هيءَ موسم! ليکڪ : عبدالقادر جوڻيجو

موسمون ٻن قسمن جون ٿينديون آهن. هڪڙي موسم ته هوندي آهي سياسي، جنهن جو ڪو به پتو نه پوندو آهي ته هن ملڪ ۾ ڪڏهن ڇا ٿيڻو آهي. جيڪي ڪجهه ٿيندو آهي، اهو اوچتو ئي اوچتو ٿي ويندو آهي، تنهن ڪري سياسي موسم جي باري ۾ ڪجهه چئي ڇڏڻ هوا ۾ ڦوڪون ڏيڻ جي برابر آهي، ڇاڪاڻ ته جنهن ملڪ ۾ ڪو سسٽم نه هوندو آهي، اتي اتفاقات ئي جنم وٺندا رهندا آهن. سو ڀڄ پري انهيءَ موسم کان، اچ اصلي موسم تي يعني وسڪاري جي هن موسم تي ته اُڀ ڇا ٿو چوي، هوائن جا رخ ڪيڏانهن آهن، درياءَ شاهه بادشاهه جو ڪهڙو حڪم آهي ۽ سمنڊ ڪهڙي رنگ ۾ آهي، اڳ ڇا ٿيو ۽ هاڻي ڇا ٿيندو. پاڻ جو جنهاڻ ڳوٺ وارو مائٽاڻو گهر به ٿر ۽ گرين بيلٽ جي ڪس تي آهي ۽ ڄامشوري ۾ هاڻوڪو گهر به ڪوهستان ۽ گرين بيلٽ جي ڪس تي آهي، تنهن ڪري ذر ذر اڀ ڏانهن نهارڻو ٿو پوي. ڳوٺ ۾ به ماڙيءَ تي چڙهي ٿر ڏانهن ويندڙ ڌراڙن ۽ مال کي ڏسڻو پوندو هو ۽ هتي به جبل ڏانهن ويندڙ ڌراڙن ۽ مال کي ڏسڻو ٿو پوي. اڃا ته ڪا اهڙي چرپر ڏسڻ ۾ نٿي اچي. ڏسڻ ۾ اچي به ڪيئن جو اڃا تائين اڀ جون اکيون خالي آهن. اڀ روئندو ۽ لڙڪ ڳاڙيندو (مينهن جي صورت ۾) تڏهين وڃي ڪا خبر پوندي ته هائو ٻيلي ملڪ ملير (سائو) ٿي پيو آهي. باقي موسميات کاتي جي ڦوڪن تي ڪو نه لڳبو. پراڻيون ۽ بيڪار مشينون رکيو ويٺا آهن، سو جيڪا ڳالهه ڪن سا اونڌي. مثال سامهون آهي، هفتو ڏيڍ اڳ هام هڻي ويٺا ته ڏکڻ سنڌ ۾ زوردار هوائن سان ڪا وڏي ٻوڏ ٻوڏان ٿيڻ واري آهي ۽ سمنڊ ۾ وڏو ڪو طوفان اچڻ وارو آهي، پر اڃا ته ست خير لڳا پيا آهن. ڇا جو مينهن، ڇا جو طوفان، هروڀرو کڻي سرڪاري ڪارندن کي به مصيبت ۾ وڌن ۽ تو مون پارن کي ڪوڙا آسرا ڏنن. جيڪو به انهن همراهن جي ڳالهين تي لڳو، تنهن جا ٻئي جهان  چٽ هوندا.

ڳالهيون ته ڳچ آهن، پر جي ڇتو واهوندو (ڏکڻ اولهه کان ايندڙ تيز هوا) لڳو ۽ ڳئون واري چٽڻ شروع ڪئي ته سمجهو ته ڪارو ڏڪار آهي، پر جي ڳئون اڀ ڏانهن نهاري هوا کي سنگهڻ لڳي ۽ سپر هاءِ وي تي ڳوهون ڊوڙ ڊوڙان لائي ڏين ته سمجهو ته مينهن جي وٺ وٺان هوندي، پر جيڪو ماحوليات ۾ خرابو پيدا ٿي ويوآهي، انهيءَ خرابي ڳئون کي به منجهائي وڌو آهي ۽ ڳوهون به وائڙيون ٿي ويون آهن. تنهن ڪري جيئن سياسي موسم جي اڳڪٿي ڪري نٿي سگهجي، ائين ئي مينهن جي باري ۾ به ڪا پڪي پختي ڳالهه ڪري نٿي سگهجي. سو وري به ڳالهه جي تان وڃي ٽٽندي اتفاقات تي. تنهن ڪري موسم جي باري ۾، درياءَ جي باري ۾، سمنڊ جي باري ۾ ”سمجهوته“ (Suppose) کان ئي ڪم وٺڻو پوندو، سو سمجهوته جي هن موسم ۾ گهڻو مينهن وسندو ته ڇا ٿيندو؟ ٿيندو اهو ته هڪڙي پاسي ٿر ۽ جبل جا ماڻهو خوش ٿيندا ته ٻئي پاسي حليم بروهيءَ جي لفظن ۾ ”وڏو گند“ ٿيندو.

اسان ايڏا ته سياست زده ٿي ويا آهيون جو هر ڳالهه کي سياسي اينگل کان ڏسندا آهيون. جي ڪو ڳائڻو يا فنڪار آفيمون کائي، چرس ڦوڪي ۽ ڪچو ٺرو پيئي وڃي کٽ جهلي ته به مٺي وقت جي سرڪار. جي ڪو پنهنجن ارڪانن جي ڪري گهڻي مينهن ۾ پنهنجو گهر ٻوڙائي ويھي رهي ته به نه وڃي وقت جي سرڪار. جي سمنڊ ڌوڙهيا ڪري اٿي ته به سڄو بار وقت جي سرڪار تي. سو رڳو سياسي يا غير سياسي سياستدانن ڏانهن ڪو نه ڏسبو. ڪجهه نه ڪجهه پنهنجي سماجي تاڃي پيٽي ڏانهن به ڏسبو. سرڪار کان پنڻ تي زور ڪو نه ٻڌبو، ڪجهه پنهنجي به گهوٽڻي پوندي.

