• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

خاڪي! ليکڪ : حليم بروهي

حليم بروهي

حليم بروهي

· منهنجو ذاتي خيال آهي ته جڏهن به ڪنهن اخبار ۾ ڪا اهڙي خبر ڇپبي آهي ته فلاڻي راڳي جو چاچو يا مامو ايترن ۽ هيترن ورهين کان فلاڻي بيماري ۾ ورتل آهي، پر اخبارن ۾ اپيلن، ٽپيلن، پريس ڪلبن اڳيان بک هڙتالون ڪرڻ باوجود به ڪلچر کاتي جي عملدار هن کي ڪا به مالي امداد نه ڏني آهي. اها ڳالهه ۽ اهڙي قسم جون ٻيون ڳالهيون ته فلاڻو راڳيندڙ، فلاڻو واڄيندڙ، فلاڻو تبلچي، فلاڻي راڳڻي، فلاڻو هارمونيم نواز، فلاڻي واڄيندڙ، فلاڻي راڳيندڙ، فلاڻي ناچو ورها ورهه پنهنجي فن جي خدمت ڪئي ۽ هاڻ جڏهن پوڙهو ٿي ويو آهي ته فلاڻي کاتي جو وزير يا وزيرياڻي پڇڻ به نه آيس ۽ رڳو ننڍڙا، انڌا منڊا آفيسر اچي کيس آسرا ڏيئي هليا ويندا آهن. سوال آهي ته جڏهن هي فنڪار جوان هئا ۽ پنهنجو فن ڏيکاري پاڻ به خوش ٿيندا هئا ۽ ماڻهن کي به خوش ڪندا هئا، تڏهن هي فنڪار مستقبل جو ڇو نه سوچيندا هئا جو هاڻ پنڻ تي سندرو ٻڌو اٿئون؟ مشڪرا فنڪار پنهنجي مشڪري ماڻهن کي ڏيکاري خوش ٿيندا هئا ته بس سندن مشڪريون قيامت تائين قائم رهنديون ۽ هو سدائين ائين خوشحال رهندا. اها هوندي آهي سندن بڪواس واري سوچ. مون جهڙا سنڌي ۽ انگريزي ۾ مشڪريون لکندڙ به پوڙها ٿي ذهني ۽ پئسي جي معاملي ۾ ڏتڙجي وينداسين. وڏن وڏن شاعرن جو به اهو ئي حال ٿيندو آهي. ڪهڙو ليکڪ آهي دنيا سڄي ۾ جيڪو ڪشتو کنيو پن تي پيو هلي ۽ بک هڙتالون پيو ڪري؟

· ڳالهه آهي سڌي، جيڪڏهن غريب ٿي ويا آهيو ته غريب ٿي رهڻ سکو. جڏهن اوهان جي لاءِ موج هئي تڏهن اوهان ماڻهن کي پنهنجا ڏند ڏيکاري اوهان پاڻ به ڪافي خوش ٿيا. هاڻ اهو وقت ويو، هاڻ غريب، مسڪين ٿي رهو. دنيا جا  رستا وڏا ڊگها، آڏا ڦڏا، پيچرن ۽ جهنگلي ڪتن سان ڀريل آهن. سرڪاري  يتيم خانن جي وزيرن، وڏن عملدارن ۽ آفيسرن جي خوشامد ڪرڻ ۽ هنن اڳيان هٿ ڊگها ڪرڻ کان چڱو اٿوَ ته ڪنهن رستي يا پيچري جي ڪنهن ڪنهن ڪنڊ پاسي ليٽي موت جو انتظار ڪريو، جيئن مان ڪندس. يا ٿورو ترسو ۽ ڏسو ته مان ڇا ٿو ڪريان ۽ ائين ڪجو جيئن مان ڪريان.

· اهي سڀيئي سرڪاري کاتا گشائي پتائي آهن. انهن جي عملدارن ۽ وزيرن وٽ گشن، آسرن ۽ ٻين اهڙين ڳالهين جا انبار آهن. اسپتال ۾ مريض ۽ ڊاڪٽر سان فوٽو ڇڪائي گم ٿي ويندا. هڙتال ختم ڪرائڻ لاءِ چوندا ”فلاڻي جي خاطري ڪرائڻ تي هڙتال هفتي لاءِ ختم ڪئي وئي“، ائين ڄڻ هو ويٺا ئي فلاڻي جي انتظار ۾ هئا ته اهو اچي جوس پياري ته گهر وڃون. ڇا لکان، اهڙو ڪجهه ته نه لکان جو ماڳهين جيل هليو وڃان، جو ڊي پي او به هنن جا، سي سي او به هنن جا، فقط ڪن ۽ ڳٽا منهنجا آهن.

