• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

سائنس ڇا ٿي چوي! ٻولي به هڪ ارتقائي عمل آهي! ليکڪ : شيراز چانڊيو

(آخري حصو)

هاڻي جھڙي طرح جانورن ۾ ٻولي آهي ته پوءِ ڇا اُنهن ۾ مختلف ٻولي يا لهجن جو عمل آهي؟ ان جو جواب به ڪجھه اهڙي طرح ئي ٿيندو ته يقينن ها! يقينن ساڳي نسلن جا جانور مختلف علائقن ۾ رهن ٿا ته اُن کي جيڪڏهن هڪ هنڌ گڏ ڪبو ته اُهي يا ته پاڻ ۾ وڙهي پوندا يا اُهي هڪ ٻئي کي ڪنهن به قسم جو رابطو(Communication) نه ڪري سگھندا. سائنسدانن مطابق ساڳي نسلن جي جانورن ۾ مختلف ٻولي جو عمل ملندو آهي. سائنسدانن هڪ تجربو ڪيو، هنن ڪانگو(Congo) ملڪ جي علائقي جا ڪجھه چمپينيز(Chimpanzee) (باندر جو نسل) کنيا ۽ ٻيا ڪينيا(Kenya) ملڪ جي علائقي جا ڪجهه چمپينيز کنيا. هنن ڇا ڪيو ته سڀني چمپينيز کي بک ۾ رکيو ۽ انهن چمپينيز ۾ ٽرانسميٽر هنيا. پوءِ هنن هڪڙو هڪڙو ڪري چمپينيز کي ڪمري ۾ آڻي هنن جي اڳيان ڪيلو رکيو، جڏهن هنن ڪيلو پئي ڏٺو ته انهن آواز ڪڍيو ته سائنسدانن اُن جي آواز کي ٽرانسميٽر جي مدد سان اُنهن جي آواز جي لهرن(Frequency) کي رڪارڊ شيٽ ۾ پرنٽ ڪيو ۽ اهڙي طرح هنن پهرين ڪانگو جي علائقن جي چمپينيز سان اهي عمل ڪيا جنهن ۾ انهن سڀني جي لهرن جو پرنٽ ساڳيو آيو، مطلب ته اهي ڪيلي کي ڏسي اُن جو اُچار پنهنجي ٻولي ۾ استعمال ڪري رهيا هئا ۽ ڪيلي کي ڏسي پنهنجي ٻولي ۾ ڪيلي جو نالو کڻي رهيا هئا. اهڙي ريت جڏهن ڪينيا جي چمپينيز کي اڳين چمپينيز وانگر هڪڙو هڪڙو ڪري اِهو ساڳيو عمل ڪيو ويو ته هنن سڀني جي آواز جون لهرون ساڳيون هيون ۽ اُهي به ڪيلي کي ڏسي پنهنجي ٻولي ۾ ڪيلي جي اُچار کي استعمال ڪري رهيا هئا. هن تجربي ۾ دلچسپ ڳالهه اها ملي ته انهن هڪڙي علائقي واري چمپينيز جي رڪارڊ شيٽ ۾ ته لهرون(Frequency) ته ساڳيون ملن پيون پر جڏهن هنن ٻنهي علائقن جو رڪارڊ شيٽ ڀيٽ ڪيو ته ٻنهي جون لهرون رڪارڊ شيٽ ۾ مختلف هيون. ته اِن تجربي ۾ ظاهر ٿيو ته جانورن ۾ علائقي جي مختلف هجڻ سان هنن ۾ مختلف ٻولين جو عمل ملي ٿو، ته اِن سان اِهو ظاهر ٿئي ٿو ته نه صرف جانورن ۾ ٻولي جو عمل آهي پر جانورن ۾ مختلف ٻولين جا عمل موجود آهن ۽ بظاهر ٻنهي چمپينيز جي آواز ساڳيا لڳندا پر ٽرانسميٽر جي مدد سان هنن جو لهجو مختلف ملي ٿو، بلڪل اهڙي طرح جھڙي طرح آفريڪن ٻولي اسان کي محض آواز وانگر محسوس ٿيندو آهي. انهن مان هڪ ٻيو مثال ائين ملندو جو جيڪڏهن لاڙڪاڻي جي علائقي جو ڪُتو کڻجي ۽ بدين جي علائقي جو ڪتو کڻجي ته انهن کي آمهون سامهون بيهارجي ته، هڪ ته اِهي پاڻ ۾ وڙهي پوندا يا ته اِهي هڪ ٻئي جي سامهون وائيڙا ٿي بيهي رهندا ۽ هڪ ٻئي سان صحيح طرح رابطو نه ڪري سگھندا، ڇو جو انهي ٻنهي صورتحال ۾ اُهي هڪ ٻئي جون ٻوليون ڪو نه سمجھندا آهن جنهن سبب اُهي هڪ ٻئي لاءِ بلڪل اجنبي وارو ورتاءُ ڪندا آهن. ته اهڙي طرح ٻنهي جانورن ۾ به مختلف رابطي جا قسم ملندا. جيئن ماڪوڙيون هڪ ٻئي سان انهن ۾ موجود انٽينا(Antenna) جي مدد سان رابطو ڪنديون آهن. جيئن هڪ ٻئي جون انٽينا ملائينديون آهن ته دراصل انهن ۾ ڪوڊنگ وانگر ڪوڊ جي ترتيب هوندي آهي. جيئن1110001100، معني ته جيئن اُهي انٽينا ملائيندا آهن ته جنهن سان اُهي هڪ ٻئي کي پيغام وٺندا آهن ۽ ڏيندا آهن ۽ اِهو عمل سڀني ماڪوڙين ۾ هوندو آهي ۽ جيڪڏهن مٿي ڏنل ڪوڊنگ سڀني ماڪوڙين جي ساڳي آهي ته اِها حتمي ڳالهه آهي ته پنهنجي پاڻ ۾ آهيون! ۽ ڪوبه دشمن ڪونهي! ۽ هڪڙي ڳالهه ياد رکڻ گھرجي ته هر ماڪوڙي جي سلطنت ۾ الڳ ماڪوڙي جي سلطنت جي ڪوڊنگ مختلف هوندي آهي، جيئن هڪ ٻي ماڪوڙي آهي ۽ اُن جي ڪوڊنگ1110001001، هجي جڏهن هو مٿي ڏنل ڪوڊنگ واري ماڪوڙي سان انٽينا ملائيندو جنهن سان اِها ڳالهه ظاهر ٿئي ٿي ته اهي ڪوڊنگ هڪ ٻئي کان مختلف آهن ۽ ماڪوڙين جي انٽينا جڏهن ملنديون ته اِهي ڪوڊنگ جٽاءُ نه ڪري سگھنديون آهن ته فوري طور اِهو ئي پيغام ٺهي پوندو ته ”خبردار دشمن داخل ٿي چڪو آهي“، ۽ اهڙي طرح اِهو پيغام انهن سڀني ماڪوڙين ۾ پهچي ويندو آهي ۽ اِهي سڀ  ان ماڪوڙيءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ جتن شروع ڪري ڇڏيندا آهن ته اهڙي ريت مختلف جانورن ۾ مختلف طريقن جا رابطي جا قسم آهن جنهن سان اُهي نه صرف هڪ ٻئي کي پيغامن جي ڏي وٺ ڪندا آهن پر دشمن ۽ دوست جي سڃاڻپ به ڪندا آهن. ته اهڙي ريت اها ڳالهه ظاهر ڪري ٿي ته ٻولي نه صرف انسان ۾ پر جانورن ۾ به آهي ۽ انهن ۾ به مختلف ٻوليون ٿينديون آهن.

جيئن ته لکڻ جو عمل انسان ۾ آهي ته اِها ڳالهه درست آهي پر سائنس ان ۾ هڪ ٻيو به موءقف رکي ٿي. جيئن ته انٿروپولاجسٽ(Anthropologist) جي مطابق انسان جي لکڻي جو بنياد دراصل ڊرائينگ(Drawing) آهي جنهن ۾ انسان سڀ کان پهرين چترڪاري ڪئي معنى ته مختلف تصويرون ٺاهيون اُن جو محض سبب نشانيون ڇڏڻ  هو جيڪو اڄ به هزارين سالن کان شروعاتي انسان جا اُهي نشان غارن ۾ ملن ٿا. بهرحال انسان انهن اڻ بڻ تصويرن کان اڳتي ارتقاءُ ڪري اڄ زبان معني ته لکڻ جو بهترين ۽ شاهڪار طريقو ڪري ورتو آهي، ڪري رهيو آهي ۽ ڪندو. معني ته لکڻ دراصل هڪ اُهو رابطي جو طريقو آهي جنهن سان نشان ٺاهي نه صرف هڪ ٻئي سان پر ايندڙ وقت جي انسانن سان به رابطي ۾ رهي سگھجي ٿو. پوءِ ڀلي اُن انسان کي گذرندي هزارين سال لڳي وڃن. ته اهڙي طرح نشان ڇڏڻ جو عمل صرف انسان ۾ آهي؟ ته اِن جو جواب به نه ۾ ئي ٿيندو. ڇو جو نشان ڇڏڻ جو عمل جانورن ۾ به ٿيندو آهي. جيئن چيتو، ڪتو وغيره ۾ ڏٺو ويو آهي ته اُهي پنهنجا لِنڊ(Faeces) پنهنجن انهن علائقن ۾ لاهيندا آهن جتي اُهي اُتي حدبندي ڪندا آهن معنى ته جيڪڏهن ڪو به ٻيو چيتو يا ڪتو اُن علائقي ۾ ويندو ۽ اُهو جڏهن اُهي لِنڊ جا حصا ڏسندو ته اُهو يڪدم خبردار ٿي ويندو ته اِهو علائقو دشمن جو آهي ۽ هتي هاڻ اُن کي خطرو آهي! ته اهڙي طرح مختلف جانورن ۾ مختلف نشان ٺاهڻ جا عمل ملندا آهن جنهن سان اُهي اُنهن نشانن سان حدبندي ڪندا آهن. جيئن شينهن چنبن سان وڻن ۾ ننهن سان نشان ٺاهيندا آهن ۽ حدبندي ڪندا آهن ۽ اهڙي طرح بگھڙ، چراخ وغيره ننڍڙا کڏڙا کوٽيندا آهن جنهن سان اُهي به حدبندي ڪندا آهن. ته اهڙي ريت مختلف جانورن ۾ مختلف قسم جا طريقا هوندا آهن جنهن سان اُهي نشان ٺاهيندا آهن.