اڳي پاڻ جا وڏا اجتماعي شعور کان ڪم وٺندا هئا، هاڻي سڀ جا سڀ سيڪنڊ هئنڊ معلومات جي پويان لڳل آهيون، تڏهين ٿو ڪم خراب ٿيئي. سو به خاص ڪري وسڪاري جي هن موسم ۾. جيئن هينئر ماڻهو اخبارن ۾ ۽ ٽي ويءَ ۾ منهن وجھيو ويٺا هوندا آهن، ائين ئي اڳي ماڻهو اڀ ۾، زمين تي، وڻڪار ڏانهن هوائن کي نظر ۾ رکيو ويٺا هوندا هئا. تڏهين اهي سڀ ئي ڏيک چٽا نظر  ايندا هئا. کين اڳواٽ خبر پوندي هئي ته ڪڏهين ۽ ڪيترو مينهن پوڻ وارو آهي ۽ مينهن جي پاڻيءَ جا ڪهڙا ڪهڙا لنگهه آهن ۽ اهو پاڻي ڪٿي وڃي ٿو ڪري. خلقت کي خبر هئي ته مٿانهين جڳهين تان ايندڙ نيون هڪڙو ته سمنڊ ۾ وڃيو ٿيون ڪرن، ٻيون سنڌو درياءَ جي حوالي ٿيون ٿين ۽ پاڻيءَ جا ٽيا لنگهه وري گم ٿي ويل هاڪڙي درياءَ جي ڀيٽ تائين وڃي ٿا پهچن. پاڻيءَ جا ڪي وهڪرا وري ڍنڍن، ڍورن، ڍورين، ترائين ۽ ڏرڙن ۾ ڇوڙ ڪندا هئا. انهيءَ ڪري ماڻهو پاڻ پاڻيءَ جي انهن لنگهن کان پاسي تي گهر اڏيندا هئا ته جيئن سندن گهر ٻڏي نه وڃن ۽ حياتين توڙي گهرن جو نقصان نه ٿئي. مال به رهڙي کان بچي وڃي. هونئن به تڏهين اها چوڻي مشهور هئي ته ”ڪڏهين به باهه ۽ پاڻيءَ سان کس نه ڪجي“. پر وقت گذرڻ سان گڏ ماحولياتي خرابو به وڌندو ويو، انساني آبادي به وڌندي ويئي ۽ ماڻهن نيچر تي اعتبار ڪرڻ ڇڏي ڏنو ته اجتماعي شعور کان به محروم ٿيڻ لڳا. کين اها سرت ئي نه رهي ڪٿي گهر ٺاهڻ گهرجن ۽ ڪهڙا ٺاهڻ گهرجن. ائين ڏينهون ڏينهن اهو سلسلو وڌندو ويو. جيڪي پاڻيءَ جا لنگهه هئا، اتي کيڙيون ڪري ٻنيون پوکيون ويون، گهر ۽ اوطاقتون ٺاهيون ويون، نتيجي ۾ اهي لنگهه بند ٿي چڪا آهن. هاڻي جي هن مند ۾ چار يا پنج انچ به مينهن ٿو وسي ته ٻوڙ ٻوڙان شروع ٿيو وڃي ۽ ماڻهو توڙي مال ڪڏهين لڙهيو وڃن ته ڪٿي وري گهر لڙهيو وڃن. جيڪي بچن اهي وري بي گهر به ٿين ۽ بيمارين جو شڪار به ٿيو وڃن. ڪن پاڻ، پوءِ ڦاسي اچي وقت جي سرڪار. پاڻيءَ سان کس ڪن پاڻ ڏوهه وري ٻين جو. حقيقت ته اها آهي ته اڳي جيڪڏهن رڪارڊ 90 انچ مينهن به پوندو هو ته به ماڻهن ۽ مال جو بچاءُ ٿي ويندو هو، هاڻي 5 انچن ۾ ملڪ چٽڻي. ٻه ٽي سال اڳ به ائين ٿيو هو، سو جيڪڏھن هن ڀيري به مينهن گهاٽو ٿو پوي ته پوءِ ته رڙيو رڙ هوندي، سو اهو خيال خود خلقت کي رکڻ گهرجي. جتي 90 انچ مينهن به پيو آهي، اتي جيڪڏھن هاڻي پنجن انچن جي بدران ڏهاڪو انچ مينهن پيو ته ماري وجهندو. سو ٻيلي، ڪجهه نيچر ڏانهن به ڌيان ڌريو. اڀ جو ڪو ڀروسو ناهي. پاڻ جو ڪم آهي ڪن کڻائڻ.

اچو سائين درياءَ تي. 1991ع جو سال هجي، سرڪار ته نواز شريف جي هئي، پر زمانو ڄام صادق عليءَ جو هو. سنڌو درياءَ جي پاڻيءَ تي ڦڏو ٿي پيو. نتيجي ۾ بلوچستان ۽ سرحد جي چيف منسٽرن سان گڏوگڏ سنڌ جو چيف منسٽر ڄام صادق علي ۽ پنجاب جو چيف منسٽر مسٽر وائين جي گڏجاڻي ٿي. جنهن کي اردوءَ ۾ ”جام وائين“ به چئي سگهجي ٿو. ظاهر آهي ته ٻنهين جي ذهني ليول ۾ وڏو فرق هو. انهيءَ گڏجاڻيءَ ۾ شطرنج جي راند ته ڄام صادق علي جي هٿ ۾ هئي ۽ سڀ ساريون سنڌ جي حق ۾ ويون. ائين 1991ع واري پاڻيءَ جي معاهدي جنم ورتو. هاڻي سنڌ جي هر ماڻهوءَ جي هڪ پيئي پوي ته سنڌو درياءَ جو پاڻي انهيءَ معاهدي تي عمل ڪندي سنڌو درياءَ جو پاڻي ورهايو وڃي. بهرحال جڏهين 1991ع ۾ اهو معاهدو ٿيو ته سنڌ جي حق ۾ آواز اٿاريندڙ لاهور جي ليکڪ ”منو ڀائيءَ“ کي اهو اچي فڪر لڳو ته ڪٿي انهيءَ معاهدي مان سنڌ کي ڪو نقصان ته نه رسندو. منو ڀائيءَ سان گڏوگڏ بين الاقوامي سطح جون ڊاڪيومينٽريون ٺاهيندڙ ماحوليات پسند شيرين پاشا کي وري اها لار لڳي ته ڪٿي سنڌو درياءَ جي ڇوڙ وٽ شديد قسم جو ماحولياتي خرابو ته پيدا نه ٿيندو، (جنهن تي اڳتي هلي ڊاڪيومينٽري به ٺاهيائين). شيرين پاشا به لاهور ۾ ئي رهندي آهي، اهو فڪر ڌاري ٻئي ڄڻا هن بندي وٽان اچي نڪتا. صلاح اها بيٺي ته رشوت جي هاڃي ۾ ورتل ڪنهن چڱي مڙس انجينئر کان پڇا ڪرڻ ۽ لئبريريون ڦلهورڻ جي بدران درياءَ شاهه بادشاهه جي نس نس کان واقف رهندڙ ۽ درياءَ جي اصلي وارث مهاڻن کان پڇائون ڪري معاهدي جي حقيقت ڪڍجي. اتفاق سان اسان ٽنهين ڄڻن کي اھو گرُ اچي ٿو ته لئنڊ ڪروزر مان لهي ڪنهن مسڪين مڙهي سان پوٺي تي ويهي کيس پنهنجو ڪري سندس اندر جو احوال ڪيئن ڪڍجي. سنڌ جو ويچارو هر هاري يا مسڪين مهاڻو وڏي گاڏي ڏسي پاسو ڪري لنگهندو آهي ۽ اها دعا به گهرندو آهي ته ”يار رب، حقئون به رک ناحقئون به رک“. سنڌ جو ستايل ماڻهو ائين نه ڪري ته ٻيو ڇا ڪري. سو اسان جا ڀاڳ ڀلا ٿيا جو ڄامشوري واري پراڻي پل جي ڀر ۾ سائينداد ملاح جي ڳوٺ هڪ جهور پوڙهو مهاڻو ملي ويو. پهرئين ته پاسو ڪيائين، پر پوءِ جڏهين ڏٺائين ته جيڪي ٻه مرد ۽ هڪڙي عورت گاڏيءَ مان لٿا آهن، اهي ماڻهن جهڙا ماڻهو آهن. ائين اسين  چارئي ڄڻا هڪڙي دڪانڙي جي سامهون پٽ تي ويهي رهياسين. شيرين پاشا ته چُني لاهي ڪانڀ ٻڌي ويهي رهي، جو کيس سنڌ جي ڪلچر جي گهڻي ڄاڻ هئي. مون مترجم جو رول ادا ڪيو، ڳالهيون ڇڙي پيون. پوڙهو مڙس اهو حال ڏسي کلي پيو. چوڻ لڳو ته ”سٺ ستر سال اڳي پنجاب تائين اسان پلو مارڻ ويندا هئاسين. بابي منهنجي کي چوان ته جيڪا پلي جي آني هوندي آهي، انهيءَ هڪڙي آنيءَ ۾ ٽي چارڪروڙ آنا هوندا آهن، جن مان ٻچا ڦٽي نڪرندا آهن. پر پوءِ هڪڙيون ٺهيون پليون، مٿان وري اسان جي همراهن ڇا ڪيو جو اڳي جيڪو سُٽ جو رڇ استعمال ڪندا هئا، انهيءَ جي جاءِ تي کڻي نائلون جا رڇ ڪم ۾ آندائون. سُٽ جو ڌاڳو وڍ نه ڏيندو آهي ۽ پلي جا ننڍڙا ٻچا انهيءَ مان لنگهي ويندا آهن، پر هاڻي جيڪو ڌاڳو رڇ ۾ هنيل آهي، اهو ڌاڳو اهڙو آهي، جهڙو پاڪِي. جيڪو پلي جو ٻچو رڇ مان نڪرڻ جي ڪري ته وڍ اچيو وڃيس. وڍ جي ڪري زخمي ٿي مريو وڃي. هاڻي ته پلو کائڻ کان سِڪي ويا آهيون“.

