• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

تاريخ جي هڪ عظيم تحريڪ ليکڪ : سرواڻ ڄام

تحريڪ ان ماڻهو جي مجموعي کي چئبو آهي، جيڪي ڪنهن نظام جي تبديلي جي لاءِ جدوجهد ڪندا هجن، جڏهن ته اِهو هڪ الگ موضوع آهي ته تحريڪن جا به ڪيترائي قسم هوندا آهن، ڪا تحريڪ مذهبي هوندي آهي ته ڪا قومپرست، ڪا حق پرست تحريڪ هوندي آهي ته ڪا وري انقلابي، پر انهن سڀني مان جيڪا تحريڪ پختگي سان ۽ جذبي سان هلي سگهندي آهي، اها آهي انقلابي. ڇاڪاڻ ته ٻيون تحريڪون تيستائين پنهنجو وجود رکي سگهنديون آهن، جيستائين انهن کي ڪنهن قسم جو ڪو ننڍو آسرو نه ملي. جڏهن ته انقلابي تحريڪ جو بنياد تبديلي تي هوندو آهي.

اها ڳالهه سمجهڻ جي آهي ته انقلابي تحريڪ جو هجڻ مان مراد سوشلسٽ انقلابي تحريڪ آهي ڇاڪاڻ ته ڪنهن قسم جو انقلاب ۽ سوشلسٽ انقلاب ٻئي الڳ الڳ شيون آهن.

بهرحال، تحريڪ ڪا اهڙي قسم جي شيءِ نه آهي، جيڪا ڳالهه ڳالهه مان وجود ۾ اچي وڃي، بلڪه تحريڪ کي وجود ۾ آڻڻ جي لاءِ مناسب حالتون گهربل هونديون آهن ۽ اهي حالتون ماڻهن جي بيچيني ۽ استحصالي زندگي جي ڪري اڀرنديون آهن ۽ اهي تحريڪ جي شڪل وٺي وينديون آهن، جنهن جو مقصد تبديلي هوندو آهي ۽ تبديلي مان مراد صرف ڪنهن هڪڙي فرد يا خاندان جي نه بلڪه انهن سڀني جي جيڪي استحصالي نظام جو شڪار آهن.

اهڙي طر طرح عظيم انقلابي تحريڪن سان سڄي تاريخ ڀريل آهي جنهن جا عظيم مثال هي آهن، ٿامسن موئنزر، ڪارل اسٽاٽ ۽ جان آف ليڊن هئا.

ٿامس موئنزر (1525-1497)، ڪجهه عرصو مارٽن لوٿر جو سنگتي به رهي چڪو هو، پر موئنزر کي اڳتي هلي اِهو محسوس ٿيڻ لڳو ته مارٽن لوٿر کي غريب عيسائين سان همدردي گهٽ آهي ۽ جرمن نوابن سان سٺا تعلق آهن ته پوءِ موئنزر مارٽن لوٿر جو ساٿ ڇڏي جرمني جي هڪ غريب هارين جي تحريڪ ۾ شامل ٿي ويو.

ٿامس موئنزر جرمني جي شهر اسٽولبرگ ۾ 1497 ۾ پيدا ٿيو، ان جي پيءُ کي شهر جي نوابن ڦاسي ڏني هئي، موئنزر مذهبي تعليم حاصل ڪئي، دينيات ۾ ڊاڪٽري جي ڊگري پڻ هئس ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ هو پادري پڻ مقرر ٿيو هو. موئنزر تمام روشن خيال پادري هو. هو تصوف جي طرف وڌيڪ ڌيان ڏيندو هو، تنهن ڪري چوندو هو ته:

”سچائي ڪنهن ڪتاب يا مذهب تائين محدود نه آهي ۽ عقل ئي واحد زنده شيءِ آهي ان جي قوت انسان ۾ هر زماني ۾ موجود هئي ۽ آهي.“

ان جو مڃڻ هو ته پاڪ روح اسان جي عقل کان وڌيڪ ڪجهه به نه آهي ۽ جنت جي تلاش زندگيءَ ۾ ڪرڻ گهرجي، آخرت ۾ نه. خدائي بادشاهت کي قائم ڪرڻ جي لاءِ جدوجهد لازمي آهي.

ان جو فلسفو صرف مذهب تائين محدود ڪونه هو، ڇاڪاڻ ته ان جون سياسي حدون سوشلزم سان ملنديون هيون، تنهن ڪري هو چوندو هو ته ”آءٌ زمين تي خدا جي حڪومت ٿو قائم ڪرڻ چاهيان.“

خدا جي بادشاهت قائم ڪرڻ مان مراد اهڙو نظام هو جيڪو غير طبقاتي هجي، جنهن ۾ ذاتي ملڪيت نه هجي ۽ اڪثريتي طبقي جو استحصال نه هجي اهڙي رياست نه هجي جنهن ۾ عوام جي مرضي مطابق قانون هجن. موئنزر پنهنجي ان مقصد کي ڪامياب بنائڻ لاءِ هڪ يونين ٺاهي جنهن جو تعداد روز روز وڌندو ويندو هو. اهي تمام گهڻي ذاتي ملڪيت ۽ جرمن جي نوابن جي مخالفت ڪندا هئا. موئنزر ان دؤر ۾ ڪيترائي رسالا لکيا ۽ پنهنجي ماڻهن جي ذريعي ان کي پري پري تائين موڪليو ۽ مختلف جڳهين تي يونينون ٺاهڻ ۾ مصروف ٿي ويو.

انهن ڏينهن ۾ آئيس ٽيٽ ويجهو هڪ گهر کي باهه لڳائي وئي، اتي جي نوابن کي اهو اندازو ٿيو ته اها باهه موئنزر جي اشاري تي لڳائي وئي آهي، تنهن ڪري موئنزر کي نواب جي محل ۾ گهرايو ويو. موئنزر پنهنجي صفائي ڏيڻ بدران، پادرين ۽ رئيسن کي اصل مجرم قرار ڏنو ۽ چيائين ته، ”وياج، چوري، ڦريون ۽ ٻين سماجي براين جا ذميدار اهي ئي آهن جن خدا جي نالي تي خدا جي مخلوق کي پنهنجي قبضي ۾ وٺي ڇڏيو آهي، جنهن ۾ صرف انسان نه بلڪه پاڻي ۾ رهڻ واريون مڇيون، زمين ۾ رهڻ وارا جانور ۽ آسمان تي اڏامڻ وارا پکي شامل آهن ۽ اهي ئي ماڻهو وري غريبن ۽ مسڪينن کي اِهو ٿا چون ته توهان ”چوري نه ڪريو“، جڏهن ته حڪمران ئي سڀ شيون پنهنجي قبضي ۾ آنديون آهن ۽ سموري غريب عوام کي لٽيو آهي، جنهن سبب غريب عوام انهن سان دشمني ڪرڻ تي مجبور آهي.

جيڪڏهن ڪوئي غريب ڪا به ننڍي غلطي ڪري ٿو ته انهن کي ڦاسي ٿي ڏني وڃي ۽ اسان جا پادري صاحبان وري انهن جي روح کي ”آمين“ چئي ثواب ٿا پهچائين. ”اي منهنجا ڀائرو جڏهن خدا توهان جي انهن مٽي جي ٿانوَن کي لوهي سلاخن سان ٽوڙيندو ته اهو منظر ڪيترو خوفناڪ هوندو ۽ جڏهن آءٌ اِها ڳالهه چوان ٿو ته مون کي باغي ٿو چيو وڃي.“

ڪجهه عرصي کان پوءِ اولهه جرمني ۾ هارين جي بغاوت جو سلسلو شروع ٿيو، 1518 ۽ پوءِ 1523 جي وچ ۾ هاري ڪڏهن هڪ علائقي ۾ هڙتال ڪندا هئا ته ڪڏهن ٻي ۾ ۽ انهن کي جتي ڪاميابي ملندي هئي، اتي هو نوابن جي محلن کي به باهه لڳائي ڇڏيندا هئا.

انهن سڀني جي باوجود موئنزر جنهن حالتن ۾ سوشلسٽ نظام قائم ڪرڻ چاهي پيو اهي حالتون انهن جي قابل نه هيون، ڇاڪاڻ ته اها تحريڪ هڪ محدود علائقي تائين ئي محدود هئي ۽ جنهن کي هو عملي شڪل ڏي پيو. هو اڃا وجود ۾ اچي رهيو هو، تنهن هوندي به هو پنهنجي نظريي جو پابند هو ۽ هن اهو اعلان ڪيو ته آئينده سڀ شيون عوام جون گڏيل هونديون ۽ ڪنهن کي به حڪومت ڪرڻ جو حق نه هوندو.

موئنزر پنهنجي قيادت ۾ مڪمل طور مصروف ٿي ويو ۽ پنهنجي فوج (جيڪا اٺ هزار هئي ۽ غير تربيت يافته هئي) کي وڙهڻ تي متفق ڪيو. 16 مئي 1525 تي رياستي فوج سان موئنزر جي فوج جو مقابلو شروع ٿيو.

5000 هاري ميدان تي ئي شهيد ٿي ويا ۽ موئنزر جيڪو سربراهه هو انهن جي جسم جا عضوه وڍي انهن کي چڪيءَ ۾ وڌو ويو. اهڙيءَ طرح هڪ انقلابي تحريڪ تاريخ جي سونهري پنن ۾ ٻيهر اضافو ڪيو ۽ هڪ عظيم مثال قائم ٿيو. ظاهر آهي ته غلامي ۽ جاگيرداري جي دؤر ۾ حڪمران طبقو مذهب جو سهارو پنهنجي بچاءَ جي لاءِ وٺندو آهي پر تنهن هوندي به انقلابن تي ئي ڪفر جا الزام ظاهر ڪيا ويندا آهن. پر موئنزر پادري هجڻ باوجود پنهنجي انقلابي خيالن جي سبب شهادت ماڻي.

