ قسم جي باهه آهي.

ڪاش! اها باهه اهڙي قسم جي هجي ها، جهڙي قسم جي باهه زرتشتن جي عبادت گاهن ۾ ٻرندي آهي.

پر افسوس ته اها باهه نهايت ڪميڻي قسم جي آهي. اها باهه ساڙ ۽ وير جي آهي. اها باهه ٻين کي خوش ڏسي ناخوش ٿيڻ واري احساس جي باهه آهي.

هن وقت جڏهن باهه تي سوچي رهيو آهيان ته مون کي اهو محسوس ٿي رهيو آهي ته باهين جا ٻه قسم هوندا آهن، هڪ باهه اها هوندي آهي، جيڪا ڪن ڪچري کي ساڙي ڇڏيندي آهي. اها باهه جيڪا سونارا سون کي ڏيندا آهن. اها باهه پاڻيءَ جو اعليٰ روپ چئي سگهجي ٿي. ڇو ته اها صفائي ڪندي آهي ۽ سون مان کوٽ ڪڍي ان کي وڌيڪ اجرو ڪندي آهي. ان کي ڪندن بڻائيندي آهي.

پر هڪ ٻي باهه به هوندي آهي، جيڪا چڱين خاصين شين کي به ساڙي ڪِن ڪچرو ڪري ڇڏيندي آهي. مون کي محسوس ٿي رهيو آهي ته موجوده دور جي اديبن جي دلين ۾ اها باهه ٻري رهي آهي.ان باهه جي بيڪار تو سبب اهو ادب به انهن دلين جو رخ نه ٿو ڪري، جيڪو ڀلي اداس خوشبو جيان عظيم نه هجي پر ان کي پڙهي گهٽ ۾ گهٽ انسان جي اجهاميل چهري تي مُرڪ جو ديپ ٻري پوندو آهي.

مون هي لفظ ڪنهن خاص ويچار تحت لکيا پئي. منهنجي خواهش هئي ته مان ”تخليق جي موت“ تي پنهنجا ويچار ونڊيان. مان لکان ته ادبي تخليق جو انت ڇو اچي ويو آهي؟ پر بقول غالب:

”ڪلام ختم هوا اور مدح باقي هي

سفينه چاهئيي اس بحر بيڪران ڪي ليي“

ان ڪري مان چاهيان ٿو ان موضوع تي لکندو رهان. ڇو ته هي موضوع سڀ کان وڌيڪ اهم آهي.

آخر اهو الميو ڪنهن اديب جي موت جهڙو ته ناهي، جنهن کي صرف هڪ ڪالم جو ڪفن پارائي دفن ڪري ڇڏجي!

ادب ته هوندو ئي ان لاءِ آهي ته جڏهن اديب مري وڃن ته اهو زنده رهي!

پر جڏهن ادب پاڻ مري وڃي ته پوءِ اهو عظيم الميو آهي. ان تي صرف هڪ ڳوڙهو ڳاڙي نه ٿو سگهجي!

ان ڪيفيت جي بيان لاءِ ئي وقت گهرجي!

اها ڪيفيت ته ڏک جي اها منزل آهي، جتي پهچي انسان جا ڳوڙها سڪي ويندا آهن. جنهن ڪيفيت ۾ جڏهن لطيف جهڙي عظيم تخليقڪار جو من الجهي پوندو آهي ته اهو به پار ڪڍي پڇائون ڪرڻ لڳندو آهي ته:

”روئان ڪيئن پرين کي

روئي نه ڄاڻان!

مٿي ڪيو ڀڻان

هجن هاڻان هٿڙا!!“

(هلندڙ)

umerkazi555@yahoo.com

ڪهڙي سنڌ…….! ليکڪ : عمر قاضي

ڪنهن دوست مهڻي نما صلاح ڏيندي چيو ته، ”اوهان ته سنڌ کي وساري ويٺا آهيو. سنڌ تي ڪجهه لکو!“

۽ مون بلڪل بيخياليءَ مان پڇيو ته ”ڪهڙي سنڌ؟“

ان وقت منهنجي ذهن ۾ ڪجهه به ڪو نه هو. پر هاڻي جڏهن رات لڙيءَ وقت لکڻ ويٺو آهيان ته پنهنجي سوال تي سوچي رهيو آهيان ۽ مون کي ياد اچي رهيو آهي، اهو خليل جبران، جنهن جي آڏو ڪجهه اهڙو ئي سوال آيو هو، تڏهن ئي ته هن لکيو هو ته:

”لبنان هڪ ناهي

لبنان ٻه آهن!

هڪ لبنان اوهان جو آهي

۽ ٻيو لبنان منهنجو آهي.

اوهان جو لبنان هڪ منجهيل مامرو آهي

۽ منهنجو لبنان پاڪيزه حسن جي سادي حقيقت!

اوهان جو لبنان اوڀر ۽ اولهه جي ماڻهن جي ورڇ آهي

منهنجو لبنان پکين جو اهو وڳر آهي

جيڪي ان وقت آسمان ۾ نظر ايندا آهن

جڏهن ڌنار پنهنجا ڌڻ ڪاهي چراگاهن ڏانهن ويندا آهن

يا جڏهن هو سج لٿي مهل واپس ايندا آهن!