پوڙهي ڳالهه پوري ڪئي ته اسان پنهنجي ڳالهه تي آياسين. ”چاچا، اها ڳالهه ته ٺيڪ پر تازو سنڌ جي ڄام ۽ پنجاب جي ڄام درياءَ جي پاڻيءَ جو سودو ڪيوآهي“.

”نه ٻچا نه، ائين وري ڪيئن ٿيندو. بادشاهه ٿورئي درياءَ جو سودو ڪندا آهن. بادشاهه دريائن جو سودو نه ڪندا آهن، پر درياءَ بادشاهن جو سودو ڪري ڇڏيندا آهن. ڪئين آيا ۽ ويا، پر درياءَ ڪو نه مڙندو“.

”اهو وري ڪيئن؟“ پڇيو سونس.

”منهنجيءَ امان کي چوان“ جهونو شيرين پاشا سان مخاطب ٿيو”درياءُ شاهه بادشاهه آهي عاشق، سمونڊ آهي معشوق. معشوق جبلن مان اٿندڙ عاشقن کي پاڻ ڏانهن ڇڪيندو آهي، انهيءَ ڇڪ تي عاشق ڊوڙندو ڊوڙندو اچي معشوق کي ڀاڪر پائيندو آهي ۽ پاڻيءَ سان پاڻي ٿي ويندو آهي. جيڪڏھن ڀلا ڪو بادشاهه کيس ونگ وجهندو آهي ته عاشق پنهنجو رستو مٽائي، ٻئي پاسان ٽپ ڏيئي اڇلون کائيندو وڃي معشوق ڀيڙو ٿيندو آهي. بابا، درياءَ جي واٽ ڪير جهلي“. ائين اصل مام پڌري ٿي بيٺي. جيڪي به درياءَ جبلن مان اٿندا آهن، اهي ڪشش ثقل (Center of Gravity) جي سائنسي اصول موجب ڇڪ کائي سمنڊ تائين پهچندا آهن. اها هڪ عام فطري ڳالهه آهي. سنڌو درياءَ تي ڪجهه بند اڳ ۾ ئي جوڙيل آهن، انهن ۾ به سِلٽ ڀربي پيئي وڃي. بند مان سلٽ ڪڍڻ لاءِ بند تي ايندڙ خرچ کان 600 ڀيرا وڌيڪ خرچ ڪرڻو پوندو. ايترا پئسا هيءُ غريب ملڪ ڪٿان آڻيندو؟ تنهن کانپوءِ انهن بندن جي نتيجي ۾ چار پنج سال اڳ ضلعي رحيم يار خان وٽان سنڌو درياءَ کاٻي پاسي اٿل کاڌي هئي ۽ پڪي جا ڪجهه علائقا ٻوڙي وڌا هئائين. اها خبر ڪاوش ۾ شايع ٿي چڪي آهي. تازو سال ٻه اڳ وري گهوٽڪيءَ واري پاسي به سنڌو درياءَ ٻي اٿل کاٻي پاسي کاڌي هئي ۽ پڪي جو ڪجهه علائقو ٻوڙي وڌائين. اها خبر به ڪاوش توڙي KTN تان اچي چڪي آهي. مطلب ته پورالو سڏجندڙ سنڌو درياءَ ڪنهن به وقت کاٻي طرف وڏو ٽپ ڏيئي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته عاشق کي معشوق تائين ته پهچڻو ئي آهي. سو جيڪڏھن ڪالاباغ ڊيم ٺهيو ته پڪ سمجهو ته درياءَ شاهه بادشاهه ڪالاباغ واري علائقي کان به مٿي کاٻي طرف وڏو جمپ ڏيئي سگهي ٿو، نتيجي ۾ سنڌ ته ڇا، پر سنڌ سان گڏوگڏ خود پنجاب جو بئريج سسٽم تباهه ٿي سگهي ٿو. سو پنجاب وارن کي به عرض آهي ته ٻيلي ائين نه ڪريو. ائين نه ٿئي جو اسان جو به ٻيڙو ٻوڙيو ۽ پنهنجو به سر ڦٽائي ويھي رھو. هتي اسان کي ٻه ڳالهيون نظر ۾ رکڻ گهرجن. هڪ ته مدي خارج انجنيئرنگ جي فارمولن ۽ انگن اکرن کي ڇڏي بندن جي باري ۾ ڪيل نئين ريسرچ تي نظر رکڻي پوندي. هن وقت ماحوليات ۽ پاڻيءَ جي تعلق تي لکيل ڪيئي ڪتاب نظر مان ڪڍڻا پوندا. جيڪي ڪتابن جي مارڪيٽ ۾ موجود آهن. ڪجهه پڙهڻ جي تڪليف به ڪرڻي پوندي. پري نه وڃو، رڳو ڊاڪٽر ڪانتي باجپائي جي ريسرچ اسان جي اڳيان موجود آهي، جيڪڏهن ڪو جهونو انجنيئر پنهنجي روايتي علم کي ڇڏي سندرو ٻڌي انهيءَ نئين ريسرچ تي ڌيان ڌريندو ته اها ڳالهه پڌري ٿي پوندي ۽ نوان ٽيڪنيڪي پهلو اسان جي سامهون اچي ويندا. ٻئي ڳالهه ته هيءُ ڪيس سياسي سطح تي وڙهي ڪا ناگواريت پيدا نه ڪبي، پر ٽيڪنيڪي سطح تي وڏي ڀاءُ کي اها ڳالهه سمجهائڻي پوندي تڏهين وڃي ڪم ٺهندو. پراڻي ٽيڪنيڪي سطح تي نه، پر نئين ريسرچ جي بنياد تي. باقي اسان جيڪڏهن رڳو سياسي سطح تي جهيڙو جوٽيو ويٺا هونداسين ته رڳو مندا مندي وڌندي ويندي ۽ ڪم ٺهڻ جي بدران بگڙجندو ويندو. ٽيڪنيڪي سطح تي پنجاب وارن همراهن کي سمجهائڻو پوندو ته اسان کان وڌيڪ کين ئي نقصان رسندو. ڇاڪاڻ ته پنجاب جو بئريج سسٽم وڌيڪ ڦهليل ۽ مضبوط آهي. پنجاب وارن کي اهو نه چئبو ته اسان جو پاڻي حق نه ماريو، پر اهو چئبو ته پنهنجي پير تي ڪهاڙو نه هڻو. اهو ڪيس جيڪڏهن انجينئرن بدران ماحوليات جا سرڪاري توڙي غير سرڪاري (NGO) ادارا ٺاهيندا ته اهو مضبوط به هوندو ۽ مڃائڻ جوڳو به هوندو. اچو  هڪڙي ٻيءَ ڳالهه تي. نئين ريسرچ اهو به ٿي چوي ته زمين جي تهه کان ٿورو هيٺ ڀرو سنھو سنهو پاڻي چرپر (Move )ڪندو رهي ٿو. اهو پاڻي ڪچن واهن، شاخن ۽ واٽر ڪورسن مان لنگهي هليو ٿو وڃي، يا وري اڳ ۾ ئي موجود گهڻي پاڻيءَ سان ملي وڃي ٿو. پر جيڪڏھن واهه يا شاخ يا واٽر ڪورس پڪو هوندو، سيمينٽ سان ٻڌل هوندو ته چرپر ڪندڙ اهو پاڻي پڪن ڪنارن سان ٽڪرائجي موٽ کائيندو آهي. موٽ کائڻ کانپوءِ ٻئي ڪا واهه نه ڏسي مٿي چڙهندو آهي ۽ اچي ٻوٽن جي پاڙن سان ٽڪرائبو آهي. جڏهين ته ٻوٽن جون پاڙون لوڻياٺون هونديون آهن، اهو پاڻي اها لوڻياٺ کڻي مٿي چڙهندو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ اتان جي زمين ۾ سم سان گڏ ڪلر به پيد اٿيندو آهي. ائين سم ۽ ڪلر زمين کي بيڪار بڻائي ڇڏيندا آهن. تنهن ڪري جديد ريسرچ موجب واهن شاخن ۽ واٽر ڪورسن کي پڪو بڻائڻ سان پنهنجو پاڻ کي نقصان رسائڻو ئي آهي. سو اهو وڏو خرچ به ڳچي آجي ڪرائڻ يا پاڻي بچائڻ جي بدران مورڳو ڳچيءَ ۾ ڳٽ وجهي ايندڙ نسل کي تباهه ڪرڻ برابر آهي. عارضي فائدو نه ڏسجي، پر مستقل فائدو ڏسجي ۽ واهن توڙي واٽر ڪورسن کي ڪچو ئي رهڻ ڏجي. فقير جو ڪم آهي رڙيون ڪرڻ، بادشاهن جو ڪم آهي ٻڌڻ. وڌيڪ وس وارا آهن.