تحريڪ جا اهڙي طرح ٻيا به ڪيترا ئي مثال آهن جنهن انقلاب آڻڻ ۾ عظيم جدوجهد جو مظاهرو ڪيو آهي ۽ اڳتي وڌڻ جو ٻيو به جذبو ڏنو آهي، جنهن مان موئنزر جي تحريڪ هڪ اعليٰ مثال آهي.

ڪارل مارڪس زندگيءَ کان موت تائين ليکڪ : سرواڻ ڄام

ڪارل مارڪس ۵ مئي 1818ع ۾ اولهه جرمني جي شهر  ٽرائر ۾ پيدا ٿيو، ڪارل مارڪس جو خاندان آڳاٽي زماني کان يهودي هو پر ان جي پي ڪارل مارڪس جي پيدا ٿيڻ کان اڳ عيساعيت قبولي، تنهن ڪري ڪارل مارڪس کي يهودي چوڻ بلڪل غلط آهي.

ڪارل مارڪس جا ٽي ڀاءَ هئا ۽ پنج ڀيڻون هيون، جنهن مان ڀاءَ ته سڀئي جواني ۾ ئي گذاري ويا پر ٽي ڀيڻون ڪارل مارڪس جي گذاري وڃڻ کانپوءِ به حيات رهيون، ڪارل مارڪس جو پي هڪ وڪيل هو، ٽرائر شهر ندي جي ڪپ تي واقع آهي، اها جڳهه فرانس جي تمام ويجهو آهي، تنهن ڪري ات جي ماڻهن ۾ فرانس جي انقلابي نظريئي جو تمام گهڻو اثر هو.

ارڙهين صدي جي آخر ۾ جڏهن نپولين هن علائقي کي پنهنجي سلطنت ۾ شامل ڪيو، تڏهن هتي به فرانس جا سڪا هلڻ لڳا، هائرن مارڪس نپولين جو سخت مخالف هو، ان جي ڪتاب گهر ۾ واليٽير، روسو، لاڪ، لائب نيز، سنگ ۽ ٻين روشن خيال دانشورن هن جي آزاد خيالي جي ڪري پوليس جي خاص نظر هئي، پر هي علائقو نپولين جي 1815ع ۾ شڪست کانپوءِ جرمني کي واپس ملي ويو.

ڪارل مارڪس جو ننڍپڻ انهي ماحول ۾ گذريو، جڏهن ميٽرنگ (جيڪو يورپ جي هڪ طاقت هو)  برسن چاف سميت ٻين شاگردن جي تحريڪ جي خبر پئي ته هن هڪ ڪانفرنس گهرائي، ڇا ڪاڻ ته ميٽرنگ جمهوريت ۽ آئين جي نالي سان سخت نفرت ڪندو هو.

ڪانفرنس ۾ هنن ڳالهين تي روشني وڌي وئي:

1.  جرمن رياستون ڪنهن به قسم جو ڪوبه آئين نه جوڙينديون.

2. يونيورسٽين جي استادن ۽ شاگردن تي سخت نظر ۾ رکي ويندي ۽ يونيورسٽي ۾ اسان جو نمائندو وهندو، جيڪو هر سر گرمي تي نظر رکندو.

3. جمهوري خيال استادن کي يونيورسٽي کان الڳ ڪيو وڃي، يعني ڪڍيو وڃي.

انهن ڪجهه اهم فيصلن کانپوءِ جرمني جي دانشورن ڪالم نگارن ۽ شاگردن ۾ وٺ پڪڙ شروع ٿي وئي، روشن خيال استادن کي يونيورسٽين مان ڪڍيو ويو ۽ شاگردن جون  تنظيمون ۽ تحريڪون سڀ ٽوڙيون ويون، ڪارل مارڪس جي ماءَ ته ٻارن جي جي برورش ۾ مصروف سنڌي هئي، پر ڪارل مارڪس جو پي ڪارل مارڪس سان تمام گهڻو پيار ڪندو هو ۽ ان جي دلي خواهش هئي ته ڪارل مارڪس پڙهي لکي هڪ وڏو ماڻهو ٿئي،  تنهن ڪري هو ڪارل مارڪس جي تعليم ۽ تربيت تي خاص توجه ڏيندو هو ۽ ڪارل مارڪس به پنهنجي پي سان تمام پيار ڪندو هو، تنهن ڪري وڏو ٿي اڪثر پنهنجي پي جو ذڪر ڪندو هو، جلاوطني ۾ به پنهنجي پي جي تعمير هميشه ميز تي رکندو هو، ڪارل مارڪس جي وفات کانپوءِ فريڊرڪ اينگلز ڪارل مارڪس جي پي جي اها تصوير مارڪس جي تابوت ۾ رکي.

ڪارل مارڪس کي مضمون لکڻ  ۽ يوناني ۽ لاطيني ڪلاسيڪي ادب سان دلچسپي ننڍپڻ کان ئي هئي ۽ يونيورسٽي ۾ استاد به اتفاق سان روشن خيال ئي مليا ۽ قابل استادن شاگردن جي پوري حوصلا افزائي ڪئي.

1833ع جي ڏينهن ۾ حڪومت جي عام پاليسي جي خلاف شاگردن ۾ بيچيني وڌي رهي هئي، مارڪس جو اسڪول به ان سان متاثر ٿيڻ کان سواءِ ڪونه رهي سگهيو، جڏهن پوليس اسڪول تي ڇاپو هنيو، تڏهن اتان منع ٿيل لٽريچر هٿ آيو ۽ انهيءَ سلسلي ۾ هڪ شاگرد جي گرفتاري به پيش آئي.

ڪارل مارڪس 1835ع ۾ اسڪول کان رخست ٿيندي وقت ”پيشي جو انتخاب“ تي هڪ مضمون لکيو، ڇاڪاڻ ته ان کي خبر هئي ته شاگرد جي لاءِ پيشي جو اختيار ڪرڻ سولي ڳالهه ناهي هوندي، ڪارل مارڪس مضمون ۾ لکيو ته:

”پيشي جي اختيار ڪرڻ کان پهرين اسان کي بني نو انسان جي ڀلائي جو خاص خيال رکڻ گهرجي، اگر ڪوئي اهڙو پيشو اختيار ڪجي، جنهن سان انسان ذات جي وڌ کان وڌ خدمت ٿي ته اسان جي چيلهه وڌ کان وڌ وزن کڻڻ سان به نه جهڪندي“

ٽرائر ۾ 1835ع ۾ تعليم مڪمل ڪرڻ کانپوءِ ڪارل مارڪس جي بون يونيورسٽي ۾ داخلا ٿي، ان جا خاص مضمون قانون ۽ فلسفو هئا پر هو يوناني ۽ رومي تاريخ ۾ وڌي چڙهي حصو وٺندو هو ۽ هومز، آرٽ ۽ شاعري جي ڪلاس ۾ باقاعدگيءَ سان حصو وٺندو هو، مارڪس شاعري به ڪندو هو ۽ يونيورسٽي جي شاعر شاگردن جي حلقي جو فرد به هو.

انهيءَ دوران سندس مڱڻي وڏي ڀيڻ سوفيا جي دوست جيني جان ويسٽ فالين سان ٿي. ڪارل مارڪس ۽ جيني ننڍپڻ کان ئي هڪ ٻي کان تمام گهڻو چاهيندا هئا ۽ جڏهن وڏو ٿي انهن جاءُ پي کي شادي جي درخواست ڪئي ته اهي رابطي ٿي ويا. جيني شهر جي حسين ترين ۾ شمار ٿيندي هئي ۽ ان جو خاندان امير گهراڻن ۾ ٿيندو هو، جيني چاهي ها ته ڪنهن نوابزادي سان به شادي ڪري سگهي پئي پر هو حسين سيرت جي مالڪ هئي ۽ ڪارل مارڪس سان محبت ڪندي هئي. ان پنهنجي محبت جي خاطر سڄي دنيا جي عيش  ۽ آرام  کي ٽڪرائي ڪري هڪ عظيم انقلابي سان سڄي عمر سڃ ۾ گذاري، هن جلاوطنيون سهيون، بک رهي، قرضدارن جو ڳالهيون ٻڌيون، ڪڏهن گهر جا سامان وڪيا ته ڪڏهن ڏاج ۾ مليل ٿانو گروي رکيا پر ڪڏهن به پنهنجي عظيم مڙس سان تنگ ٿي شڪايت نه ڪئي  ۽ نه ئي ان جي انقلابي مصروفيتون ۾ يا لکڻ پڙهڻ جي ڪمن ۾ ڪا رڪاوٽ وڌي.ٻار تڙپي تڙپي لاڏاڻو ڪري ويا پر محبت ۾ فرق نه آيو.