ڇا اوهان ۾ اهو چوڻ جي جرئت آهي ته

منهنجي زندگي منهنجي وطن جي رڳن ۾ رت جو ڦڙو هئي

ان جي اکين جو ڳوڙهو هئي،

ان جي چپن جي مرڪ هئي!“

مان يقين سان ته نه ٿو چئي سگهان پر مون کي پڪو شڪ آهي ته جڏهن مون ”ڪهڙي سنڌ؟“ چيو ته ان مهل منهنجي تحت الشعور ۾ جبران جي ان لکڻيءَ جو اڻچٽو ئي سهي پر هڪ عڪس هو.

ساڳي طرح مان جڏهن هاڻي سوچي رهيو آهيان تڏهن مون کي محسوس ٿي رهيو آهي ته نه رڳو جبران کي پر هر حساس ۽ تخليقي انسان کي اهو محسوس ٿيندو رهندو آهي ته هن جو وطن اهو ناهي،

جنهن وطن جون ڳالهيون ويڪائو سياستدان ڪندا آهن.

جنهن وطن تي نااهل حڪمران حڪومتون ڪندا آهن.

جنهن وطن جا ماڻهو پنهنجي هم وطنن جو خون هاريندا آهن.

عورتن جو ڳچيون وڍيندا آهن ۽ پکين کي بندوقن جون گوليون هڻي ماريندا آهن.

ان ڪري مان ان وطن کي پنهنجو وطن ڪيئن چوان؟

جتي غلاميءَ هڪ گار ناهي

پر روزگار آهي!!

مان ان وطن کي پنهنجو وطن ڪيئن سڏيان

جتي محبت عبادت ناهي

پر هڪ جرم آهي!

نه منهنجو وطن اهو ناهي

جنهن جي بج بج مان انسانيت جي خون جي ڌپ اچي ٿي

جنهن کي لومڙيءَ جو دماغ

گدڙ جي دل

۽ بگهڙ جي بي رحمي آهي!

منهنجو وطن ته ڪويل جي اها ڪوڪ آهي

جيڪا جهنگ جي دل ۾ تڏهن به وڄندي رهندي آهي

جڏهن اها وڻ جي ٽاريءَ تان اڏامي ويندي آهي!

منهنجو وطن لاڙ ۽ اتر جي ورڇ ناهي

اهو ته هڪ پينگهه جو جهوٽو آهي

ٻن نيڻن جي نهار آهي

۽ ٻن چپن جي چمي آهي!

مان ان وطن کي ڊس اون ڪيان ٿو

ان کان پنهنجي بيزاريءَ جو اعلان ڪيان ٿو

ان کي پنهنجي وطن خلاف کڙو ڪيل محاذ تصور ڪيان ٿو

جنهن وطن ۾ وڏيرا شوق سان غداريون ڪندا آهن

۽ وطن فروشن جون جهوليون ووٽن سان ڀريون وينديون آهن!

جتي حقدارن کي حقن بدران پوليس جا ڏنڊا ملندا آهن

۽ مجرم مڇون وٽي گهمندا آهن!

اهو وطن منهنجو وطن ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟

جتي عورتن کي وڪرو ڪيو وڃي

۽ ٻارن کان مزدوري ڪرائي وڃي

۽ لاڪپن ۾ بي پهچ انسانن کي ڪٺل ڪڪڙين وانگر ٽنگيو وڃي!

اهو وطن منهنجو ناهي

جتي جاهل سک ۾ رهندا هجن

۽ عالمن کي ذليل ڪيو وڃي

عاشقن تي ڪيس داخل ڪيا وڃن

۽ مئي نوشيءَ کي حقارت سان ڏٺو وڃي

۽ انسانن جي خون کي چوسڻ جو مطلب

ڪامياب ڪاروبار هجي!

منهنجو وطن ٻٻر جو ڪنڊو ناهي

اهو ته ڪنڊن ۾ ٽڙيل اهو پيلو گل آهي

جيڪو هر لقاءَ کي ٻار وانگر حيرت سان ڏسندو آهي!

منهنجو وطن!

چالاڪ بيوروڪريٽ ناهي

اهو ڪنهن چيف جو چمچو ناهي

اهو ته هڪ ڪيف آهي

مستي آهي

سرور آهي

اهو سزا ناهي!!

اها سزا جيڪا ڪنهن چڱي عمل تي ملندي هجي

جيڪا چاهت جي ڏوهه سبب چهبڪ جي صورت ۾

ان نياڻيءَ جي پٺيءَ تي پوي

جيڪا ڪڪوريل اکين سان

پيار جو پهريون خواب ڏسندي آهي!!

منهنجو وطن قربانيءَ جو اهو ڍور ناهي

جنهن جا حصا ورهايا وڃن!