انهيءَ ۾ هاڻي ڪا به شڪ جي گنجائش نه رهي آهي ته ماحولياتي خرابي جي ڪري موسم جو توازن بگڙجي چڪو آهي. انهيءَ عدم توازن جي ڪري ائين به ٿي سگهي ٿو ته تمام گهٽ مينهن وسي، ته ائين به ٿي سگهي ٿو ته ٻوڏ جيترو مينهن وسي پوي. اهڙي ساڳئي طرح ائين به ٿي سگهي ٿو ته درياءَ ۾ پاڻي گهٽ هجي، پر ائين به ٿي سگهي ٿو ته درياءَ ايڏو چاڙهه کائي جو زمينون، ڳوٺ ۽ شهر به رهڙي ۾ اچي وڃن. خبر پوي ته حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جا ڳچ حصا رهڙي ۽ پٽي کڻي هليو وڃي. سو اهو خيال رکڻ به ضروري آهي. نيچر سان کس ته ڪري ويهي رهيا آهيون، سو نتيجو اگرو نڪري سگهي ٿو.

اچو سائين سمونڊ تي. ڪجهه سال اڳ سمنڊ ۾ زلزلي جي اچڻ جي نتيجي ۾ سونامي آيو ته هن بندي BBCريڊيو تان سونامي کان متاثر ٿيل ڪجهه ماڻهن جا انٽرويو به ٻڌا هئا. سريلنڪا جي هڪڙي همراهه چيو ته ”اڳي جڏهين سمنڊ جو پاڻي وڏي اٿل کائيندو هو ته اسان جي وڏن کي اڳواٽ خبر پئجي ويندي  هوندي هئي، ۽ اسان سمنڊ کي ويجهو ئي نه ويندا هئاسين“. وڏن کي ڪيئن خبر پوندي هئي ۽ هاڻي ڇو نٿي خبر پوي؟ اها مام به سمجهڻ وٽان آهي. خاص ڪري هن موسم ۾ ئي سمنڊ بگڙي پوندو آهي. سو اهو مامرو به اسان جي اڳيان آهي. انهيءَجي تان به ماحوليات تي ٽٽي ٿي.

اڳي جڏهين اڃا ماحولياتي خرابو نه ٿيو هو ته ٻيڙا ڪاهي سمنڊ ۾  گهڙندڙ مهاڻن کي آسمان جون بدلجندڙ جهلڪيون، سمنڊ مٿان هلندڙ هوا جي انداز، سامونڊي لهرن جو موڊ، پاڻيءَ هيٺان ترندڙ مڇين جا رخ، رفتار ۽ بي چيني، سمنڊ جي ڪناري تي موجود پکين جي اڏام ۽ خود مهاڻن جو تجربو ۽ مضبوط حواس کين ڏسُ ڏيندا هئا ته سمنڊ چاڙهه کائڻ وارو آهي يا ماٺو رهڻو آهي، يا ڪو طوفان اچڻو آهي. جيڪڏھن ڪو طوفان اچڻو آهي ته اهو ڪيتريءَ حد تائين ايندو. ائين مهاڻا صحيح وقت تي صحيح فيصلو ڪري وٺندا هئا ته سمنڊ اندر لهڻو آهي يا نه لهڻو آهي. جي ڀلا سمنڊ اندر لهڻو آهي ته ڪيتري حد تائين وڃڻو آهي. هاڻي هڪڙو ته ماحولياتي خرابي جي ڪري سمنڊ جي اڀار چاڙهه ۽ موڊ جو پتو نٿو پوي. ٻيو وري مهاڻن ڇا ڪيو آهي جو پنهنجي ننڍن وڏن ٻيڙن ۾ ٽي وي سيٽ رکي ڇڏيا آهن، تنهن ڪري سندن نظرون سمنڊ ۽ اڀ جي بدران ٽي ويءَ تي کتل هونديون آهن. ڪن وري ڇا ڪيو آهي جو ٽيپ رڪارڊر يا وڏاوڏا ڊيڪ ٻيڙن تي رکي ڇڏيا آهن ۽ سندن ڪن سمنڊ جي گوڙ ۽ هوا جي آوازن جي بدران گانن ڪلامن ڏانهن هوندا آهن. سندن ڌيان يا ته رڳو مڇيون ڦاسائڻ تائين محدود هوندو آهي يا وري ٽي وي ٽيپ رڪارڊر ڏانهن. سندن وڏا هلڪي رنگن جا ڪپڙا پائيندا هئا، جڏهين ته هاڻي اهي مهاڻا تيز رنگن جا ڪپڙا پائيندا آهن ۽ ٻيڙن جو سينگار به هلڪن رنگن سان ڪرڻ جي بدران تيز رنگن سان ڪيل هوندو آهي. هلڪو رنگ نيچر کي پرکڻ جو ڪم به ڏيندو آهي، پر تيز رنگ منجهائيندڙ هوندو آهي. ٽئين پاسي تمر جو جهنگ به ايترو نه رهيو آهي، جيترو اڳي هو. تمر جا هي ٻيلا سمنڊ جي کاري پاڻيءَ کي  مٿي چڙهڻ نه ڏيندا هئا، پر هاڻي تمر جي جهنگن جي عدم موجودگيءَ ۾ سمنڊ اڳتي وڌندو زرعي اپت ڏيندڙ زمين کي تيزيءَ سان کائي رهيو آهي. اهي سڀ شيون گڏجي ڪري مهاڻن کي منجهائي  چڪيون آهن، تنهن ڪري کين طوفان جي اچڻ يا وڃڻ جو ڏس پتو نٿيون ڏيڻ ڏين، ان ڪري ئي گهڻي تباهي اچي ٿي. تنهن کانپوءِ درياءَ شاهه بادشاهه جون ڇاڙون به گم ٿي چڪيون آهن، جيڪي ڪا روڪ ٽوڪ ڪن. انهيءَ ڪري پاڻ جو خيال اهو وڃي ٿو بيهي ته ڏڪار سڪار جي گهڻ کان بچاءُ ڳولڻ ناممڪن بڻجي چڪو آهي، پنهنجي وڍيءَ جو ڪم ويڄ طبيب نه رهيو آهي.