جيني جو ڀاءُ وزير داخلا هو، هن جيني کي خط ۾ لکيو ته ”توهان وطن واپس اچي وڃو آءُ توهان جي سار لهندس “ پر غيرتمند ڀيڻ وراڻيو ته ”آءُ مارڪس ۽ ان جي انقلابي جذبي سان شادي ڪئي آهي، جي جرمني ۾ ڪارل ماڪس ۽ سندس انقلابي جذبي لاءِ جڳهه ناهي ته مون کي اهڙو جرمني نه گهرجي.“

ڪارل مارڪس تقريبن هڪ سال بون يونيورسٽيءَ ۾ گذاريو پر پوءِ پي ءُ جي حڪم تي برلن يونيورسٽي ۾ داخلا ورتائين، جڏهن ته هن کي برلن سخت ناپسند هو. تعليم کان جيڪو وقت بچندو هو ان وقت ۾  هو نظم لکندو هو، انهيءَ سال جي اندر نظم جا ٽي ڪتاب ”پنهنجي پياري جيني“ جي نالي ڪيائين. انهن مان ڪجهه نظم 1838ع ۾ هڪ مقامي رسالي ۾ به ڇپيون، مارڪس جي سڀ کان پهرين لکڻي ئي نظم هيون پر ڪجهه وقت گذرڻ کانپوءِ مارڪس کي اهو اندازو ٿيو ته هو شاعري جي ميدان جو مرد نه آهي، تنهن ڪري هو پنهنجو گهڻو وقت فلسفي  ۽ قانوني جي مطالعي ۾ گذارڻ لڳو، مارڪس جيڪو ڪجهه پڙهندو هو، اهو خطن جي ذريعي پنهنجي پي کي ٻڌائيندو هو ۽ ان جو پي ان کي پنهنجي مشوري سان آگاهه ڪندو هو ۽ ان خطن ۾ (جيڪي هاڻ انگريزي ۾ ڇپجي چڪا آهن) اها گذارش ڪيل هوندي هئي ته تون پنهنجي پسند جا مضمون پڙهجانءِ  ۽ پاڻ کي منهنجي مشورن جو غلام هرگز نه بنائجانءِ، انهن خطن ۾ عالمي بحث پڻ ٿيل هوندو هو، انهن خطن مان هڪ خط ۾ لکيل هو:

”آءٌ تصور جي دنيا کان اڳتي اچي چڪو آهيان، تصور مان مراد منهنجو ڪانٽ  ۽ فخيتي سان آهي، ڇاڪاڻ ته آءُ تصور پرستي جو جذبو انهن مان حاصل ڪيو پر هاڻ حقيقت جي لاءِ جستجو ڪري رهيو آهيان“ ڪارل مارڪس شروعاتي ڏينهن ۾ هيگل کي تمام گهڻو پڙهندو هو، ڇاڪاڻ ته هيگل تمام وڏو ذهن رکندو هو، شايد ئي ڪوئي اهڙو علمي يا سماجي مسئلو هوندو، جنهن جي باري ۾ هيگل پنهنجي فلسفي ۾ بحث نه ڪئي هئي،

لاجڪ، تاريخ، مذهب، انقلاب، سياست، سائنس ۽ جماليات سڀني تي هيگل جون لکڻيون موجود آهن، جنهن زماني ۾ ڪارل مارڪس برلن يونيورسٽي ۾ داخل ٿيو تڏهن هيگل جي شهرت عروج تي هئي، سڄي شهر ۾ هيگل ڪلب قائم هئا، ڪيترائي استاد، ڪالم نگار ايتري قدر جو سرڪاري آفيسر به پنهنجو پاڻ کي هيگل جا پوئلڳ چوندا هئا ۽ فخر محسوس ڪندا هئا.

مارڪس 1841ع ۾ پنهنجي ڊاڪٽري مارچ ۾ مڪمل ڪئي ۽ اپريل ۾ ان کي ڊگري ملي وئي، ڪجهه عرصو گذرڻ کانپوءِ جڏهن مارڪس پاڻ فلسفي جو ماهر ٿيو، تڏهن هو ان نتيجي تي پهتو ته هيگل جو فلسفو هڪ عظيم خواب آهي، جنهن ۾ انسانذات خود خدا بنجي وڃي ٿي پر هيگل انسان کي فقط خيالي سير ڪرائي ٿو، ڇاڪاڻ ته هن پنهنجي لکڻين ۾ هڪ ڪائنات وجود ۾ آندي آهي، پر حقيقت ان خيالي دنيا کان بلڪل مختلف آهي، اها فلسفي جي دنيا نه آهي، انسان پنهنجي ذهن ۾ ڪائنات ته بلڪل ٺاهي آهي پر ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته ان کي حقيقت جي شڪل ڪيئن ڏجي، ان جدوجهد ۾ ڪنڊن جي وڻ آهي ۽ ان ۾ نيم دلي يا سمجهوتن سان ڪم ڪونه هلندو.

مارڪسزم ۾ مارڪس جو اهو پهريون جرت وارو ڪم هو، ان مان صاف ظاهر آهي ته مارڪس زندگيءَ جي بيزار ڪندڙ حقيقتن  کان بيزار آهي ۽ انهن کي تبديل ڪرڻ چاهي ٿو ته انسان آزادي ۽ خودمختياري ۾ ترقي ڪري سگهي، مارڪس جي زندگي جي عملي شروعات اخبار نويسي سان ٿي، جڏهن ته ان جي دلي خواهش هئي ته هو بون يونيورسٽي ۾ فلسفو پڙهائي.