منهنجو وطن ته هڪ گيت آهي

هوا جو جهلڪو آهي

نديءَ ۾ لڙهندڙ پرديسي گل آهي

ڪنهن خوبصورت چهري تي اڏامندڙ بانوري چڳ آهي

اها اک آهي، جنهن جو سرمو روئڻ سبب آلو ٿي وڃي!!

منهنجو وطن انهن لڪيرن جو نالو ناهي

جن کي فوجي سرحدون سڏيندا آهن

منهنجو وطن ته اها تصوير آهي

جيڪا ننڍڙا ٻار

پنهنجي نازڪ هٿن سان ٺاهيندا آهن!

منهنجو وطن ڪوڙو واعدو ناهي

اهو ته اهڙو وچن آهي

جيڪو مسڪرائيندو سوريءَ تي چڙهي ويندو آهي!

منهنجو وطن مداريءَ جو تماشو ناهي!

اهو محنت ڪش جي هٿن وانگر مقدس

۽ شڪ کان بالاتر آهي!!

ان ماءُ جي لولي آهي

جنهن جو پٽ قتل ڪيو وڃي

ان عورت جي نڪ جي ڦلي آهي

جنهن تي ڪارپ جو ڪوڙو الزام هنيو وڃي!

۽ ان يتيم ٻار جو ڳوڙهو آهي

جنهن کي ٻڌايو وڃي ته

”تنهنجي ماءُ حج تي وئي آهي“

منهنجو وطن ڪهڙو آهي؟

ان جو پتو شايد مون کي به ناهي

مون کي صرف ايترو معلوم آهي

ته منهنجي وطن جو نالو ”سنڌ“ آهي.

اها سنڌ جيڪا اياز جي شاعريءَ ۾ آهي

اها سنڌ جيڪا ڪارونجهر جي ڪوڪرا ڪندڙ مورن جي صدائن ۾ آهي!

اها سنڌ جيڪا سيوهڻ ويندي

ان پهاڙي موڙ تي آهي

جنهن کي ياد ڪندي حسن درس لکيو هو ته

”تون جا پاڻ پکيءَ جهڙي آن

لڪي شاهه صدر ۾ ملندينءَ

گونگي شام جبل ۾ گڏبئينءَ“

جيڪا رات جو دير سان ڀٽ شاهه تي وڄندڙ تنبورن جي تارن سان الجهي پوندي آهي!

جيڪا ڪينجهر جي ڪناري

چري چنڊ وانگر ان نوريءَ کي ڳولهيندي آهي

جنهن جو تماچي ڪڏهن به ڪو نه اچڻ جي لاءِ هليو ويو آهي!

منهنجي سنڌ مارئيءَ جي لوئي ناهي

پر ان جي جبر آڏو انڪار آهي

سسئيءَ جي فرياد ناهي

پر هن جي پيرن جو زخم آهي!

اها مومل جي بغاوت آهي

۽ اهو آخري جام آهي

جيڪو موکي پاڻ ڀري پيئي

۽ متارا ان جي لاش تي ماتم ڪندا رهن!

منهنجي سنڌ اهو ڳاڙهو ڪارپيٽ ناهي

جيڪو آمر حڪمرانن جي آمد وقت وڇايو ويندو آهي!

منهنجي سنڌ لاهوت جي طرف ويندڙ اها اداس واٽ آهي

جنهن کي ڏسي لطيف پنهنجيون روئيندڙ وايون لکيون هيون!!

منهنجي سنڌ سجاده نشين جي حجري ۾

ٿيندڙ مجري دوران هارجي پيل ولائيتي بوتل جو پيگ ناهي

اها ته ان مواليءَ جو سوٽو آهي

جنهن جي مرڪ کي ڏسي

دنيا جو سمورو ٺٺ

ٺڪر جي ٿانءَ وانگر ٽٽي ٽڪرا ٿي پوندو آهي!

تون مون کان منهنجي وطن جي باري ۾ پڇين ٿو؟

اچ اچي ڏس موهن جي دڙي تي

الوپ ٿيندڙ صبح جو آخري ستارو!!

۽ ٻڌ ان تڏ جي تنوار

جنهن کي سموري ماحول جي

وحشتناڪ خاموشي به ماٺ نه ڪرائي سگهندي آهي!!

منهنجو وطن حاسد ليکڪن جي انهن سازشن جو نالو ناهي

جيڪي هو قلم سان ڪندا آهن!!

منهنجو وطن ته هنجن جو اهو رسامو آهي

جنهن سبب هو ڏاڍو ڏور اڏامي ويندا آهن!!

ڪجهه لوڀين جون ڪاميابيون

منهنجو وطن ٿي نه ٿيون سگهن!!

منهنجو وطن ته هڪ اهڙي هار آهي

جنهن تان جاهلن جون هزارين جيتون گهوري سگهجن ٿيون!!

منهنجو وطن منزل ناهي

هڪ سفر آهي

هڪ اهڙي ڊگهي ياترا

جنهن جي لاءِ واٽ جو هر موڙ هرکي سوچيندو آهي

ڪاش! اها هڪ رات لاءِ ئي سهي

پر مون وٽ قيام ڪري!!