اڃا به وقت پيو آهي ته پاڻيءَ جي معاملي کي منهن ڏيڻ لاءِ مدي خارج انجنيئرنگ جي هوائي توائي انگن اکرن تي ڌيان ڏيڻ جي بدران نين حالتن کي اڳيان رکي ريسرچ ڪرڻ جي ضرورت آهي، جنهن ۾ وڏو حصو ماحوليات جي علم جو ٿو اچي. انهيءَ نئين ريسرچ جي بنياد تي ئي ڪجهه ڪري سگهجي ٿو. مٿين علائقن کي به هٿ آڏا ڏيئي سگهجن ٿا، ته گڏوگڏ اسان جو پنهنجو Vision (فھم) به وڌي سگهي ٿو. پر وري به اهو سوال ڪر کنيو بيٺو آهي ته پنهنجن موسم ۽ پاڻيءَ سان لاڳاپيل انهن مامرن تي ڪير آهي، جيڪو ٽيڪنيڪي بنيادن تي ريسرچ ڪري؟ ڪير آهي، جيڪو ٻليءَ جي ڳچيءَ ۾ گهنڊڻي ٻڌي. اصل معاملو ته اهو ئي آهي، باقي مون پارا پنا ڪارا ڪرڻ وارا کوڙ، سرڪاري خرچ تي ميٽنگون ڪرڻ ۽ مانيون کائڻ وارا کوڙ. ڪجهه ته پاڻ کي به ڳارڻو پوندو. بهرحال هيءَ موسم سوچڻ وٽان آهي، خيال رکڻ وٽان  آهي ۽ڪجهه به ڪري سگهي ٿي، ٻوڙي به سگهي ٿي، تاري به سگهي ٿي. هاڻي موسمن جو ڪهڙو ڀروسو، جيڪي ڪجهه ڪرڻو آهي اهو حضرت انسان کي پاڻ ڪرڻو آهي. ڏسون ته ڇا ٿو ٿئي.

اجائيون ڦڙٻاٽيون ليکڪ : عبدالقادر جوڻيجو

عبدالقادر جوڻيجو

هٿ جي گهڙي ڪا نه هڻبي، آڏي اڇل نه ڏبي، ڳالهه ۾ وَٽ ڪو نه وجهبو. ٺلهيءَ کنوڻ تي مال ڪاهي منهن نه ڪبو، دڦڪ تي بندوق ڪو نه ڇوڙبي ۽ سينڍ ۾ مارئي ڪا نه ڳائبي، انٽرنيٽ تان اڌوري معلومات کڻي دنيا جي فن پارن جو ٻيڙو ڪو نه ٻوڙيو، جيڪا به ڳالهه ڪبي، اها ٺاهي ٺوڪي ڪُنجهي جي ٿانءَ وانگر وڄائي پوءِ ڪبي. جيڪڏهن ڪو مڃي ته به واهه واهه، جيڪڏهن ڪو نٿو مڃي ته به سڄڻ واهه واهه. ڇاڪاڻ ته سهپ پاڻ جي نس نس ۾ ويٺل آهي، تنهن ڪري جنهن کي جيئن کپي تيئن وڃي آکي ۽ لکي. اهو انهيءَ جو حق آهي، پرائي حق تي ڌاڙو ڪو نه هڻبو، ڪنهن جو وات ڪو نه سببو ۽ نه ئي قلم کي ٻنجو ڏبو. پاڻ جي ريت آهي ته ڳالهه ڪريو ۽ اڳتي هليا وڃو. ڪاوش جهڙي پاپولر اخبار ۾ پاڻ نالي ۾ نهال دانشورن، پنن تي مکيون ماريندڙ اسڪالرن ۽ ڪنهن نه ڪنهن ازم (Isms) جا ٺپا کڻي هلندڙ ليکڪن لاءِ ڪو نه لکون، نه ئي وري اهڙن مردن ۽ عورتن لاءِ لکون، جن ڀلي ادب جو الف به نه لکيو هجي، پر ڪرسيءَ جي زور تي مهورتون ڪري، صدارتي ڪرسيون والاري ۽ فنڪشن ۾ ڪن ڪڍي سنڌ جا وڏا دانشور ۽ دانشورياڻيون بڻجي وينديون آهن. انهن مردن ۽ عورتن جي اها سستي شهرت تڏهن اچي هيٺ ڦهڪو ڪندي آهي، جڏهن سرڪاري ڪرسي سندن هيٺان کسڪي ويندي آهي ۽ کين تقريرون لکي ڏيندڙ لاٺڙيا ۽ گاڳڙيا سندن محفل ڇڏي وڃي ٻين جي محفل وسائيندا آهن. وارا ڄمارا ته رکيائي رکيا آهن، پاڻ جڏهين به اخبار ۾ لکندا آهيون ته خلقت خدا جي لاءِ لکندا آهيون، ڇاڪاڻ جو هيءَ اخبار شهرن، ڳوٺن ۽ واهڻن کان وٺي جهرجهنگ تائين به پڙهي ويندي آهي. جيڪڏهن ڀلا ڪو اڻ پڙهيل هوندو آهي ته اهو به ٻئي کان پڙهائي خبر ڪڍندو آهي ته هائو ٻيلي! ملڪ ۾ ڪو حال آهي يا صفا بيحال آهي. سو جيڪڏهن ڪو ڏکيو اکر اچي وڃي ته انهيءَ جي چٽائي ضروري آهي. اهڙو ئي هڪ اکر آهي ”ڪليشي“ (Cliché) يارهن لکن اکرن جي معنيٰ ڄاڻائيندڙ سيلن تي هلندڙ فرينڪلن وارن جي ڊڪشنريءَ ۾ انهيءَ اکر جي معنيٰ ٿئي ٿي ”مدي خارج ۽ سوائي توائي موضوعن، ڪردارن ۽ حالتن جو ذر ذر ذڪر ڪرڻ“. انهيءَ اکر کي سولي سنڌيءَ ۾ ”اجايو رينگٽ“ به چئي سگهجي ٿو. گوري بادشاهه جي ملڪ برطانيا جي اڙٻنگ، شاهه شاهي جواريءَ ۽ ويليم جون گوريون کائي مٿان شراب ڌوڪيندڙ اڦٽ مار مواليءَ ۽ مهانگي ليکڪ توڙي جنرلسٽ مارٽن ايمس (Martin Amis) جو تازو ڪتاب  آيو آهي، جنهن جو عنوان آهي (War Against Cliché) (اجائي رينگٽ خلاف جنگ). انهيءَ ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ دل گهريو ته اجائي رينگٽ رينگاٽ تي لکجي ۽ ڪجهه ٻيا مامرا به اٿارجن.

ٽي وي ڏسو،  اخبار پڙهو، سياست جي موالين جون ڳالهيون ٻڌو ته هڪڙو جملو ڦري گهري اچي اوهان جي مٿي تي لڳندو ۽ اوهان جي مٿي مان چڻنگون نڪري وينديون. خيرن جو اهو جملو آهي ”بدترين جمهوريت به بهترين ڊڪٽيٽرشپ کان وڌيڪ چڱي آهي“. ڏيو منهن، پٽيو مٿو ۽ جهٽيو هوا، ڪوئو ٻاهر، ٻلي اندر. پٽڪو پيرن هيٺ، جتي مٿي تي، سبق ئي اونڌو. اهو شوشو ڇڏيو ته الائي ڪهڙي ماڻهوءَ آهي، پر آهي ميڊيا جي ڪارگذاري. ميڊيا ۾ سڀ سڄا ٿوروئي ويٺا آهن. بهرحال جنهن به همراهه اهو شوشو ڇڏيو آهي، انهيءَ جي نظر ۾ شايد جمهوريت رڳو ووٽ ڏيڻ جو ٻيو نالو آهي، کيس اها سمڪ ئي ناهي ته ووٽ ڏبا آهن، پر گروي ڪو نه رکبا آهن، جو هڻ ٽجوڙيءَ ۾ ڏي چاٻي. حقيقت ۾ جمهوريت جون اصلي تقاضائون ووٽ جي ڏي وٺ کانپوءِ شروع ٿينديون آهن، جنهن جو بنياد داد رسيءَ تي ٻڌل هوندو آهي ۽ حق ڇنڊي ڏيڻ جو ٻيو نالو آهي. انصاف گم ته معنيٰ جمهوريت گم، ميرٽ جو قتل عام معنيٰ جمهوريت جو قتل عام، واعدي خلافي پڙ تي ته جمهوريت پڙ کان ٻاهر. انهيءَ حساب سان جيڪڏهن ڪا سٺي ”جمهوريت“ آهي ته اها وري ”بدترين“ ڪيئن ٿي؟ جيڪڏهن ڪا شيءِ ”بدترين“ آهي ته اها وري ”جمهوريت“ ڪيئن ٿي؟ ”بدترين“ ۽ ”جمهوريت“ جو پاڻ ۾ کوڙو ئي نٿو لڳي. پر جيڪڏهن ڀلا تنهن هوندي به اهڙي اجائي رينگٽ کي مڃجي به سهي ته پوءِ ”بدترين جمهوريت“ جي معنيٰ اها ٿيندي ته يا ته ملڪ ۾ انارڪي آهي ۽ جوزف هيلر (Joseph Heller) جي مشهور زمانه ناول Catch 22 وانگيا ڪو اهڙو ڦيٽارو پيل آهي، جو ڪو نه ٻڌي ڪنهن جي، اک نه ڏسي گوڏي کي. پر جيڪڏهن ڀلا انارڪيءَ وارو ڦيٽاڙو ناهي ته پوءِ اها ”بدترين جمهوريت“ سويلين مارشل لا هوندي، جنهن ۾ موچڙي جو زيپٽ پيو پوندو. انڌيون پيون رليون سبنديون ۽ رئيس پيا اوڍيندا. ائين ته پوءِ هٽلر به چونڊ کٽي آيو هو ۽ اليڪشن باقائدي سويپ ڪئي هئائين، يا ائين کڻي چئون ته ووٽ  ٻهاري کنيا هئائين.