هاڻي اِها ڳالهه ته واضح نظر اچي ٿي ته ٻولي انسان جي تخليق هرگز نه آهي ۽ لکڻ جو عمل به بنيادي طور تي انسان جي چترڪاري جي ارتقا جي عمل ذريعي ٿيو آهي ۽ چترڪاري به بنيادي طور تي نشان ڇڏڻ ۽ رابطي جو اُهو ذريعو هو جنهن سان اُهو اُن يا ايندڙ وقت جي انسانن لاءِ ڪجھه پيغام ڇڏڻ هو جنهن جي ذريعي اڄ جو انسان اڳوڻي انسان جي حالتن ۽ اُن وقت ٿيندڙ مسئلن ۽ واقعن جي نشاندهي ڪري ٿو، يقينن اُهو اِن ذريعي ڪري ٿو جو اڳوڻن انسانن اُهي اڻ بڻ تصويرون ڇڏيون جنهن سبب ائين چئون ته اڳوڻو انسان گونگو هو، اشارن سان ڳالهائيندو هو، ٻولي اڳ ۾ ڪو نه هئي ۽ ٻولي انسان ٺاهي آهي ته ان کان وڏي خود انسان جي ارتقاءُ جي ڪا ٻي توهين ٿي سگھي ٿي؟ ڇو جو اشارن جي به ڪا ٻولي ٿيندي آهي ڇا؟ هرگز نه! ڇو جو ٻولي لفظن جو اهو مجموعو آهي جنهن جي ذريعي جيوت مختلف شين کي لفظن ۾ نالا ڏيئي اُچار ذريعي هڪ ٻئي کي پيغامن جي ڏي وٺ ڪندا آهن، ۽ اها ظاهري ڳالهه آهي ته اُن ۾ آواز لفظن جي تشريح ڪرڻ ۾ مڪمل ڪردار ادا ڪندو آهي جنهن جو اُهو ئي سبب آهي جو جيوت ۾ آواز آهي ۽ جنهن به جيوت ۾ آواز آهي ته ان کي يقيني سمجھيو وڃي ته اُن جيوت ۾ ٻولي جو عمل موجود آهي. هاڻي سوال اُهو ٿي سگھي ٿو ته آواز ڌماڪن ۽ شين ۾ به ٿيندو آهي ته ڇا اُهي به ٻولي آهن؟ ته ان جو جواب به ساڳيو نڪرندو ته بلڪل نه ڇو جو ٻولي لفظن جو ميڙ آهي جنهن جي ذريعي جيوت هڪ ٻئي کي لفظن ذريعي پيغامن جي ڏي وٺ ڪندا آهن ۽ اصل ۾ ٻولي هڪ سمجهھ(Sense) ڏيندي آهي جنهن جي ذريعي ٻولي جيوت لاءِ اظهار جو بهترين ذريعو هوندو آهي. انهي ڪري عام شين جا آواز ٻولي نٿا ٿي سگھن، ائين چوڻ خود ٻوليءَ جي نفي ڪرڻ هوندي ڇو جو عام آوازن ۾ ڪا سمجھه(Sense) نٿي ملي ۽ اُن ۾ نه ئي جيون جو رنگ موجود هوندو آهي جنهن جي ذريعي اِهي پنهنجي آواز کي ڪنهن سان رابطي ۾ رکي سگھن، ۽ ياد رهي ته رابطو ٻن ذهنن جي پيغامن جو نالو آهي ته اهڙي ريت ٻولي به رابطي(Communication) جو ذريعو آهي پر جيڪڏهن کڻي چئجي ته ايمبولينس، پوليس موبائيل يا ڪنهن خطري جا انسانن هارون ٺاهيان آهن ته اهي به خطري جا يا ڪنهن مسئلي جي اطلاع يا ڄاڻ مهيا ڪرڻ ۾ مدد ڪندا آهن ۽ اهي به رابطي(Communication) جو ذريعو آهن؟ ته وري به اِهو ئي جواب آهي ته انسان انهن آوازن مان نشان ٺاهيا آهن جيڪي ڪن حالات کي نشاندهي ڪندا آهن پر سوال اهو ٿو نڪري اِهي پنهنجي نشست ۾ ڇا جيون آهن ۽ ڪو ٻيو آواز ڪڍي سگھن ٿا؟ ته اِهي آواز انسان نشاني طور تي ڪتب ته آڻي ٿو پر عام ٻولي ۾ ڪتب نٿو آڻي پر اِها ڳالهه ضرور آهي ته اِهو آواز غير فطري آهي پر اِها عملن انسان جي فطرت ضرور آهي ڇو جو جڏهن جانورن جي ڪٽنب ۾ ڪو به خطرو محسوس ٿيندو آهي ته اُهي هڪ آواز ڪڍندا آهن جنهن سبب اِهي سڀ خبردار ٿي پوندا آهن ته انسان جو اهو عملن طور فطري چئي سگھجي ٿو.

ته اهڙي ريت ڇا اشارن ۾ لفظن جا اُچار هوندا آهن؟ ته اهڙي ريت ٻولي هڪ ٻيو عمل آهي ۽ اشارا هڪ ٻيو عمل آهي، ۽ اهڙي طرح اشارو ٻولي نه آهي ۽ ٻولي اشارو نه آهي ۽ اهي ٻئي عملي نشست ۾ بلڪل الڳ آهن. ته اهڙي ريت ائين چوڻ ته انسان اشارن سان ڳالهائيندو هو ۽ گونگو هو ته اهي صرف دقيانوسي ڳالهيون آهن ۽ حقيقت جي آڌار ۾ اهي ڳالھه نٿيون لهن. ڇو جو جيڪڏهن سائنسي سوچ جا ماڻهو سائنسي اک رکن ٿا ۽  سائنس ذريعي شين کي تَورِين تَڪِين ٿا ته انهن سائنسي سوچ رکندڙ  ماڻهو کي اهڙين قسمن جي دقيانوسي کان گريز ڪرڻ کپي، ڇو جو اهي خيالات ڪنهن سائنسي نظريه تي نه بلڪه خيال پرستي سوچ تي مُبني آهن. جڏهن ته انسان خود هڪ ارتقاءُ عمل تحت ٿيو آهي ته اِها ڳالھه واضح طور تي سمجھڻ جھڙي آهي ته نه صرف انسان جو جسم ارتقاءُ عمل ۾ آيو آهي پر انسان جي سوچ ۽ شعور به ارتقاءُ عمل تحت آيو آهي ۽ ايندو. ته اهڙي طرح اُهو واضح ٿئي ٿو ته ٻولي جو عمل جانورن ۾ به آهي ۽ انهن ۾ لهجي جو فرق به ضرور ملي ٿو ۽ اُن سان گڏوگڏ نشان ڇڏڻ جو عمل به جانورن ۾ ملي ٿو، ته پوءِ اها ڳالھه ظاهر ٿئي ٿي ته انسان هڪ تمام دير سان ارتقا ذريعي وجود ۾ آيو آهي. پر اُن سان گڏوگڏ ٻولي به اُنهي فريڪونسي ۾ رهي آهي ڇو جو اها ڳالھه ياد رکڻ گھرجي ته جانورن ۾ به ٻولي جو عمل موجود آهي ته اها حتمي ڳالھه بيهي ٿي ته انسان تمام دير سان ارتقاءُ عمل ۾ ٿيو آهي. ته اهڙي ريت ٻولي به انسان کي فطري عمل ۾ ملي آهي. هاڻي سوال اِهو ضرور اُڀرندو ته انسان ۾ جيڪڏهن ٻولي جو عمل موجود هو ته اُها ڪهڙي ٻولي هئي ۽ لفظن جو اُچار ڪهڙو هو ۽ اُهي ڪيئن ڳالهائيندا هئا؟ ته ان جو جواب به ڪجھه اهڙو ئي ٿيندو ته ڇا ڪو ٻڌائي سگھي ٿو ته جانورن جي ڪهڙي ٻولي آهي، جانور ڪهڙا اُچار استعمال ٿو ڪري ۽ جانور ڪيئن ٿا ڳالهائين ۽ ايتري قدر جو موجود جانور جي آواز ۾ لهجن کي سمجھي سگھيو آهي ته اها ڳالهه ياد رکڻ گھرجي ته موجوده انسان جون ٻوليون به تمام گھڻي ارتقائي عملن ذريعي گھڻ ٻولين جي وجود ۾ ٿيون آهن ۽ ٿينديون، ۽ اها ڳالھه مڃڻ جھڙي آهي ته انسان  ٻوليءَ جا انيڪ ۽ خوبصورت انداز ٺاهيا آهن. زبان انسان جي تصوير(Drawing) ٺاهڻ جي جديد شڪل آهي ۽ جنهن ذريعي اڳ انسان پنهنجن پيغامن کي محفوظ ڪندا هئا ۽ هاڻي ٻولي کي به محفوظ ڪري رهيو آهي ۽ اُن جو بنيادي سبب به اهو ئي آهي جو انسان شعوري طرح سان به ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو آهي ۽ وڌندو ۽ جنهن ۾ زبان انسانن جي سوچ، فڪر ۽ نظرئي کي قلم بند ڪيو آهي، ڪري پيو ۽ ڪندو- ته اهڙي ريت انسان جي اِها ڳالهھ مڃڻ مُراد آهي ته انسان عام جانورن جي ٻوليءَ کان پنهنجي ٻوليءَ کي تمام بهتر کان بهتر ڪيو ۽ ڪري پيو، ڇو جو عام جانورن پنهنجي ٻولين کي ترتيب نه ڏئي سگھيا آهن پر انسان اُن کي ترتيب ڏيڻ ۾ ڪامياب ويو آهي ۽ ڪري پيو ته اڄوڪي زباني شڪل جيڪو لکڻ آهي جنهن کي ايترو جديد ۽ بهتر اڄ تائين ڪنهن نه ڪيو آهي ۽ زبان انسان جي شعور جي بقا ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي، پر هڪڙي ڳالھه ياد رکڻ گھرجي ته انسان اِهي هڪ وڏي عرصي ۽ ذريعن(Process) کانپوءِ حاصل ڪيون آهن. ڪابه شئي آفاق مان ڪونه آئي آهي پر هڪ تعويل پروسس کانپوءِ حاصل ڪيون آهن ايتري قدر جو انسان جو پنهنجو وجود به هڪ وڏي پروسس کانپوءِ ٿيو آهي جنهن ۾ ارتقائي عمل جو ڪردار مڃڻ جوڳو آهي ۽ هڪڙي اها ڳالهھ به ياد رکڻ گھرجي ته ڪا به شي منصوبي تحت ڪونه ٿي آهي بلڪه حالتن تحت شيون وجود ۾ آيون آهن ۽ جنهن سبب ارتقائي عمل ٿيا ۽ ارتقاءُ ڪنهن منصوبي جو نالو هرگز نه آهي پر حالتن تحت ٿيندي آهي. هڪ بهتر ٻولي، زبان، شعور، سوچ، فڪر، نظريه، عمل، ڪردار، مزاج ۽ انداز جيڪي هڪ بهتر شڪل ۾ اسان کي ملن ٿا ته اِهي به هڪ اڻ سڌريل شڪل مان ارتقا ٿي هڪ سڌريل شڪل ۾ آيون آهن ۽ اينديون. ته اهڙي طرح انسان جو پاڙيسري نسل ڀولڙي جا نسل به اشارن ۾ نٿا ڳالهائين ۽ اهڙو ڪوبه ڀولڙي جو نسل نه آهي جيڪو اشارن سان ڳالهائي ته اڳوڻو انسان اشارن جي ٻولي ڪيئن ٿو ڳالهائي سگھي. اهڙي طرح انسان جا عمل انسان کي فطري طور ته مليا آهن ۽ اهڙي ئي طرح ٻولي به انسان کي فطري طور تي ملي آهي.