برونوبائر اتي پهرين کان موجود هو  ۽ ڪارل مارڪس کي عرض ڪندو هو ته تون جلد پنهنجون موجوده لکڻيون بند ڪري هتي اچ ته جيئن پاڻ ٻئي ملي ڪري هڪ فلسفي جو پرچو ڪڍون. مارڪس جو خواب مٽي ۾ ملي ويو  ۽ هو ڊاڪٽري جي ڊگري کڻي ٻه مهينا ٽرائر ۾ گذاري واپس بون پهچي ويو.

بون ۾ پهچڻ وقت ئي مارڪس پهرين سياسي مضمون ”سينسرشپ جي تازي ترين هدايت“ تي لکيو، ان ۾ ڪارل مارڪس لکيو آهي ته :”عوامي تنقيد سچي سينسرشپ آهي، عوامي تنقيد اها عدالت آهي، جيڪا آزاد پريس سان وجود ۾ اچي ٿي“

ان کان اڳيان ڪارل مارڪس لکيو آهي ته ”آءُ سچائي جي ملڪيت آهيان، سچائي منهنجي ملڪيت ناهي، منهنجي ملڪيت نه فقط اهو انداز بيان آهي، جيڪو منهنجي روحاني انفراديت آهي، بي شڪ قانون مون کي لکڻ جي اجازت ته ڏي ٿو پر اهڙي طريقي سان نه جهڙي طريقي سان آءُ چاهيان ٿو، آءُ پنهنجو روحاني چهرو خوشي سان ڏيکاريان پر پهريان ان کي سرڪاري سانچي ۾ وجهان، ڪير اهڙو هوندو، جيڪو ان تي شرم محسوس نه ڪري، سچائي منزل به آهي ۽ منزل تي پهچڻ جو رستو به، سچائي جي تلاش به سچي هجڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته سچي تلاش خود ترقي يافته سچائي آهي“

مارڪس جا مضمون جرمي جي فيوڊل حڪومت تي ٻن منهن واري تلوار جيان ثابت ٿيا، اهڙي طرح جمهوريت پسند حصن ۾ ”رهائشن زائي تون“(اها اخبار جنهن ۾ مارڪس لکندو هو) جي مقبوليت وڌندي پئي وئي، اهڙي طرح ٻين اخبارن کي به حڪومت تي تنقيد ڪرڻ جو موقعو ملي ويو، حڪومتي سينسرشپ جون پابنديون اڃا وڌيڪ وڌيون پر مارڪس جو قلم تڏهن به نه رڪيو ۽ آخر ڪار 1843ع ۾ بادشاهه جي صدارت ۾ ٿيل ڪابينه ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو ته اگر اخبار ”رهائشن زائي تونگ“ جو مالڪ ڪارل مارڪس کي اخبار کان الڳ نٿو ڪري ته اخبار بند ڪئي وڃي ۽ جڏهن مارڪس کي ان ڳالهه جي خبر پئي ته هن 17 مارچ 1843 ۾ اخبار ”رهائشن زائي تونگ“ کان استعيفيٰ ڏئي ڇڏي.

”رهائشن زائي تونگ“ جي ايڊيٽري جي دوران مارڪس کي سينسرشپ جو وڏو تجربو ٿيو   ۽ مارڪس هن نتيجي تي پهتو ته جرمني ۾ رهي ڪري نه ته لکڻ جو ڪم ٿي سگهي ٿو  ۽ نه سياسي سرگرمين ۾ حصو وٺي سهگجي ٿو،

انهن ڏينهن ۾ مارڪس جي مالي حالت تمام خراب هئي، 1843 ع ۾ 19 جون تي مارڪس جي شادي ٿي، فرست جي ڇهه مهينن جو مارڪس، برطانيا، آمريڪا، جرمني، اٽلي، فرانس  ۽ خاص طور انقلاب فرانس جي تاريخ جو گهرو مطالعو ڪيو، انهي سان گڏو گڏ ٻين سياسي نظرين، ميڪيا ويلي، مانڻسڪيو، روسو ۽ ٻين سياسي نظرين کي به غور سان پڙهيو.

جنهن ڏينهن ۾ مارڪس اقتصاديت، ڪميونزم ۽ انقلاب فرانس جي تاريخ جو مطالعو ڪري رهيو هو، تڏهن هڪ جرمني جو ڊگهي قد جو نوجوان مانچسٽر مان پيرس آيو  ۽ ڏهه ڏينهن تائين مارڪس جو مهمان ٿي رهيو، ان نوجوان جو نالو فريڊرڪ اينگلز هو، اينگلس هڪ ڀيرو اڳ به مارڪس سان مليو هو، جڏهن مارڪس ”رهائشن زائي تونگ“ جو ايڊيٽر هو. انهيءَ دوران اينگلس جيڪي ڪالم لکيا هئا، اهي مارڪس جي نظرن مان گذريا هئا ۽ مارڪس انهن کي پسند به ڪيو هو. دراصل اهي مضمون ئي سندن وچ ۾ دوستي جو سبب بڻيا. مارڪس پهريون ڀيرو هڪ اهڙي شخص سان مليو هو، جنهن جا نظريات سو سيڪڙو مارڪس سان ملندا هئا ۽ اهڙي طرح اها دوستي وجود ۾ آئي، جيڪا مرندي دم تائين زنده رهي.