پر پوءِ انهيءَ جو نتيجو اهو نڪتو جو اهڙو وٺي چوندڙ ڏنائين جو هڪڙي پاسي ساٺيڪو لک مرد، عورتون ۽ ٻار قتل عام جو شڪار بڻيا ته ٻئي پاسي خود جرمني ٻن ملڪن ۾ ورهائجي ويو. اها ته ڪا جمهوريت ڪا نه چئبي، جٺ چئبي. سو منهنجا مٺا جمهوريت بدترين هوندي نالي، اهڙي ڪنهن شيءِ جو ڪو وجود ئي ناهي. البته ڪنهن به جمهوريت ۾ ڪميون پيشيون هونديون آهن، ڪجهه ڪمزوريون هونديون آهن، انهيءَ ڪري جمهوريت کي ”بد“ ته چئي سگهجي ٿو، پر ”بدترين“ چئي نٿو سگهجي.

اهڙي ساڳئي طرح” بهترين ڊڪٽيٽرشپ“ جو ڪو وجود نه هوندو آهي. اها شيءِ يا ته ”ڊڪٽيٽرشپ“ هوندي آهي، جيڪڏهن ڊڪٽيٽرشپ نه هوندي آهي ته پوءِ ”بهترين“ هوندي آهي، ڇاڪاڻ ته اهي ٻئي شيون هڪ ٻئي جو ضد هونديون آهن. جيڪڏهن ڪو ”ڊڪٽيٽرشپ“ کي ”بهترين“ جو خطاب ٿو ڏئي ته پوءِ اهو ته ائين ٿيندو ته جيئن ڪو اوهان کي اچي اهو چوي ته: ”يار، درياءَ ۾ پاڻي هو ئي ڪو نه، انهيءَ ڪري  ٻڏي ويا آهيون. وارو ڪريو ٽوٻا گهرائي لاش هٿ ڪريو.“ يا وري ڪو ائين چوي ته: ”يار، روز ٿا موچڙا کائون ۽ مٿا ڦاڙائيون، انهيءَ ڪري ڏاڍي سک ۽ آرام ۾ آهيون“. اصل ڳالهه ئي اونڌي. خدا جا بندا، لفظن جي به ڪا حرمت ٿيندي آهي، جملن جي به ڪا معنيٰ ٿيندي آهي. اهڙا جملا گهڙي گڏهين کي گج ته نه پارائيو، اهڙي اجائي رينگٽ کان ائين چڱا آهيون، خلقت جي ساڃهه ته نه وڃايو.

اڳتي لاءِ سوچڻ ۽ رٿابندي ڪرڻ کي سوليءَ سنڌيءَ ۾ چئبو آهي ”ڊگهي نظر رکڻ“ افسوس جو اسان ماڻهن وٽ ڊگهي نظر ناهي، جيڪڏهن هجي ها ته ائين نه ٿئي ها. ڳالهه جي تهه تائين پهچڻ ضروري آهي، اصل جهيڙو ٻوليءَ تان شروع ٿيو. پنجاب ۾ سرائيڪي ٻوليءَ وارا پنجابي ٻوليءَ وارن سان اٽڪي پيا. علمي ادبي جهيڙو هو، اديبن ۽ شاعرن جو جهيڙو هو، سرائيڪي وارن جو خيال هو ته  پنجابي سندن ٻوليءَ جو حق ٿا مارين. جڏهن ته پنجابي ٻوليءَ وارن کي وري اها شڪايت هئي ته اهي پنهنجي ٻوليءَ جو ئي حق وٺي نٿا سگهن ته ٻي ٻولي وارن جو حق ڪيئن ماريندا. اهو جهيڙو پاڻ جي سامهون به دکيو، پر پاڻ چپ رهياسين، ڇاڪاڻ ته ٻنهين پاسان عزت ملندي پئي آئي آهي ۽  ٻئي ڌريون پنهنجي پنهنجي ٻوليءَ جي حق لاءِ روئي رڙي رهيون هيون ۽ ٻئي ڌريون حق تي هيون. اهو سڀ ڪجهه هوندي ڪري به منهنجي اندر ۾ شڪ ڪر کنيو ۽ اها حالت هئي، جنهن لاءِ چوندا آهن ”اٺ تڏهن پئي رڙيا، جڏهين ٻورا پئي سبيا“ اهو کٽڪو بيٺو هو ته جيڪڏهن اديبن ۽ شاعرن جو اهو حقي واجبي ڦڏو متان سياستدانن جي ور چڙهي وڃي. جيڪڏهن ائين ٿيو ته ڪم خراب ٿي ويندو. جيڪڏهن سياست کي ٿو ڏسجي ته شروع کان وٺي اڄ تائين سرائيڪي بيلٽ جي سياستدانن جو پڙ ڳرو رهندو پئي آيو آهي. فن ۽ دانش جي دنيا ۾ به سرائيڪي بيلٽ جو پڙ ڳرو آهي. هاڻي ته حسن جي دنيا ۾ سرائيڪي ملهه ماريو بيٺا آهن، پر سياستدان کي کپي ڪو نه ڪو اشو انهيءَ هوندي به سرائيڪي ٻوليءَ جي تحريڪ وڌندي سياستدانن جي ور چڙهي ويئي ۽ ڪافي سال اڳ نيٺ اهو ڏينهن به اچي ويو، جو سرائيڪي ٻوليءَ جي تحريڪ سرائيڪي صوبي جي تحريڪ ۾ تبديل ٿي ويئي. دهل وڳو مڪو متو. سرائيڪين کان وڌيڪ اسان جا سنڌي ڀائر سرگرم ٿي ويا. انهيءَ جو هڪڙو سبب اهو آهي ته هوم سِڪ هئڻ جي ڪري اسان وارن همراهن جي پنجاب ڏانهن اٿل نه هئڻ جي برابر هئي، انهيءَ ڪري اهي دوست پنجاب جي سوشيو پوليٽيڪل حالتن کان گهڻي قدر اڻ واقف رهندا پئي آيا آهن. ٻيو سبب ڊگهي نظر جي کوٽ هئي/آهي. سو اسان انهيءَ هُش ۾ خوش رهياسين ته اجهو ٿا پنجاب صوبي کي ٽوڙي ٻه اڌ ڪريون ۽ پنجاب جي اڪثريت کي ختم ڪريون. اهي دوست نئين صوبي جي انهيءَ هام کي نه سمجهي سگهيا ته اهو صوبو صرف ٻوليءَ جي بنياد تي کڙو ٿي سگهي ٿو. صرف ٻوليءَ جي بنياد تي يارن کي پنجاب ٽوڙڻو هو ته پوءِ ٻيا آواز به ائين ها. تازو سرحد صوبي کي جيڪو نالو ڏنو ويو آهي ”پختون خواهه“ اها به ايڏي وڏي غلطي آهي، جيڏي سرائيڪي صوبي جي گهر. حقيقت ۾ هي ڳالهيون پاڻ کي اڳ ۾ ئي لکڻ گهرجن ها، جڏهين پاڻ کي کٽڪو ٿي بيٺو هو. پر دير آيل درست آيل. شڪر ٿيو جو يارن کي اها کڙڪ نه رهي ته پنجاب کي  ٻوليءَ جي بنياد تي ٻن صوبن ۾ نه، پر ٽن صوبن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪڙو سرائيڪي، ٻيو پنجاب ۽ ٽيون پوٺوهار. جيڪڏهن ائين ٿئي ته پوءِ اهو اصول ٻين صوبن تي به لاڳو پئي ٿي سگهيو. هلو سائين پنجاب کي ٽن صوبن ۾ ورهايوسين. هاڻي اچو صوبي سرحد تي.