· تواريخ لکبي آهي ته بلڪل بي جان، بي مطلبي ۽ بي غرض ٿي لکبي آهي. جيڪي ڪجهه ”سنڌي محققن“ گذريل 60 ورهين ۾ اسٽيجن تان بيهي ”سنڌ“ ۽ ”سنڌين“ بابت چيو آهي، اهي سڄي کي ته ڇڏيو جيڪڏهن فقط ان جو اٺون يا ڏهوڻو حصو به سچ هجي ها ته هن ريڊيو، موبائيل، ٽي وي، بندوق، رائفل، ٽئنڪ، توب، راڪيٽ، ڇپائي جون مشينون، پنو، فائونٽين پين وغيره سڀئي  ”سنڌين“ ٺاهيون هجن ها.

· مان دنيا تياڳيان پيو. مون کي هيءَ دنيا نٿي وڻي. منهنجا وڏا جي ڪڏهن گجرات مان ٿيندا، ”سنڌ“ ۾ داخل ٿيا هجن ها ته مان وڏي فخر سان چوان ها ته ”مان گجراتي آهيا، جنهن کي گجراتي ٻولي به نٿي اچي.“ مون کي هڪڙي بروهيءَ چيو هو ته ”هم اس بروهي سي بات نهين ڪري گا، جس ڪو اپنا بروهي زبان نهين آتا“ مان ڪاوڙيو نه هوس، خوش ٿيو هوس. مان ۽ اوهان ايندڙ زماني ۾ ان ”با غيرت گجراتي“ جي شڪل ڏسنداسين، جيڪو گجراتي نسل تان هٿ کڻي هاڻ ”سنڌيءَ“ ۾ ٽانٽان ڪندي پنجاهه ورهين ۾ نه ”سنڌي“ رهيو آهي نه گجراتي. مان دڙڪو ٿو ڏيان ته جيڪڏهن مون سان کيچل ڪئي اٿوَ ته مون وٽ اڃا جام بارود رکيو آهي.

· انگريزن جي جوڙيل سنڌ صوبي ۾ ڪيئي ٻوليون ڳالهايون وينديون هيون. ڪي ٻوليون گهٽجي ويون آهن، پر بلوچ ڇو نٿا مڃين ته هو گهرن ۾ بلوچي يا سرائڪي ڳالهائيندا آهن؟ ڳالهه اها آهي ته ”سنڌ صوبي جي ايراضي ۾ رهندڙ اڪثر ماڻهن ۾ حقيقت ۽ سچ مڃڻ جو مادو آهي ئي ڪو نه. مان مڃان ٿو ته مون کي بروهي ٻولي جي چئن ڇهن سٽن کان وڌيڪ ڪجهه نٿو اچي ۽ صاف ظاهر آهي ته مان شرمسار به ٿيندو آهيان. بروهي اهڙا به آهن، جيڪي چار ڇهه ٻوليون ڳالهايو وڃن. مارواڙي اهڙا به آهن، جيڪي گجراتي سميت ڇهه اٺ ٻوليون ڳالهائين، پوءِ اوهان سان ڪهڙي ويڌن آهي؟ انگريزي، اردو ۽ جنهن کي توهان سنڌي چئو ٿا سي ته عام آهن.

· مان الائجي ڪيڏانهن هليو ويس ۽ هي ”مادري ٻولي“ ڇا ٿيندي آهي؟ منهنجي ماءُ سومري هئي تنهن ڪري سندس ٻولي مارواڙي هئي، بابا ۽ ڏاڏا وغيره بروهي هئا، تنهن ڪري سندن ٻولي بروهي هئي. مان نسلن سومرو به آهيان ۽ بروهي به آهيان. اهو رڳو فيشن ٿي ويو آهي ته سنڌ صوبي جي ايراضي“ ۾ ته ”مادري ٻولي فلاڻي آهي. حقيقت ۾ اسان جون ٻوليون ”نسلي“ آهن. منهنجي ڏاڏي سرائڪي ڳالهائيندڙ بوهڙ بلوچ هئي. اوهان پاڻ پنهنجو حساب ڪريو ۽ سچ ڳالهائڻ ۾ عار نه ڪريو. اصلي نسل نسلي هوندو آهي، مادري نه، ۽ جيئن مان نسلن بروهي به آهيان ۽ سومرو به آهيان تيئن اوهان ۾ لکين هوندا، جن جا به ٻه نسل هوندا، پر مڃندا نه، جو ”سنڌ صوبي واري ايراضي“ جو پاڻي پيتو اٿن.