مارڪس کي جنوري 1845ع ۾ فرانس کان نڪرڻو پيو، جنهن جي وجه هئي ته جرمن هڪ سياسي رسالو ”ووروارٽس“ ڇاپيندا هئا، مارڪس به ان ۾ ڪڏهن ڪڏهن لکندو هو، پروشيا جي حڪومت فرانسي حڪومت کي رسالي بند ڪرڻ جو حڪم ڏنو  ۽ ان سان وابستا سڀني جرمنن کي ملڪ بدري جو حڪم ڏنو. ڪافي ليکڪن معافي وٺي پنهنجي جان بچائي پر ڪارل مارڪس جي غيرت ان کي هي ڪرڻ جي اجازت نه ڏني ۽  تڏهن ڪارل مارڪس برسلسز (بيلجيم) اچي ويو، جڏهن ته اتي ان جو ڪوبه معاشي ذريعو نه هو  ۽ تڏهن ڪارل مارڪس جي بکي رهڻ جا ڏينهن شروع ٿيا، جيڪي ڪڏهن ختم نه ٿيا.

مارڪس جي روحاني تعليم انقلاب فرانس جي درسگاهه ۾ ٿي هئي، ڪميون جي شڪست کانپوءِ مزدور تمام ڏکيائون  ۽ ظلمن جو منهن ڏٺو، مارڪس انهن جي شدت محسوس ڪئي ۽ تمام گهڻي ڀڄ ڊڪ ڪرڻي پئي، جنهن جو مارڪس جي صحت تي تمام گهڻو اثر پيو، نتيجو اهو نڪتو ته پراڻو جگر جو سور وري موٽي آيس ۽ سور ۽ دورا پوڻ لڳس، ڊاڪٽر چار ڪلاڪ کان وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي اجازت نه ڏني، پر مارڪس ڊاڪٽرن جي ڪڏهن نه ٻڌندو هو پر اينگلس جي چوڻ تي هو چيڪو سلواڪيا جي صحت گاهه ”ڪالس باد“ وڃڻ لاءِ راضي ٿيو،

ڪالس باد جي هڪ مهيني ۾ ٽريٽمينٽ سان مارڪس کي ڪافي فائدو ٿيو ۽ پوءِ هو مسلسل ٽي سال اتي ويندو رهيو، ان سفر ۾ مارڪس جي ڌي ”اي ليز“ جيڪا سڀني کان ننڍي هئي، ساڻس گڏ هوندي هئي، انهي سفر دوران مارڪس پنهنجي مٽ مائٽ ۽ دوستن سان به ملاقات ڪندو هو، جيڪي هيمبرگ ۽ دريسٽن ۾ رهندا هئا.

آخري سفر ۾ مارڪس اي ليز کي اهي جايون به ڏيکاريون، جتي مارڪس اي ليز جي ماءُ جيني سان شادي جا شروعاتي ڏينهن گذاريا هئا.

حالتن مارڪس کي وقت کان اڳ پوڙهو ڪري ڇڏيو، پر ان جي سياسي سرگرمي ۾ ڪابه ڪمي پيشي ڪانه آئي ۽ نه ئي لکڻ پڙهڻ جي عادت ۾ ڪا ڪمي آيس. مارڪس برطانيا، آمريڪا، جرمني، اسپين، اٽلي، روس، فرانس ۽ ٻين ڪيترن ئي ملڪن جي تحريڪن سان رابطي ۾ رهندو هو ۽ خطن  ۽ مضمونن جي ذريعي انهن کي مشورا ڏيندو هو.

هاڻي مارڪس جي حيثيت پنهنجن  ۽ پراون ٻنهي جي نظر ۾ بين القوامي ڪميونسٽ تحريڪ جي قائد جي هئي ۽ هو پنهنجو اهو فرض بهترين نموني ادا ڪندو هو، انهيءَ دوران ۾ مارڪس نئين نئين ڪتابن جو خاڪو به تيار ڪري ڇڏيو هو، جنهن مان اهو ظاهر ٿو ٿئي ته هو هڪ جمع تاريخ جو ارادو رکي پيو.

مارڪس کي برصغير جي مسئلن ۾ وڏي دلچسپي هئي ۽ انهي جي تاريخ لکي رهيو هو، بلڪه مسلمانن جي فاتحن کان 1857ع تائين جي حالتن تي هڪ نوٽ تيار ڪري چڪو هو پر موت اجازت نه ڏني.