هڪ سنڌ انهن جي آهي

۽ ٻي سنڌ منهنجي آهي

هڪ وطن انهن جو آهي

۽ ٻيو وطن منهنجو آهي

هِن وطن ۽ هُن وطن جي وچ ۾

موجود فرق صرف اها اک ڏسي سگهي ٿي

جيڪا اک ان فرق کي سڃاڻي سگهي

جيڪو فرق ڪرسي ۽ قربانيءَ جي وچ ۾ آهي!

منهنجي سنڌ صدارت ناهي

منهنجي سنڌ شهادت آهي!

هن وقت رات لڙي آهي

هن وقت اسلام آباد ۾ گدڙ ڪوڪون ڪري رهيا آهن

۽ نئين ديريءَ جي نڀ تي خاموش چنڊ ڪنهن گهري سوچ ۾ گم آهي!

۽ مان سوچي رهيو آهيان

پنهنجي ان سنڌ تي

جنهن جون اکيون نئين ڄاول ٻار جي اکين جيان ٻوٽيل آهن!!

umerkazi555@yahoo.com

موت، محبت ۽ موسيقي! ليکڪ : عمر قاضي

عمر قاضي

عمر قاضي

محبت جيان موسيقيءَ ۾ به هر ماڻهوءَ جي ٽيسٽ الڳ هوندي آهي.ممڪن آهي ته هو گهڻن کي پسند نه هجي. خاص طور انهن کي جيڪي موسيقيءَ جي پسند جي حوالي سان هڪ ”ڪلاس“ رکڻ جا قائل هوندا آهن. پر مان ان ڳالهه جو اعتراف ڪرڻ ٿو چاهيان ته هو مون کي پسند هو. ان ڪري نه ته هو تمام گهڻو مقبول هو پر ان ڪري ته هن موسيقيءَ کي هڪ جنون بڻايو ۽ مغرب جي ميوزڪ ۽ ڊانس جا اهي لاڙا جيڪي ان معاشري تائين محدود هئا، مائيڪل جيڪسن انهن کي مشرقي معاشري جي روڊن رستن ۽ گلين گهرن تائين پهچائڻ ۾ ڪامياب ويو. جهڙي طرح مرزا غالب چيو آهي ته:

”جس مين هو جو به ڪمال اڇا هي“

ان ڪري اسان کي مائيڪل جيڪسن جو اهو ڪمال کليل دل سان تسليم ڪرڻ گهرجي. اهو مائيڪل جيڪسن جيڪو ان ڏينهن هن دنيا مان هميشه جي لاءِ هليو ويو. هيءَ دنيا جنهن کي شيڪسپيئر هڪ اسٽيج ڪوٺيو آهي. ان ڳالهه کان ڪير انڪار ڪري سگهندو ته هو جيترو وقت به هن دنيا جي اسٽيج تي رهيو، هو ان اسٽيج جو بادشاهه ٿي رهيو. هن جو دور هن جي نالي جي حوالي سان سڃاتو ويو.

بريڪ ڊانس کان وٺي جسم جي ٿرل تائين هن مغربي موسيقي ۽ ڊانس ۾ جيڪي به لاڙا پيدا ڪيا، انهن کي پوري دنيا ۾ تمام گهڻي مڃتا ملي. هن وقت جڏهن مان هن جي شروع ڪيل اندازن تي سوچي رهيو آهيان ته مون کي اها ڳالهه شدت سان محسوس ٿي رهي آهي ته مائيڪل جيڪسن جي پوري ڪوشش هئي ته هو ماڻهوءَ کي سراپا رقص ۾ تبديل ڪري. هن جو مقصد اهو هو ته صرف رقص رهجي وڃي ۽ ماڻهو پاڻ ان رقص ۾ گم ٿي وڃي. ڇو ته ڊانس جي اصل ڪاميابي اهائي هوندي آهي ته ڊانسر پاڻ ڊانس ۾ گم ٿي وڃي ۽ ان رخ ۾ هن چڱو خاصو پنڌ ڪيو ۽ هو ڪافي حد تائين اڳتي به ويو پر جيئن ته هن ۾ ڪجهه شين جي تمام گهڻي کوٽ هئي، ان ڪري هو اها منزل ماڻي نه سگهيو نه ته هن جي ڪوشش تمام وڏي هئي. هو پنهنجي ذاتي زندگيءَ ۾ ڇا هو ۽ ڇا نه هو!؟ ان سوال کان هٽي ڏسجي ته هن ان ڳالهه جي ڪوشش به ڪئي ته هن دنيا مان رنگ ۽ نسل جون قاتل تفريقون ختم ٿين. ان ڪري ئي هن پنهنجي مشهور  گيت ۾ چيو هو ته:

”منهنجا محبوب!