اها ڳالھه به مڃڻ جھڙي آهي ته انسان به ٻين جانورن جيان فطري عمل تحت ٿيو ۽ فطري عمل انسان سان وابسته رهيا آهن ۽ اڄ به ڪنهن حد تائين اُن عمل ۾ آهن، پر اِها ڳالھه به ذهين نشين ڪرڻ گھرجي ته هن دنيا جو ڪو به اهڙو جيوت ٿيو آهي جنهن جا ڪيئي عمل هاڻي غير فطري رهيا هجن يا آهن؟ ۽ فطرت اڳيان ايتري وڏي للڪار ٿي هجي؟ ته اهڙي ريت اِها حقيقت آهي ته انسان جا فطري انداز ڪجهھ ٻيا آهن ۽ غيرفطري انداز ڪجھه ٻيا آهن ۽ اِها يقيني ڳالھه آهي ته انسان جا موجودھ عمل هاڻي غير فطري آهن پر اِهي عمل پنهنجي نشست ۾ فطري عمل جي برعڪس ئي آهن ۽ انسان جو غيرفطري انداز سائنس آهي جيڪا انسان جي فطري عملن کان سڌريل ۽ بهتر شڪل آهي. اِها ڳالهھ ڪجھه ٻي آهي ته سامراج، سرمائيدار ۽ مفادپرست طبقي پنهنجن ناجائز مفادن خاطر ان کي استعمال ڪرڻ جي ڪوشش ضرور ڪئي آهي ۽ ڪري پيو پر اُن جو لغام ٿوري ڀاڱي سوشل سائنس پڪڙي بيٺي آهي جيڪا اِن جي ڇُڙواڳي جي اڳيان رڪاوٽ رهي آهي. ۽ اِها به هڪ حقيقت آهي جنهن کان ڪوبه انڪار نٿو ڪري سگھي ته تبديلي لازم ملزوم آهي ۽ ٿيندي رهي آهي ۽ ٿيندي رهندي ڇو جو حالات ڪڏهن به ساڳيا نه رهيا آهن ۽ نه رهندا ۽ ان کان به انڪار نٿو ڪري سگھجي ته نه صرف انسان پر هر جيوت اڄ به ارتقائي عمل ۾ آهي ۽ رهندي!

Sheerazali_chandio@yahoo.com

سائنس ڇا ٿي چوي! ٻولي به هڪ ارتقائي عمل آهي! ليکڪ : شيراز چانڊيو

جئين ته ٻن ذهنن جي پيغام پهچائڻ جو ذريعو رابطو

(Communication) هوندو آهي. رابطو ئي آهي جيڪو پيغامن جي ڏي وٺ جو واحد ذريعو آهي. بنا رابطي جي ڪو به جانور پنهنجي خيالن ۽ پيغامن کي هڪ ٻئي تائين رسائي نٿو سگھي. اهڙي ريت ٻولي به رابطي (Communication) جو بهترين ذريعو آهي. جھڙي ريت ادب ۾ ٻولي کي انسان جي بهترين تخليق طور مڃيو ويندو آهي جنهن ۾ نه صرف انسانن  ٻولي ۾ جدت آندي پر اُن سان گڏوگڏ لکڻ جو طريقو به ايجاد ڪيو. اِها ڳالهه ته ڪنهن حد تائين ٺيڪ آهي پر گھڻي حد تائين سائنس اِن تي متفق نه آهي، ۽ اهڙي ريت ڏسجي ته سائنس جي نظر ۾ ٻولي ڇا آهي؟ ٻولي صرف انسانن ۾ آهي يا ٻين جانورن ۾ به اِهو عمل موجود آهي؟ سائنس ۾ لکڻ ڇا آهي؟ ڇا ٻولي به انسان کي ارتقائي عمل مان ملي آهي؟ هاڻي ڏسجي ته سائنس ان بابت پنهنجو ڪهڙو موءقف رکي ٿي!

ٻولي هڪ اهڙو ذريعو آهي جنهن سان جيوَ مختلف آواز ڪڍي ڪري هڪ رابطي جو اهڙو ذريعو ٺاهي ٿو/ٿي جنهن سان جيوَ هڪ ٻئي کي پيغام پهچائين ٿا. ٻولي لفظن جو اهو مجموعو آهي جنهن جي ذريعي جيو مختلف شين کي لفظن ۾ نالا ڏئي ڪري اُچار ذريعي هڪ ٻئي کي پيغامن جي ڏي وٺ ڪندا آهن. ته اهڙي ريت سائنس موجب ٻولي رابطي جو هڪ اهڙو ذريعو آهي جنهن سان جيوت هڪ ٻئي کي ڄاڻ(Information) ڏيندا آهن ۽ وٺندا آهن ۽ جيڪڏهن ائين چئجي ته صرف ٻولي ئي رابطي جو ذريعو آهي ته ان ڳالهه ۾ ڪو خاص وزن نه آهي، ڇو جو گُونگا جيڪڏهن ڳالهائي نه سگھندا آهن ته ڇا اُهي ڪنهن سان رابطي ۾ نه رهندا آهن؟ ته ان جو جواب به ڪجھه اهڙي ريت ٿيندو ته گونگا ڀلي ئي ڳالهائڻ کان محروم هوندا آهن پر رابطي ۾ ڳنڍيل هوندا آهن ڇو جو اِهي اشارن سان پاڻ کي رابطي ۾ ڳنڍيل رکندا آهن. جيڪڏهن ائين چئجي ته اشارن وارو عمل فطري آهي ته اِن ڳالهه ۾ به ڪا صداقت نه آهي ڇو جو اِها فطري عمل هجي ها ته اِهو عمل هر انسان ڪري ها اِهو عمل انسان جو فطري نه بلڪه غير فطري عمل آهي. اشارن سان رابطي جو عمل اُهي انسان اپنائيندا يا سکاريو ويندو آهي جيڪي ٻُڌي نه سگھندا آهن ۽ ٻڌڻ جي سبب اُهي گُونگا ٿي پوندا آهن. اشارن وارو عمل اُنهن انسانن ٺاهيو جنهن انسان گُونگي انسان کي عام انسان سان ڳنڍيل رکڻ چاهيو ۽ اُهي ان مقصد ۾ ڪامياب ٿيا. ڇو جو گُونگا انسان ڀلي ئي ڳالهائڻ ۽ ٻڌڻ کان محروم هجي پر سوچ جي لحاظ کان اُهي عام انسان جي ذهني مشهابت رکن ٿا. بحرحال ڳالهائڻ جو عمل- ٻڌڻ سان انسان سکي ٿو ۽ جيڪڏهن سکيا واري عمر ۾ انسان ڪجھه به ٻُڌي نه سگھي ته اُهو تاحيات گُونگو ئي رهندو. ته اهڙي طرح ساڳئي حالت ۾ جانورن ۾ اهڙا مثال آهن جيڪي بنا آواز جي اُهي ٻين جانورن سان رابطي ۾ ڳنڍيل رهندا آهن. جيڪڏهن ڏسنداسين ته اهڙن علائقن جي ويجھي علائقي وارا جانور اُن علائقي وارن جانورن جي ٻولي سان ملندڙ جلندڙ نظر ايندا آهن. جئين ته عام طور تي اِهو زيربحث رهندو آهي ته شروعاتي انسان ٻولي کان محروم هو ۽ اُهو اشارن سان ڳالهائيندو هو، ته شايد موجوده سائنس اِن ڳالهه کان گھڻو سهمت نه هجي. ڊائنوسارز به مختلف آواز ڪڍندا هئا ۽ انهن جي مليل پنڊپهڻ(Fossils) مان معلوم ٿئي ٿو جيڪي نڪ منجھان ساھ کڻندا هئا ۽ واپسي ساهه ۾ اهي نڪ ۽ وات جي وچ ۾ هڪ هڏي ۾ اُهو هوا جي دٻاءُ ذريعي اُن هڏي جي مدد سان آواز ڪڍندا هئا، ۽ ڪجھه سامونڊي جانور جنهن ۾ وهيل مڇي، ڊولفن ۽ ڪجھه ٻيا قسم جيڪي پاڻي ۾ مختلف عملن ذريعي آواز ڪڍندا آهن، اهڙي طرح ائين چئجي ته انسان صرف اشارن سان پنهنجن پيغامن کي ڏي وٺ ڪندا هئا ته شايد ان ڳالهه ۾ ڪا صداقت نه آهي، ڇو جو انسان کان اڳ وارن جانورن ۾ به آواز جي ڪڍڻ وارو عمل موجود نه هجي ها. هڪڙي ڳالهه ته حتمي آهي ته ٻولين ۾ به ارتقاءُ ٿي آهي جئين موئن جي دڙي جي ٻولي ۽ اڄ جي سنڌي ٻولي ۾ زمين آسمان  جو فرق ملندو پر نه صرف موئن جي دڙي جي ٻولي پر اڄ کان 300 سال اڳ واري سنڌي ٻولي ۽ هاڻوڪي سنڌي ٻولي ۾ تمام گھڻو فرق ملندو ۽ هڪڙي اِها ڳالهه به ياد رکڻ گھرجي ته ٻولي جي اندر مختلف لهجا به ڪجھه عرصي کانپوءِ هڪ ٻولي جي شڪل اختيار ڪندا آهن. جھڙي طرح سنڌي،پنجابي ۽ سرائڪي اصل ۾ هڪ ٻولي جو تسلسل آهن ۽ جيڪڏهن مشاهدو ڪبو ته انهن ٻولين ۾ گھڻا لفظ هڪ جھڙا ملندا ۽ جئين انگريزي، فرينچ، اسپينيش، جرمن، ڊيوچ ۽ پروتگالي ٻولي به هڪڙي ٻولي جي تسلسل آهن ۽ اِهي ٻولي اصل ۾ رومي ٻولي منجھان ارتقاءُ ٿي ڪري اڄ هڪ نئين ٻولي جي شڪل ۾ اسان کي هڪ الڳ حيثيت ۾ ملن ٿيون، ته اهڙي طرح دنيا جي مختلف علائقن ۾ اِهو عمل ملندو. جئين انسان ارتقاءُ جي عمل مان گذري اڄ هن وجود ۾ آيو آهي تيئن ڇا ٻولي به ارتقاءُ مان گذري هن وجود ۾ نه آئي هوندي؟ جي چئجي ته اڳ انسان اشارن ۾ ڳالهائيندو هو ۽ ٻولي انسان دير سان سکي آهي ته ان ڳالهه ۾ ڪو خاص وزن نه آهي.جئين ته ساڳي نسلن وارن جانورن ۾ ويجھڙائپ وڌيڪ نظر ايندي پر هڪڙي ڪٽنب ۽ ميڙ ۾ هڪ ٻئي سان ويجھڙائپ ڪجھه وڌيڪ نظر ايندي ۽ ڪيئي جانورن ۾ اقرباپروي (Nepotism) جو عمل ساڳي ڪٽنب وارن جانور ۾ ڪجهھ وڌيڪ نظر ايندو، ڇو جو هر جانور نه صرف پنهنجو پاڻ کي جئيارڻ جي ڪوشش ڪندو آهي پر پنهنجي ڪٽنب کي به بچائڻ جي پوري پوري ڪوشش ڪندو آهي. جانورن کي ان ڳالهه جو شعور هجي نه هجي پر ان جي تحت الشعور ۾ اِها ڳالهه ضرور هوندي آهي جو جيڪڏهن هن کي مضبوط ۽ تحفظ سان جئيڻو آهي ته هو وڌ کان وڌ ٻچا ڄڻي/ڄڻائي ۽ پنهنجو ڪُٽنب ٺاهي جنهن سان هو/هُوءَ پنهنجي دشمن کان بچي سگھي ۽ اُن سا گڏوگڏ پنهنجي نسل کي هن ڌرتي تي جياري سگھي، ته اهڙي طرح اسان جيڪو جانورن ۾ مختلف آواز ٻُڌون ٿا ڇا اُهي صرف آواز آهن؟ اِن جو جواب به ڪجھه اهڙي طرح ئي ٿيندو ته نه! بلڪه اِهي صرف آواز نه پر اِهي اُنهن جانورن جي ٻولي آهي.ٻولي؟ ڇا جانورن ۾ ٻولي ٿي سگھي ٿي؟ ته ان جو جواب به ڪجھه ائين آهي ته ها! جھڙي ريت انسان جي ٻولي هڪ ٻئي کي رابطي طور ڪم اچي ٿي، جھڙي ريت انسان جي ٻولي مختلف علائقن ۾ مختلف ملي ٿي، جھڙي طرح انسان مختلف ٻولين وارن کي پنهنجي ٻولي سان رابطي ۾ نه آڻي سگھندا آهن (جئين چائينيز ٻولي وارو انسان سنڌي ٻولي واري انسان کي رابطي ۾ ۽ هڪ ٻئي کي پنهنجي ٻولي ۾ ڪو به پيغام نه ڏئي سگھندا ۽ نه ئي وٺي سگھندا) ۽ جھڙي طرح انسان ٻولي سان سڃاڻپ ڪندو آهي ته هي/هُوَ اسان جي سماج جي/جو فرد آهي يا نه آهي.جھڙي طرح انسان ٻئي جانورن جي ٻولي کي محض هڪ آواز سمجھندو آهي، ته بلڪل اهڙي ئي ريت جانورن ۾ به اهي ساڳيا عمل هوندا آهن، جنهن ۾ موجوده سائنس اِها وضاحت ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي آهي ته انسان وانگر ٻولي جو عمل جانورن ۾ به هوندو آهي.