انهيءَ دوران ۾ ان جي زال جيني بيمار ٿي وئي، ڊاڪٽرن پهرين ته جگر جي خرابي ٻڌائي پر پوءِ خبر پئي ته جيني کي ڪينسر آهي، جيني جي بيماري جو مارڪس تي ايترو اثر ٿيو هو جو مارڪس پنهنجي بيماري وساري ڏينهن رات جيني جو خيال رکڻ لڳو پر جيني کي نه بچڻو هو نه بچي ۽ ۲ ڊسمبر 1881ع ۾ ان جو موت ٿيو.

پنجيتاليهه سالن جي محبت جو اهڙو سلو مارڪس کي پنهنجي سوڳ ۾ وڪوڙي ويو، جنهن جو مارڪس تي صدمو ويهجي ويو، مارڪس جي ڌيئرن ۽ دوستن مارڪس جي دل بهلائڻ جي تمام گهڻي ڪوشش ڪئي، مارڪس ڪجهه ڏينهن پنهنجي وڏي ڌي سان رهيو ۽ ان جي ٻارن سان کيڏندي پنهنجي دل بهلائيندو رهيو ۽ پوءِ جڏهن ڪجهه صحتياب ٿيو ته فرانس کان واپس لنڊن اچي ويو  ۽ پنهنجي ڪمن ۾ مصروف ٿي ويو، پر اڃا مارڪس جو مزاج پوري طرح بحال نه ٿيو ته خبر ملي ته سندن ڌي بيمار آهي، مارڪس اڃا هن وٽ وڃڻ جي تياري ۾ ئي هو ته خبر ملي ته ڌي لاڏاڻو ڪري وئي، جيڪا اڃا صرف 38 سالن جي هئي، ڌي جي لاڏاڻي مارڪس جي رهي سهي قوت به ختم ڪري ڇڏي ۽ هاڻي مارڪس سخت بيمار ٿي پيو ۽ ڦڦڙ به ڪم ڇڏڻ لڳا، ايتري قدر جو کير کان سواءِ ڪابه شي نڙي کان هيٺ نه لهندي هيس.

14 مارچ تي تقريبن اڍائي بجي ڏينهن جو ملازم ڪمري ۾ آئي ته ڏٺائين ته مارڪس نيم بيهوشي جي حالت ۾ ڪرسي تي ويٺل آهي، ملازم هيٺ وڃي اينگلس کي ٻڌايو، اينگلس ڀڄندو آيو ۽ ڏٺائين ته مارڪس ننڊ ۾ پيل آهي پر اهڙي ننڊ جنهن کان ڪوئي ڪڏهن سجاڳ نه ٿي سگهيو آهي.

مارڪس جي لاش کي 17 مارچ 1883 ع تي هائي گيٽ جي قبرستان ۾ سندس گهرواري جيني جي پاسي ۾ دفنايو ويو، انهيءَ موقعي تي اينگلس پنهنجي سڀني کان پياري دوست ۽ دنيا جي عظيم انقلابي کي الوداع چوڻ لاءِ هي لفظ ڳالهايا:

”جهڙي طرح ڊارون نيچر جي قانون کي دريافت ڪيو، اهڙي طرح مارڪس انسان جي تاريخ جي ارتقا جي قانون کي دريافت ڪيو“

جيئن ته مارڪس سڀ کان پهريون انقلابي هو، پوءِ ڪجهه ٻيو ته هن جي زندگي جو مقصد سرمائيدارانه معاشري ۽ ان کي قائم ڪندڙ رياستي ادارن جون پاڙون ڪڍڻ ۽ موجوده مزدور طبقي جي جدوجهد ۾ شريڪ ٿيڻ هو. مارڪس جي وفات کانپوءِ اينگلس ٻارنهن سال زنده رهيو، اينگلس پنهنجو گهڻو وقت تنظيمي ڪمن ۾ وقف ڪندو هو، مئي 1894ع ۾ اينگلس جو گلو سڄڻ لڳو ۽ ڊاڪٽرن کان اهو معلوم ٿيو ته اينگلز ڪينسر ۾ مبتلا آهي. جولاءِ جي آخري ڏينهن ۾ ان جي طبيعت خراب ٿي وئي ۽ ۵ آگسٽ 1895ع ۾ اينگلس به لاڏاڻو ڪري ويو، وصيت مطابق ان جي لاش کي ساڙيو ويو ۽ ان جي رک ايسٽ بورن جي ويجهو سمنڊ ۾ وهائي وئي.

مارڪسزم صرف آخر يا ڪامل دين هجڻ جي دعويٰ نٿو ڪري، بلڪه ان زندگي کي سمجهڻ ۽ نئين زندگي جي قوتن کي اڳتي وڌڻ ۾ انسان لاءِ هڪ مشعل آهي، ان ۾ زندگي جي تجربن ۽ ضرورتن جي پيش نظر اضافا ٿي سگهن ٿا ۽ ٿيندا رهندا آهن