ان ڳالهه سان ڪهڙو فرق پوي ٿو ته

تون گورو آهين يا ڪارو!“

پر مائيڪل جيڪسن جي دل ۾ ڪلر ڪامپليڪس وڏي حد تائين موجود هو. جيڪڏهن ائين نه هجي ها ته هو پنهنجي رنگ کي ڪاسميٽڪ سرجري ذريعي اڇو ڇو ڪرائي ها!!؟ ان قسم جون کوٽون هن ۾ موجود هيون. ان ڪري هو پنهنجي فن کي ان حد تائين نه پهچائي سگهيو، جنهن حد تائين پهچڻ جي هن ۾ ڏات هئي.

واقعي هو وڏي ڏات وارو فنڪار هو. هن جي جسم جي لچڪ ۽ هن جي مڌر آواز جي لرزش دنيا جي انهن نوجوانن کي هن جو ديوانو بڻائي ڇڏيو، جيڪي موسيقيءَ جي حوالي سان تمام گهڻا حساس هوندا آهن. مون هن جي پروگرامن ۾ هن جي پرستارن کي هن جي لاءِ روئيندي ڏٺو ۽ مان محسوس ڪري سگهان ٿو ته هن جو موت انهن جي لاءِ ڪيڏو وڏو صدمو هوندو!؟ هو جيڪو پنهنجي مجموعي صلاحتين سبب ايلوس پريسلي کان پوءَ ماڊرن موسيقيءَ جو ليجنڊ هو. پر ان ليجنڊ جا آخري ڏهاڙا ڏاڍا اداس ۽ ڏکارا هئا. ان جو سبب هن جي دل ۾ موجود ڪجهه ڪامپليڪسز هئا. هو جيڪو سطحي رنگ، ڍنگ ۽ جوانيءَ جي جهلڪن جو تمام گهڻو مداح هو ان کان پنهنجي وڌندڙ عمر جو درد برداشت نه پئي ٿي سگهيو. حالانڪه هن تمام گهڻي ڪوشش ڪئي ته هو هٿرادو طريقن سان جوانيءَ جي روپ سروپ کي جهلي رکي پر بقول اياز:

”وئي جواني وئي جواني تيز ٻرهانگون پائي

لهندڙ ڇايا وهندڙ ڌارا ڪير سگهي ترسائي.“

ساڳي طرح سان جوانيءَ جي ان لهر کي مائيڪل جيڪسن پنهنجي تمام گهڻي دولت ۽ ميڊيڪل جي انتهائي مدد سان به ترسائي نه سگهيو. ان ڪري عمر جو اهو رانڀوٽو جيڪو هن جي چهري تي پئجي چڪو، ان کي سڄي دنيا کان لڪائڻ جي ڪوشش ڪندي هو آخري ڏينهن ۾ ميڊيا جي بي رحم ڪيميرائن کان پري ڀڄندو هو. عمر جي ڪامپليڪس هن کي تمام گهڻو چڙچڙو به ڪري ڇڏيو هو ۽ ان طبيعت جا هن جي فن تي تمام گهڻو اثر به پيا.

پر انهن سمورين ڳالهين جي باوجود ڪير چوندو ته مائيڪل جيڪسن گهٽ درجي جو فنڪار هو. فن ۾ هن جو جيڪو به انداز هو، هو ان ۾ ان حد تائين ماهر بڻجي ويو جو هو هڪ حوالو ٿي ويو.

هر انسان خوبين ۽ خامين جو مجموعو هوندو آهي. هن جي ذات ۾ به ڪجهه ڪميون هيون، جن جو مون ڪجهه ذڪر به ڪيو آهي پر مان ان ڳالهه جو قائل رهيو آهيان ته فنڪار جي ذاتي زندگيءَ جي ايتري اهميت نه هجڻ گهرجي. ڇو ته ذاتي طور تي هو گهٽ وڌ ٿي سگهي ٿو. اسان کي هن جي ذات جو اهو پهلو ڏسڻ گهرجي جيڪو هن جي فن جو آهي ۽ جنهن سبب هو غير معمولي هجي ٿو. اهڙي طرح پنهنجي فن جي حساب سان مائيڪل جيڪسن هڪ غير معمولي فنڪار هو ۽ اهڙا فنڪار هن دنيا ۾ روز نه ايندا آهن. اهڙا فنڪار هن دنيا جو سرمايو هوندا آهن ۽ انهن جي وڃڻ کان پوءِ هيءَ دنيا ٻسي ٻسي نظر ايندي آهي. ان ڪري ئي دنيا انهن کي ياد ڪري پنهنجي ان سونهن سوڀيا جو ڪجهه ڀرم رکڻ جي ڪوشش ڪندي آهي، جيڪو ڀرم انهن جي وڃڻ کان پوءِ ڀري پوندو آهي.