تقريبا 1950ع واري ڏهاڪي انڊيا جي هڪ علائقي ۾ واقعو ٿيو جنهن ۾ انسان جي ٻارڙي هڪ جنگل مان ملي جيڪا پنهنجي طبيعتن، عملن،سوچ، ڪردار ۽ مزاج ۾ انسان جي نسل جھڙي نه پر بگھڙ جي نسل سان مشابهت رکي پئي. ان ٻارڙي جا عمل اُن علائقي جي ماڻهن جي لاءِ هڪ خوفناڪ ۽ اچرج جهڙا هئا، ڇو جو هڪ انسان جي ٻارڙي ۾ بگھڙ جون خصوصيتون اُنهن علائقن جي ماڻهن لاءِ هڪ عجيب سوال اُڀاري ڇڏيا. پر ان جو جواب به سائنسدان ڳولڻ ۾ ڪامياب ويا. ٿيو ڪجھه هينئن ته اُها ٻارڙي ڪجهھ سال اڳ جنگل ۾ پنهنجي والدين کان وڃائجي وئي هئي پر اُها ٻارڙي وڃي بگھڙ جي ڪٽنب سان ملي. جئين ته ڪهڙو به جانور ڪنهن تي حملو ڪندو آهي يا وڙهندو آهي ته اِن جو سبب ٻيو ڪجھه به نه بلڪه هو پنهنجي جان جي بچاءُ ۽ بقاءُ ڪندو آهي، ته اهڙي ريت جئين ته اُها ٻارڙي تمام ننڍي ۽ معصوم هئي ۽ غيرنقصانڪار هئي جنهن سبب انهن بگھڙن جي نسل هن انسان جي ٻارڙي منجھان تمام تحفظ سمجھيو جنهن سبب هنن ان ٻارڙي کي پنهنجي ڪٽنب ۾ اپنائي ڇڏيو ۽ جئين ته اُن علائقي ۾ کاڌي جي کوٽ ڪونه هئي جنهن سبب بگھڙن کي کاڌي جي قلت ڪونه هئي اِن ڪري اِن انسان جي ٻچي کي کاڌي طور ڪُتب ڪرڻ آڻڻ ۾ ڪو خاص فائدو نه سمجھيو هوندو ۽ اُهي جانور جنهن ۾ والدين جي نپنا(Parental Care) هوندو آهي اُنهن جو ٻچو پنهنجي والدين کان هر تربيت حاصل ڪندو آهي ۽ اُهو اُن ٻچي جي ابتدائي زندگي جو حصو هوندو آهي، جنهن ۾ هو سکيا(Learning) ڪندو آهي ۽ جنهن کي(Learning Behavior) چئبو آهي هي جانورن ۾ اُهو عمل (Behavior) هوندو آهي جنهن ۾ مختلف جانورن ۾ مختلف عمر تائين ٿيندو آهي. اُن کي پنهنجي ذهن ۾ ڇاپي ڇڏيندو/ڇڏيندي آهي ۽ هڪ عمر ۾ وڃي جڏهن ان جانور ۾ سکڻ وارو عمل(Learning Behavior) ختم ٿيندو آهي ته پوءِ اُهو جانور جيڪي انهي گذريل عمر ۾ سکيو آهي ته اُهو عمل اُن جانور ۾ ڇپيل هوندو آهي ۽ جيڪو به اُهو عمل ڪندو آهي ته دراصل اُهو اُنهي عمل واري تحت ئي هوندو آهي جنهن کي(Imprinting Behavior) چئبو آهي. جيڪو اُن جي سڄي عمر تائين مٽڻ ناممڪن ئي هوندو آهي، جنهن سبب اُهو/اُها جانور اُن عمل جي ذريعي ئي پنهنجي زندگي گذاريندو آهي. سکيا وارو عمل (Learning Behavior) ۾ جيڪو جانور سکندو آهي، جئين آواز ڪڍڻ جو طريقو جنهن ۾ ٻولي اچي ٿي، کائيڻ جا طريقا، شڪار ڪرڻ جا طريقا، کاڌن کي حاصل ڪرڻ جا طريقا، دشمن ۽ دوست کي جانچڻ جا طريقا، ڀڄڻ ترڻ ۽ اُڏامڻ جا طريقا، وڙهڻ جا طريقا ۽ گڏجي رهڻ جا طريقا وغيره. ته اهڙي ريت اِهي سڀ طريقا جئين ئي سکندو ويندو آهي ته اهڙي ريت  اِهي سڀ طريقا پنهنجي ذهن ۾ ڇاپيندو ويندو آهي، جيڪو اُن جيوت جي زندگي ۾ هميشه لاءِ ڇپجي ويندو آهي جيڪو مرڻ گھڙي تائين نه نڪري سگھندو آهي. اهڙي طرح اُها انسان جي ٻارڙي زندگي جي اُن حصي ۾ بگھڙن جي ڪٽنب جو حصو بڻي جنهن ۾ هُوَ سکيا واري عمل ۾ هئي جنهن جي عمر هڪ کان ٻن سالن جي وچ ۾ ٻڌائي ويندي آهي. بحرحال اُها ٻارڙي جئين ته سکيا واري عمل ۾ هئي ۽ اُها اُن بگھڙن جا عمل سکڻ شروع ڪري ڏنا هوندائين جنهن سان هُوءَ انسان جي سماجي ماحول کان محرومي جي سبب انسان جي رهڻي ڪرڻي ۽ طور طريقن کان بلڪل محروم ٿي وئي ۽ جئين ته بگھڙن جي سماجي ماحول ۾ رهڻي ڪهڻي ان جي تربيت حاصل ڪري رهي هئي. جئين جڏهن اُها 14 سالن جي عمر ۾ انسان کي جنگل مان ملي ته اُن وقت اُها هڪ انسان جي ٻچي جيان نه ملي پر اُها هڪ بگھڙ جي ٻچي جيان ملي. جئين ته اُها انساني ماحول کان ناواقف هئي ۽ اُن کان اڳ هُن اهڙو ماحول ڪڏهن ڏٺو ئي نه هو ۽ اُن شعوري يا لاشعوري طور تي انسان کي نه پر بگھڙن کي پنهجو ڪٽنب ۽ پنهنجو پئي سمجھيو ۽ انسان ته هن جي لاءِ ٻين جانورن وانگر دشمن ئي هو ۽ اُها انسان جي ٻولي کي محض آواز کانسواءِ ٻيو ڪجھه به نه پئي سمجھي ۽ اُها انسان جي ڪنهن به رابطي (Communication) کي سمجھي نه پئي سگھي. بلڪل ائين جئين انسان اُن جي ٻولي کي بگھڙن جي آواز جيان ۽ اُن جي عملن ۽ مزاج کي نه پئي سمجھيو، ڇو جو اِهي ٻئي هڪ ٻئي کي رابطي(Communication) جي طريقي کان بلڪل الڳ هئا پر جيڪڏهن اُن وقت اُن علائقي جي بگھڙ کي آندو وڃي ها ته شايد اُها اُن سان رابطي(Communication) ڪري سگھي ها. ته اهڙي طرح اُها ٻارڙي انسان جي هر عمل کان الڳ ٿلڳ هئي ڇو جو اُها بگھڙن جي عمل جھڙي هئي. پر ڪجھه مهينن کانپوءِ اُها ٻارڙي فوت ٿئي وئي، ڇو جو اُها گھڻي وقت تائين پنهنجن عملن سبب انسانن جي عملن يا ماحول ۾ جٽاءُ نه ڪري سگھي. هاڻي سوال اِهو ٿو اُڀري ته آخر اِها ٻارڙي ڇو جٽاءُ نه ڪري سگھي؟ ته اِن جو بنيادي سبب به اِهو ٿو نڪري ته اُها ٻارڙي جنهن ماحول ۾ رهي هئي اُهو دراصل انسان جي ماحول کان بلڪل مختلف هو ۽ هڪ اهم ڳالهه اِها هئي ته رابطي جو ڪوبه اهڙو ذريعو اُن ٻارڙي لاءِ بچيو ئي ڪونه هو جنهن سان اُها يا اُهي انسان هڪ ٻئي کي پيغام پهچائي سگھن ۽ اِتي جيڪڏهن اِهو سوال رکجي ته جيڪڏهن ٻولي صرف انسان ٺاهي آهي ته پوءِ اُها ٻارڙي به هڪ انسان هئي ته پوءِ ڇو اُها انسان جي ٻولي ۽ عملن کي سمجھي نه پئي سگھي؟ ته ان جو جواب به ڪجهھ اهڙي طرح ئي ٿيندو ته اُها ٻارڙي سکيا واري عمر(Learning Age) ۾ انسان جي ماحول ۾ نه پر بگھڙن جي ماحول ۾ پلي وڏي ٿئي ۽ اُها بگھڙن جا هر عمل، قائدا، ٻولي، رهڻي ڪرڻي ۽ انهن جا سمورا طريقا سکي هئي ۽ انسان جي زندگي جو طريقو اُن ٻارڙي لاءِ هڪ اجنبي وانگر ئي هو جئين انسان ڪنهن جانور جي ڪٽنب سان رهڻ شروع ڪري ته اُهي اُن کي مڪمل طور تي اجنبي ئي محسوس ڪندو. ته اهڙي ريت اِها ٻولي ته آهي جيڪا اسان کي هڪ ٻئي جي ويجھو رکي ٿي ۽ اِها ٻولي ته آهي جيڪا ڪنهن جيوت کي هڪ ٻئي کان مختلف به ڪري ٿي ڇو جو جيسيتائين جيو هڪ ٻئي ۾ رابطو نٿا ڪري سگھن تيسيتائين اُهي هڪ ٻئي جي ويجھو نٿا اچي سگھن.

هلندڙ