· مان جڏهن مران ته اخبارن ۾ لکجو ته حليم مري ويو ۽ کيس فلاڻي هنڌ دفن ڪيو ويو، اها ”مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو“ واري لفاظي ختم ڪريو. اڳي ماڻهو مرندو هو ته چيو ويندو هو ته کيس فلاڻي هنڌ دفن ڪيو ويو، پر ڇو ته اڄڪلهه سنڌين وٽ لکڻ لاءِ ڪجهه آهي ئي ڪو نه، سواءِ لفاظي جي سو خوامخواهه لفظ ۽ سٽ وڌائڻ لاءِ چوندا ۽ لکندا آهن ته ”سندس خاڪي جسم فلاڻي هنڌ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو. جسم خاڪي نه هوندو ته ڇا لوهه جو هوندو؟

haleembrohi@hotmail.com

اجايو! ليکڪ : حليم بروهي

حليم بروهي

حليم بروهي

·  · اسپنوزا فلسفي به هو ۽ يهودي به هو…هو نظر جي عينڪ جا شيشا پٿر واري ڦرڻي تي ڦيرائي سڌا ڪندو هو. يهودين کي نه وڻندو هو، جو هن جو پنهنجو فلسفو هو، جنهن جو هن جي عقيدي سان ڪو به تعلق نه هو. پڻس جي مرڻ تي سندس وڏي ڀيڻ کيس پيءُ جي ملڪيت مان حصو ڏيڻ کان انڪار ڪيو، اهو سبب ڄاڻائي ته اسپنوزا فلسفي هئڻ ڪري هو يهوديت کان خارج آهي. اسپنوزا ڪورٽ ۾ ڪيس وڙهيو، جتي فيصلو ٿيو ته اسپنوزا کي پيءُ جي ملڪيت تي مڪمل حق آهي. اسپنوزا ان فيصلي وقت ئي ڪورٽ ۾ لکي ڏنو ته هو پيءُ واري سموري ملڪيت ڀيڻ جي نالي ڪري ٿو. ڪورٽ ۾ اهو ڪجهه لکي ڀيڻ جي حوالي دستاويز ڪري پاڻ خالي هٿين ڪورٽ مان نڪري وڃي پنهنجي شيشا ٺاهڻ واري ڌنڌي کي لڳو ۽ غربت ۾ ئي مئو. اهو آهي فلسفي جو اثر. · نعمت الله نالي وڪيل، جيڪو مون کان ٻه چار يا ڇهه ورهه سينيئر هو، تنهن به فلسفي ۾ بي اي آنرس ڪئي هئي، هڪڙي ڏينهن وڪيلن جي بار روم ۾ ڪنهن وڪيل اسان کي چيو ته ”حليم ۽ نعمت الله ٻئي فلسفي ۾ آنرس آهن، پر ٻنهي ۾ ايترو گهڻو تفاوت ڇو آهي؟“، نعمت الله قريشي ته دنيا جو ماڻهو هو، سو ماٺ رهيو، پر مان رهي نه سگهيس. مون چيو ته ”فلسفو نهر وانگي آهي ۽ اسان ٻئي ان ۾ گهڙي پار پيا آهيون، مون کي فلسفو لڳو آهي، تنهن ڪري مان آلو آهيان، اوهان حيران نعمت الله تي ٿيو ته ڇو ۽ ڪيئن نهر جي پاڻيءَ مان لنگهڻ باوجود هو آلو نه ٿيو آهي ۽ هن کي پاڻي جو ڇنڊو به نه لڳو آهي!“. ڪجهه وڪيلن کلي ڏنو. نعمت الله پيسن جي معاملي ۾ ڪامياب وڪيل هو ۽ مون کي فقط بڪ ڪرڻ ۽ گهڻو ڳالهائڻ جي عادت هئي. هو ڪامياب وڪيل ٿيو ۽ مان نه فلسفي ٿيس، نه وڪيل ٿيس. منهنجا نصيب ئي ڪجهه اهڙا هئا، مان اسپنوزا هوس ۽ آهيان. نعمت الله صاحب فقط وڪيل هو، مٿي ڄاڻايل ٻنهي قصن ۾ هڪ جهڙائپ آهي. · ٽيون قصو آهي عمر خيام جو، جنهن بابت غلط فهمي آهي ته هو شاعر هو. هو شاعر نه هو، هن جو پنهنجو بلڪل الڳ فلسفو هو، جيڪو هو ربائين ۾ چوندو هو. اوهان پڇندا ته ربائي ڇا آهي؟ پر پهرين اها ڳالهه چڱي طرح سمجهي وٺو ته جيڪڏهن عمر خيام شاعر هجي ها ته هن جو نالو شاعرن جي لسٽ ۾ ۽ هن جا شعر دنيا جي شاعرن جي شاعريءَ ۾ ضرور هجن ها. دنيا جا مذهب، عقيدا ۽ فلسفا عمر خيام کي خاطر ۾ فقط ان لاءِ نه آڻيندا آهن جو عمر خيام جو فلسفو سئون سڌو، فقط هڪڙي ئي اهڙي نقطي ڏانهن ٿو هلي، جنهن ۾ مذهب، عقيدن ۽ فلسفن جو تت سمايل آهي. عمر خيام کي فقط هڪ ڀيرو سوچ سمجهه سان پڙهڻ کانپوءِ ۽ اهو سمجهي ڇڏڻ کانپوءِ ته هو چئي ڇا ٿو ۽ هن جي من ۾ ڪهڙو خزانو آهي، اوهان عمر خيام جي خيالن مان ڪنهن هڪڙي کي به ڌاريو نٿا سمجهي سگهو. عمر خيام جيڪي ڪجهه چيو آهي، ذرو به ذرو، اهو اوهان پاڻ آهيو. فٽز جيرالڊ هن کي مشهور ضرور ڪيو ۽ هن جي خيالن کي سهڻائپ به ضرور ڏني، پر عمر خيام جي اندر ۾، جگر ۾، روح ۾، هن جي جسم جي ذرن ۾ جيڪي ڪجهه هو سو عمر خيام ۾ ئي يا مون جهڙي يا مون جهڙيءَ جي ئي ذرن ۽ ذرڙن ۾ رهيو. · پاڻ سڀيئي، اسان مان هر هڪ ننڍڙا ذرڙا آهيون، تمام ننڍا، تمام پتڪڙا، پر هر هڪ ذري ۽ ذرڙي ۾ بي پناهه قوت آهي، جنهن سان هو ٻئي ذري ۽ ٻين ذرن ڏانهن ڇڪجي ٿو ۽ جنهن ساڳي قوت سان دنيا جا ڪروڙين ۽ اربين ذرا ان هڪڙي ۽ دنيا جي هر هڪ ذري کي پاڻ ڏي ڇڪين ٿا. جيڪڏهن اوهان عمر خيام ناهي پڙهيو ۽ هن کي ناهي سمجهيو ته ڇا ڄاڻو دنيا ڪيئن ٺهي، ڪيئن نئين سر جڙندي ۽ عمر خيام جي معاملي ۾ جيتوڻيڪ مان هڪ ٻه دفعا روح جو نالو وٺي ويو آهيان، پر جي اوهان عمر خيام پڙهيو ته چوندا ته حليم پاڻ منجهي مئو هو. · هاڻ ربائي ڇا آهي. ربائي عمر خيام کان اڳ به چئي ويندي هئي، پر عمر خيام کان ڀڄي ڀڄي آخر ڪيترو ڀڄندا؟ سواءِ پيار، محبت ۽ واسطي ۽ تعلق جي عمر خيام ڪجهه نه هو. ربائي ۾ ٻه سٽون هونديون آهن ۽ هر هڪ سٽ ڪجهه اهڙي سهڻي نموني ٻن حصن جي هوندي آهي، جو اهي ٻه سٽون اوهان کي چار سٽون نظر اينديون. · فجر وقت آسمان ۾، خواب وانگي شراب خاني ۾ آواز آيو، · هوش ۾ اچ منهنجا پنهنجا، ۽ پيالو ڀري وٺ انهيءَ کان اڳ جو حياتي جي شراب جو پيالو خالي ٿئي!