سنڌالاجي گهمڻ کانپوءِ انهيءَ وقت جي چيف منسٽر آفتاب شيرپائو کي انهيءَ شوق اچي تنجي کنيو ته ”پختونالاجي“ جي نالي سان پشاور ۾ ڪو اهڙو ادارو قائم ڪجي. وفد به سنڌالاجيءَ موڪليو ويو، پر پوءِ خبر پئي ته صوبي سرحد جي هندڪو ٻولي ڳالهائڻ وارن جي مخالفت سبب اهو ادارو جڙي نه سگهيو، ڇاڪاڻ ته سرحد صوبي ۾ ٻه ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون. پنجاب صوبي کي  ورهائڻ وارو پينڊورا باڪس کلي سرحد تائين پهچي ها. مطلب ته ٻوليءَ جي بنياد تي صوبي سرحد مان ٻه صوبا بڻجن ها. هڪڙو ”هندڪو“ صوبو، ٻيو ”پختونخواهه“ صوبو. پر وڏي جٺ ته بلوچستان سان ٿئي ها، جتي هڪ نه، پر چار ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون. هڪ ته پشتو آهي. پشتو جو منهن پشتو ڏانهن، يعني ته بلوچستان جو پشتو واروعلائقو صوبي ”پختونخواهه“  جو حصو بڻجي ها. ٻيو صوبو ٿئي ها بلوچي زبان وارو. بلوچستان انهيءَ بلوچستان ۾ سنڌ جي اتر اولهه وارا يعني جيڪب آباد ۽ قمبر شهدادڪوٽ جا اهي حصا بلوچستان کي ملن ها، جتان جي اڪثريت بلوچي زبان ڳالهائي ٿي. ٻيو صوبو بڻجي ها” براهوي“ جتي براهوي ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي. بلوچستان ۾ جيڪا چوٿين ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي، اها آهي سنڌي. انهيءَ حصي ۾ لس ٻيلي جو ڳچ حصو ۽ ڪڇيءَ واري پٽي وري سنڌ صوبي جي حوالي ڪئي وڃي ها. باقي ٻوليءَ جي انهيءَ اصول کي سامهون رکندي جيڪو سنڌ جو حشر نشر ٿئي ها، اها دنيا ڏسي ها.

تنهن ڪري پاڻ جي سنڌ جي سياستدانن کي گذارش آهي ته اهي ڊگهي نظر رکندي، پنجاب صوبي کي ٽوڙڻ جا خواب ڏسڻ ڇڏي ڏين. ڇاڪاڻ ته جيڪو ٽوڙهو پنجاب جي ڳچيءَ ۾ پوندو. اهو ساڳيو ٽوڙهو سنڌ سميت ٻين صوبن جي به ڳچيءَ ۾ پوندو. انگريز ڪو چريو ته نه هو، جو چار صوبا ٺاهي ويو. مهرباني ڪري چئني صوبن کي سلامت رهڻ ڏيو، عقل ڊوڙايو ته جيڪا تيلي پنجاب کي ساڙيندي، سا تيلي سنڌ کي به ساڙي وجهندي. ٿي سگهي ٿو ته اهڙيون ڳالهيون پاڻ جي سرائيڪي ٻوليءَ جي اديبن ۽ شاعرن کي ڏکيون لڳنديون هجن. پر کين اهو به سوچڻ گهرجي ته جيڪڏهن هڪڙو در کليو ته ٻيا در  به کلندا. هي سرائيڪي صوبو بڻيو به سهي ته اهو به ٻه اڌ ٿي ويندو، محمد علي دراني (سابق وزير اطلاعات) جهڙا سياستدان هاڻي کان ئي سراڻ تي چڙهيو هلن ته بهاولپور رياست قانوني طور تي صوبو آهي ۽ ٻين سرائيڪين سان ٻڌل ناهيون. اجائيون ڦڙٻاٽيون سر رولي ڇڏينديون.

مغرب جي انهن دانشورن سان سندن قبرن ۾ الائي ڪهڙي جٺ هوندي. جيڪي چئي ۽ لکي ويٺا ته مڊل ڪلاس ئي ملڪ ۾ سڌارا ۽ انقلاب آڻيندو آهي. ڳالهه ته صحيح ڪئي اٿن، ڪو ڏٽو ڪو نه هنيو اٿن، پر پنهنجي ملڪن جي طبقاتي جوڙجڪ کي نظر ۾ رکي پوءِ ڪئي اٿن، جتان جو مڊل ڪلاس ايماندار، سمجهو ۽ پنهنجي ڳالهه سان سچو آهي، پر کين اها خبر نه رهي ته سندن انهيءَ مناسب ۽ حقي واجبي سوچ کي سنڌ ۾ به ڪا موٽ ملندي ۽ سنڌ جا ڪي ڏسڻا وائسڻا ماڻهو پنهنجي چوڌاري حالتن کي نظرانداز ڪندي اها هام هڻي ويهي رهندا ته بس اجهو ٿو مڊل ڪلاس سنڌ کي بهشت بڻائي. جيڪڏهن مغرب جي دانشورن کي اها خبر هجي ها ته اهڙيون ڳالهيون نه لکن ها. واهه سائين واهه! سنڌ جو مڊل ڪلاس/ووڪل ڪلاس/سول سوسائيٽي/سفيد پوش طبقو ٿو سنڌ ۾ تبديلي آڻي! ڇا نه خام خيالي آهي! پهرين ته اسان کي اها خبر ڪڍڻ گهرجي ته اسان جو اهو مڊل ڪلاس پيدا ڪيئن ٿيو آهي ۽ اندروني اندر ڇا پيو ڪري. اسان جو ظفر جوڻيجو هلائيندو ته اين جي او آهي، گهڻي دلچسپي ادب سان اٿس. بين الاقوامي ادب تي گهري نظر به رکي ٿو ۽ ترجمو ڪري ڇپرائي به ٿو. جيڪي سندس پسنديده اديب آهن، انهن ۾ نجيب محفوظ به اچي وڃي ٿو، جيڪو مصر جو نوبيل لاريٽ به آهي. جنهن ڏينهن سردار اڪبر بگٽي ماراڻو، انهيءَ ساڳئي ڏينهن نجيب محفوظ به ڪيسنر وگهي وفات ڪري ويو. ظفر کي نجيب محفوظ جي وفات تي ڏک پهتو. هن چاهيو پئي ته سنڌي لئنگويج اٿارٽي جي هال ۾ نجيب محفوظ جي وفات تي ڪا تعزيتي گڏجاڻي ڪجي. آئون ته هال ڏيڻ لاءِ تيار هوس ته ايڏي وڏي شخصيت ايتري لهڻي ٿي. تياريون شروع ٿيون، انهيءَ لاءِ ظفر سنڌ جي ووڪل ڪلاس جي ڪل سترهن ڄڻن کي فونون ڪيون ۽ سڀني هنڌان اهو سوال منهن ۾ اچي لڳس ته ”ڇا نجيب محفوظ به سردار اڪبر بگٽيءَ سان گڏ ويڙهاند ۾ هو ڇا؟“ ائين اسان جي انهيءَ ووڪل ڪلاس مصر جي اديب نجيب محفوظ کي نجيب محفوظ بگٽي بڻائي ڇڏيو. اها آهي اسان جي ووڪل ڪلاس جي اهليت ۽ ڄاڻ.

منهنجو نياڻو ساجد ڏاڍو ڏنگو ماڻهو آهي، ماري وجهوس ته به دل جي ڳالهه چپن تي آڻي وجهندو. چوندو آهيانس ته بابا سچ جو به ڊوز ايترو ڏيندو ڪر، جيتري جي ضرورت آهي، وڌيڪ سچ ڳالهائڻ جي گنجائش ناهي. پر مجال آهي جو مُڙي. هڪڙي ڏينهن ڇا ٿيو جو سندس موٽر سائيڪل تي چڙهي صدر حيدرآباد مان دوائون وٺڻ وياسين. منهنجي ته ڪا ڦٽل هئي جو اسٽور تي چڙهي ويس. دوائون ته دوائن جي ماڳ رهيون، اتي مورڳو 22 هين گريڊ جي هڪ رٽائرڊ ڪاموري جي ور چڙهي ويس. بس سنڌ، سنڌ جي عوام ۽ سنڌو درياهه جي پاڻيءَ جو راڳ شروع ٿي ويو. سنڌ جي حقن جي وڪالت جو ڇڙي ته همراهه بس ئي نه پيو ڪري. آئون اهڙو ڪڇان جهڙي ڀت. جي ٿو ڪڇان ته ٿيان ٿو سنڌ جو غدار. پر ساجد کان رهيو نه ٿيو. سو انهيءَ ڪاموري جي منهن تي مون کي چيائين ”جڏهين نوڪريءَ ۾ هو ته  سنڌ ۽ سنڌي عوام کي ليکيندو ئي ڪو نه هو، هاڻي رٽائر ٿيو آهي ته سنڌ جي ڏک اچي کنيو اٿس، ڇڏ اهڙن ماڻهن کي، هل ته هلون. ائين هن بندي جي مڊل ڪلاس مان جند ڇٽي.

بنيادي حقيقت اها آهي ته هن وقت اسان وٽ سنڌ ۾ جيڪو مڊل ڪلاس آهي، اها هڪ اهڙي ٻلي آهي، جيڪا ست ڪوئا کائي ثواب ڪمائڻ تي سنڀري آهي. ڪن نوڪرين مان پنهنجا پيٽ ڀريا، انهن کي هاڻي سنڌين جي پيٽ جو فڪر لڳل آهي. ووڪل ڪلاس جا ٻيا ماڻهو اهي آهن، پاڻ کي پريشر گروپ سڏائيندا آهن. اهڙين گڏجاڻين ۾ وقت جي حڪومت خلاف گوڙ ڪندا آهن ۽ پوءِ وري ساڳئي حڪومت جي اهم ماڻهن جي اڳيان پويان ٿيندا رهندا آهن ته من سنڌ جي نالي ۾ کين ڪجهه ملي وڃي. گهڻا وري اهڙا آهن، جيڪي شارٽ ڪٽ هڻي وچولي طبقي ۾ شامل ٿي چڪا آهن. ڪي وري سياسي رئڪيٽ هڻي کائڻ، پيئڻ ۽ سنڌ جي حقن تي ڳالهائڻ جهڙا ٿي پيا آهن.

سنڌ جي انهيءَ ڪلاس تي نظر ٿا وجهون ته انهيءَ ڪلاس جا ڳچ ماڻهو اهڙا آهن، جيڪي شينهن جا ڪنڌ مروڙيندا نظر اچن ٿا، پر اندران ڊڄڻا آهن ۽ جيل جي بدران ريل کي ترجيح ڏيندا آهن، ڪجهه همراهه ته اهڙا به آهن، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن NGO ۾ رهندي ڪري اها هام هڻندا آهن ته آمريڪن ڊالرن جي ذريعي سوشلزم کي ٻيهر جيئارڻو آهي. ڏيو منهن، آمريڪن ڊالر ۽ سوشلزم. مڙيئي ٿيو پنهنجو ڀرم رکڻو ۽ ٻئي کي بيوقوف بڻائڻو. ٻئي کي بيوقوف بڻائڻ جو ڌنڌو به مڊل ڪلاس/ووڪل ڪلاس ئي ڪندو آهي. ڏٺا به ڏٽن جهڙا، اهي ماڻهو سنڌ جي عوام کي بيوقوف سمجهندا آهن. مڊل ڪلاس يا ووڪل ڪلاس جي ٻي ڌر اها آهي، جيڪا پنهنجي جاءِ تي پرخلوص ته هوندي پر سندن عقل تي ست پردا چڙهيل هوندا آهن. اهي ماڻهو اهو نه ڏسندا آهن ته اهي جيڪي هينئر مطالبا ڪري رهيا آهن، انهن جا اڳتي هل ڪري ڪهڙا نتيجا نڪرندا. کين اها خبر نه پوندي آهي ته جيڪو ڳٽ ٻئي کي ڦاسائڻ لاءِ ٺاهيو اٿن، اڳتي هلي ڪري اهو ڳٽ سندن قوم جي ڳچيءَ ۾ پوڻو آهي. اهي ماڻهو ڊگهي نظر نه رکندا آهن. اهڙن همدردن کي مٿاڇري سوچ رکندڙ يا سطحي ذهنيت (Mediocrity) جا مالڪ چئي سگهجي ٿو.

ائين اسان جو سڄو مڊل ڪلاس وڏي حد تائين ڪرپٽ به آهي، هائيپوڪريٽ به آهي ۽ سطحي ذهنيت به رکندڙ آهي. شايد اهي ڳالهيون نظر ۾ رکي ارون ڌتي راءِ کي پنهنجي تازي ڪتاب The Shape of the Beast ۾ لکڻو پئجي ويو آهي ته ”مڊل ڪلاس هوندو ئي انهيءَ لاءِ آهي جو جيڪو هو گند ڪري وڃي، اهو غريب عوام جو ڪو ماڻهو اچي صاف ڪري“. جيڪڏهن ڀارت جو اهو  حال آهي ته اسان وٽ ڪهڙو حال هوندو، انهيءَ جو اندازو لڳائڻ ايترو مشڪل ناهي.

سو اهي ته ٿيون اجائيون ڦڙٻاٽيون يا اجائي رينگ رينگاٽ. جيڪڏهن سنڌ جو ڪنهن وٽ ڇوٽڪارو آهي ته اهو عوام وٽ آهي، جنهن کي اسان ”ڪت خلقت“ چوندا آهيون. عوام ايڏو ڪرپٽ به ناهي، ڊگهي نظر به رکي ٿو ۽ منافقت کان به گهڻي حد تائين بچيل آهي. عوام ۾ اها به سگهه آهي ته اهو جذبات ۾ اچي ڪو غلط فيصلو به ڪري ٿو ته غلط فيصلي تي پڇتائي به ٿو. نظرثاني به ڪري ٿو ۽ درستگي ڪرڻ به ڄاڻي ٿو. مڊل ڪلاس جي رينگٽ کي ڇڏي جيڪڏهن عوام ۾ آسرو رکبو ته اونڌا گهڙا به سڌا ٿي پوندا. ڀلا جيڪڏهن ڪو عوام کي بيوقوف ٿو سمجهي ته اهو پاڻ وڏي ۾ وڏو بيوقوف ماڻهو آهي. اهڙن بيوقوف ماڻهن کي عوام چڱي طرح سڃاڻي ٿو.