جيڪي ماڻهو موسيقيءَ کي چڱي ڳالهه نه سمجهندا آهن، انهن مائيڪل جيڪسن جي موت کي مثبت رخ کان به ڏٺو هوندو. انهن جي نظر ۾ هن نئين نسل کي ميوزڪ ڪريز ۾ مبتلا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر جيڪڏهن اهي ماڻهو پنهنجي جاهل نظرئي کي ڪجهه نرم ڪن ته انهن کي اهو پتو به پوندو ته جنهن شيءَ کي هو نفرت جي نظر سان ڏسن ٿا، اها شيءَ پنهنجي وجود ۾ ڪيترن ئي مثبت قدرن کي سنڀالي هلي ٿي.مائيڪل جيڪسن جي گيتن جي حوالي سان ئي سوچيو وڃي ته انهن ۾ زندگيءَ جي مشڪل گهڙين ۾ لاڳيتي جدوجهد ڪرڻ جو جيڪو حوصلو حاصل ٿئي ٿو، اهو هر طرح سان غير معمولي آهي. ان جو سڀ کان وڏو مثال هن جو مشهور گيت ”فري ولي“ آهي. جنهن جي پسمنظر ۾ ٺهيل فلم ۾ ڏيکاريو وڃي ٿو ته ڪهڙي ريت هڪ ويل مڇي مستقل ڪوشش ڪندي آخر ۾ ٽپو ڏئي ان تلاءَ مان نڪري ٿي ، جنهن ۾ هن کي قيد ڪيو وڃي ٿو ۽ هوءَ سمنڊ ۾ داخل ٿي وڃي ٿي.

اهي ڳالهيون زندگيءَ جي ڊهندڙ همتن کي مضبوط ڪن ٿيون ۽ انسان جو حوصلو واڌائن ٿيون. موسيقي جنهن جي لاءِ چيو وڃي ٿو ته اها ”روح جي غذا” آهي. ان بيان تي مون سوچيو آهي ۽ مون کي محسوس ٿيو آهي ته موسيقي ان حوالي سان روح جي غذا ناهي، ڇو ته ان کي ٻڌي انسان کي هڪ قسم جو سڪون ملي ٿو پر هيءَ دنيا پنهنجي واهيات گيرين سان انسان کي مايوس ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي ۽ موسيقي انسان کي انسپائر ڪري اٿاري ٿي. جڏهن انسان جو روح سگهارو ٿئي ٿو ته هن جو جسم به توانائي محسوس ڪري ٿو. ان ڪري اسان کي محسوس ڪرڻ گهرجي ته مائيڪل جيڪسن جو موت صرف هڪ ماڻهوءَ جو موت ناهي پر اهو ان طاقت جو موت آهي، جيڪا طاقت انسان ۾ ولولي جي سگهه ڀريندي هئي. پر اها ڳالهه اهم نه آهي ته مائيڪل جيڪسن مري ويو پر هن جا اهي گيت هميشه زنده رهندا، جن گيتن ۾ هن ماڻهپي جي لاءِ ڪوشش ڪئي هئي، جن گيتن ۾ انسانن کي محبتن جو درس ڏنل آهي. جن گيتن ۾ هن زندگيءَ جي ڪيترن ئي پراسرار رخن تان پردو کنيو ۽ انهن سمورن پراسرار ڳالهين ۾ سڀ کان وڌيڪ پيار آهي. اهو پيار جنهن کان سواءِ ماڻهوءَ جو جيون بنهه اجايو بوجهه بڻجي وڃي ٿو.

چوندا آهن ته محبت کي موت جا هٿ ڇهي نه ٿا سگهن ۽ مون اهو به ٻڌو آهي ته تخليق ۽ خاص طور تي اها تخليق جنهن ۾ ساز ۽ آواز جو ساٿ هوندو آهي، اها به لافاني ٿي ويندي آهي. انهن ٻنهي حقيقتن تي سوچي مون کي اهو محسوس ٿي رهيو آهي ته ڄڻ محبت، موسيقي ۽ موت جو پاڻ ۾ اهڙو رشتو آهي، جهڙو رشتو انهن ٽن ستارن ۾ هوندو آهي، جيڪي گڏجي آسمان تي کڙندا آهن ته انسان انهن کي ٽيڙوءَ جو نالو ڏيندا آهن. اياز لکيو هو ته:

”شاعر پيارا تون

اهڙا ٽيڙو ٻيا ڪٿي

ماڪ، ستارا، تون“

مائيڪل جيڪسن جي ساهه جو سڳو ٽٽي به هڪ ٽيڙو بڻائي ويو آهي. موت، محبت ۽ موسيقيءَ جو ٽيڙو!

عوامي درد جي آخري حد ڪٿي آهي؟ ليکڪ : عمر قاضي

عمر قاضي

عمر قاضي

اديبن پاران پنهنجيون نام نهاد پيڙائون بيان ڪرڻ هڪ اهڙو بيڪار دستور آهي، جنهن کي جيترو ناپسند ڪيو وڃي، ايترو گهٽ آهي. مان اهڙن اديبن ۽ شاعرن کان آگاهه آهيان، جن کي ڪڏهن ڏک ڇهيو به ناهي. جن کي ڏسي لطيف جو اهو شعر ياد اچڻ لڳندو آهي ته:

”اڃان تو منجهاءَ ڪک ڇتي رت نڪري

منهن ۾ محبوبن جا ڪيئن جهليندي گهاءَ

ڇو تون ڪڄاڙاءَ سڪڻ جون سڌون ڪرين!“

پر اهي پوءِ به پنهنجا اجايا سجايا غم بيان ڪرڻ جي ڪرت سان لڳا پيا هوندا آهن. ڇو ته انهن جو خيال آهي ته هڪ اديب کي پنهنجا غم بيان ڪرڻ گهرجن. پوءِ ڀلي هن جي دامن ۾ درد هجن يا نه!!

۽ اهڙن ماڻهن وٽ دردن جي ميراث ايندي به ته ڪيئن؟ درد لاءِ ته دل جو هجڻ بنيادي شرط آهي. جڏهن انهن وٽ دل ئي ناهي ته پوءِ درد جو سوال ڪهڙي ريت پيدا ٿي سگهي ٿو؟

۽ جن وٽ دل آهي ته پوءِ انهن وٽ درد کان سواءِ ٻي ڪنهن شيءَ جي هجڻ جو به ڪو امڪان پيدا ڪو نه ٿو ٿي سگهي. ان ڪري اڄ اهي ماڻهو ياد اچي رهيا آهن، جيڪي سراپا دل هئا، ان ڪري اهي سراپا درد ٿي پيا. اهڙن آرٽسٽن ۾ پهرين نمبر تي بيشڪ لطيف آهي. جنهن جي بيتن مان ڏک جي ڌار ماکيءَ جي لار وانگر وهندي نظر اچي ٿي. هو جڏهن ڏک بيان ڪرڻ لڳي ٿو تڏهن ائين محسوس ٿئي ٿو ته گوتم جو اهو گيان ئي درست آهي ته”سروم دکم دکم“

لطيف پنهنجي شاعريءَ ۾ درد جون ايتريون ۽ اهڙيون ڪيفيتون بيان ڪيون آهن جو انسان جو دماغ دنگ رهجي وڃي ٿو. اسان کي لطيف پڙهندي محسوس ٿيندو آهي ته ”اهو به هڪ درد آهي. هڪ اڻڃاتل ۽ اڻسڃاتل درد“ لطيف ته دردن جو درياهه آهي. سورن جو سمنڊ آهي. پر درد جون لهرون جن ٻين شاعرن جي لفظن ۾ محسوس ٿين ٿيون انهن ۾ اردوءَ جي حوالي سان وڏو نالو فيض احمد فيض جو آهي. اهو فيض جنهن لکيو آهي ته:

”آئين تو ڪرين بزم پر زرزخم نمايان

چرچا هي بهت بي سرو سامني دل ڪا“

اهو فيض جنهن لکيو هو ته:

”جو تيري حسن ڪي فقير هوئي

ان ڪو تشويشِ روزگار ڪهان

درد بيچين گي گيت گائين گي

اس سي خوش بخت ڪاروبار ڪهان“

اهو فيض جنهن لکيو هو ته:

”بيتا ديد اميد ڪا موسم

خاڪ اڙتي هي آنکون مين

ڪب ڀيجو گي درد ڪا بادل

ڪب برکا برسائو گي“

اهو فيض جنهن پنهنجي دل سان گفتگو ڪندي اسان کي ٻڌايو هو ته:

”اور ڪڇ دير بعد

جب ميري تنها دل ڪو

فڪر آ ليگي ڪه

تنهائي ڪا ڪيا چاره ڪرين؟

درد آئي گا دبي پائون

ليي سرخ چراغ

وه جو اڪ درد

ڌڙڪتا هي ڪهين دل سي پري

شعله درد جو پهلو مين لپڪ اٺي گا

دل ڪي ديوار پر هر نقش چمڪ اٺي گا

حلقه زلف ڪهين گوشه رخسار ڪهين

هجر ڪي بات ڪهين پيار ڪا اقرار ڪهين

دل سي ڦر هوگي ميري بات

ڪه اي دل اي دل!

يه مهمان بنا هي تيري تنهائي ڪا

اسي ڪب تيري مصيبت ڪا مداوا هوگا

مشتعل هو ڪي اڀي اٺين گي وحشي سائي

يه چلا جائي گا ره جائين گي باقي سائي

رات ڀر جن سي تيرا خون خرابا هوگا……!“

درد جنهن جي ميراث صرف انسان جي اکين جا لڙڪ ئي هوندا آهن. اهي لڙڪ جن جي حوالي سان اياز لکيو هو ته:

”ڪيڏو آهي الوڻو جيون

لوڻ رڳو ڳوڙهن ۾ آهي“

اهي لڙڪ جن جي لاءِ اياز اهو به لکيو هو ته:

”جنهن جي اک ۾ لڙڪ ڦڙو آ

تنهن منهنجو هر گيت ڳڌو آ“

۽ هاڻي مان سوچي رهيو آهيان ته انهن وٽ ايترو درد ڪٿان آيو؟ ڇا اهو سمورو انهن جو انفرادي درد هو؟ ڇا ڪنهن ماڻهوءَ وٽ درد جي ايتري دولت ٿي سگهي ٿي؟

منهنجو خيال آهي ته انهن وٽ اهڙي دل هئي، جنهن ۾ پوري معاشري جي دردن جو عڪس پڌرو ٿيندو هو. ان ڪري هو پنهنجي درد جي صورت ساري سماج جا درد بيان ڪندا هئا.

۽ عوام جا درد اٿاهه آهن. هڪ اديب وٽ پنهنجي هڪ عدد ڪامپليڪس واري عشق جي درد کان سواءِ ٻيو ڇا ٿي سگهي ٿو؟ پر عوام جا درد اٿاهه ۽ گونا گون ۽ بيحد حقيقي آهن. اهو عوام جيڪو محبت جي سلسلي ۾ صفا بي پهچ آهي. اهو عوام جيڪو زندگيءَ جي بنيادي ضرورتن جي پورائي لاءِ پريشان آهي. اهو عوام جنهن جي هر وک تي توهين ٿئي ٿي. اهو عوام جنهن کي سياست سدائين سور ڏنا آهن. اهو عوام جنهن جي مقدر ۾ صرف خواب آهن. اهو عوام جنهن جي خوابن جهڙن اڳواڻن کي انهن جي اکين آڏو سوريءَ سزا وار ڪيو وڃي ٿو يا انهن کي پرسرار ڌماڪن جي دونهين ۾ گوليءَ سان چٽي قتل ڪيو وڃي ٿو. اهو عوام جيڪو ڳڀي جي ڳولا ۾ پنهنجي سموري عزتِ نفس کي مجروح ٿيندي ڏسي ٿو پر پوءِ به چپ رهي ٿو.

ان عوام جي دردن کي پنهنجي درد طور قبول ڪرڻ سان اهي شاعر ۽ اديب درد جي دولت سان مالا مال ٿي وڃن ٿا، جن عوام کي پنهنجي دل جي قريب محسوس ڪيو ۽ انهن جي دکن دردن کي پنهنجو دک درد سمجهيو.

پر هڪ وقت گذري ويو آهي جو سنڌي اديبن جو تعلق عوام جي درد کان ڪٽجي ويو آهي. ان ڪري سنڌي اديبن جي لکڻين ۾ ڪو نمڪ ئي نه رهيو آهي. اهي بنهه ڦڪيون ۽ بي سواديون ٿي پيون آهن. ڪافي وقت اڳ مون مشهور داغستاني شاعر رسول حمزاتوف جي هڪ ڪتاب ۾ پڙهيو هو ته:”هن ٽالسٽاءِ جهڙي ٽوپي ته خريد ڪئي آهي پر هن جهڙو دماغ ڪٿان خريد ڪري؟“  ساڳي طرح سان اسان جا اديب به اديب ٿيڻ جي شوق ۾ قلم هلائڻ جي مشق ۾ ماهر ٿي ويا آهن پر اها دل ڪٿان آڻن جيڪا درد جو وکر وهائيندي آهي. درد جو اهو وکر جنهن جي لاءِ ڀٽائيءَ لکيو هو ته:

”وکر سو وهاءِ جو پئي پراڻو نه ٿئي“

اهو وکر درد جو وکر آهي. جيڪو سراپا سون آهي. جنهن تي زماني جو زنگ نه چڙهندو آهي. پر درد جو اهو وکر دل کان سواءِ حاصل ٿيڻ ممڪن ناهي. ان ڪري هي بيدل اديبن جي فوج ادب جي نالي ۾ لفظن کي بيڪار نموني ضايع ڪري رهي آهي.

علامه اقبال لکيو هو ته:

”خدا تجهي ڪسي طوفان سي آشنا ڪردي

ڪه تيري بحر ڪي موجون مين اضطراب نهين“

اسان به سنڌي ٻوليءَ جي اديبن کي ان بددعا نما دعا کان سواءِ ٻيو ڇا ٿا ڏئي سگهون ته خدا انهن کي عوامي دردن سان آشنا ڪري. اهي عوامي درد جيڪي بي انداز آهن. اهي عوامي درد جن جو ڪو انت ناهي. اهي عوامي درد جيڪي سماج جي سيني ۾ هڪ طوفان برپا ڪري سگهن ٿا. اهي عوامي درد جن سان پلئه پوڻ بعد ادب جي پنن کي پکين جا پر لڳي ويندا. پوءِ ادب اڏامڻ لڳندو. اهو سنڌي ادب جنهن جي آخري وڏي ۽ عظيم شاعر شيخ اياز لکيو هو ته ”هاڻي سنڌي ادب صورِ اصرافيل تي اٿي ته اٿي في الحال ته ان جي نبض رڪجي وئي آهي“

ان ادب جي بيٺل نبض کي صرف عوامي درد ئي ٻيهر حرڪت ۾ آڻي سگهن ٿا. اهي عوامي درد جيڪي لاحد آهن. جن جي ڪا ڪنڌي ناهي.

ڇا بيدل انهن عوامي دردن جي ڪٿا کي بيان ڪندي لکيو هو ته:

”حد حد چلا هرڪوئي، بيحد چلا نه ڪوءِ

بيحد ڪي ميدان مين بيدل کڙا اڪيلا روءِ“