“ · عام خيال آهي ته هو شرابي ۽ عياش هو. اها غلط ۽ ڪوڙي ڳالهه آهي، هو غريب هو ۽ پيئڻ کان پري هو. جيئن فردوسي بابت ڪوڙي ڳالهه  عام آهي ته هڪ در کان سونا دينار پئي داخل ٿيا ۽ ٻئي در کان سندس لاش پئي نڪتو. وڏن ماڻهن بابت ڪوڙيون آکاڻيون جوڙڻ دنيا جو دستور رهيو آهي. · جيڪڏهن عمر خيام کي سندس محبوبا ملي وئي هجي ها ته سندس ربائيون مري ويون هجن ها. تمام سولو آهي عمر خيام کي سمجهڻ. فقط پنهنجو پاڻ کي سمجهڻ ئي ڪافي آهي عمر خيام کي سمجهڻ لاءِ. جيڪڏهن اڄ مون کي هوءَ ملي وڃي جا منهنجي اکين ۾ رهندي آهي ته منهنجو لکڻ وغيره سڀ ختم ٿي ويندو. · پاڻ شراب چوندا آهيون وسڪي يا جن کي، پر عمر خيام جنهن کي شراب چئي ٿو، سو آهي وائين. اهو يورپ ۽ آمريڪا ۾ به عام آهي. وائين ۽ شراب جي تاثير ۾ تمام گهڻو تفاوت آهي. جيڪڏهن شراب جي گلاس مان هڪڙو ڍڪ اوهان جي محبوبا پئي ۽ پوءِ ان مان ٻيو ڍڪ اوهان پيو ته اوهان ڄڻ وائين پيتو. شراب ته بڪواس آهي، اول شيءِ اهو شراب آهي، جنهن جو پهريون ڍڪ هُن ڀريو. مان بڪواس ۾ پئجي ويو آهيان، ڳالهه دراصل اها آهي ته مون وٽ لکڻ لاءِ اڄ ڪجهه ڪونهي. مون کي اڄ احساس ٿيو آهي ته بابر بادشاهه جي ڪتاب جو انگريزي ۾ ترجمو مون کي ضرور پڙهڻ کپندو هو، جيڪو ضرور بابر جي دربارين لکيو هوندو. هن صديءَ ۾ به ائين ٿيندو آيو آهي. اوهان اعتبار فقط ان آتم ڪٿا تي ڪري سگهو ٿا، جيڪا هٽلر پاڻ جيل ۾ لکي ۽ ان زماني ۾ اهو ڪتاب ڦيرائي گهيرائي ڪوڙ سچ ملائي انڊيا ۾ نٿي ڇپجي سگهيو. اڄ اوهان ٻار آهيو، سڀاڻي اوهان پاڻيهي سکي ويندا. نقص جنهن ليکڪ حياتيءَ ۾ پنجاهه سٺ ليک لکيا هوندا، هن انهن ليکن مان گهٽ ۾ گهٽ ڏهن ليکن ۾ ضرور ڪو گند ڪيو هوندو. اهو ناممڪن آهي ته هر ڪنهن ليکڪ جا سڀيئي ليک عاليشان هجن. مون سئو کان به مٿي ليک لکيا هوندا ۽ مان خاطري سان چوان ٿو ته انهن ليکن مان گهٽ ۾ گهٽ پنجاهه سيڪڙو ليکن ۾ مون ضرور ڪو نه ڪو گند ڪيو هوندو. اها ڳالهه هر هڪ ليکڪ سان لاڳو ٿئي ٿي. سڀني ليکڪن پنهنجن ليکن مان چڱو خاصو سيڪڙو ليکن ۾ گند ڪيو آهي، پر مڃندو ڪو به ڪو نه. مان مڃان ٿو ته منهنجن ليکن (ٽنهي ٻولين ۾) ڪي يقينن مون کي خيال سان لکڻ کپندا هئا، ڇو ته مون کي منهنجا پنهنجا نقص دل ۾ تير وانگي ڇپندا آهن. مثال طور مون کي هڪڙي عورت تائين نياپو پهچائڻو هو (لکڻو هو) ته ”تون مون کي وڻين ٿي“ پر لکڻ وقت الائجي منهنجي دماغ کي ڇا ٿي ويو جو اهو نياپو مون ٻي عورت ڏانهن اماڻي ڇڏيو. هاڻ مان مٿي کي هٿ ڏيئي ويٺو آهيان ته ڇا ڪريان. ظاهر آهي ته پنهنجي انهيءَ نقص/غلطي کي درست ڪرڻ لاءِ مان ضرور ٻي غلطي ڪندس. في الحال مان ٻنهي عورتن کان پري آهيان. ڀلا ائين ڇو ٿيندو آهي ته جيڪي ليکڪ ڊائس تي ويهندا آهن يا ڊائس تان  ڳالهائيندا آهن، سي هڪ ٻئي جي فقط ساراهه ئي ڪندا آهن! هي ڇو هڪ ٻئي جو ڪو هڪڙو نقص به نه ٻڌائيندا آهن! جيڪڏهن هي ماڻهو آهن ته هنن ۾ ضرور نقص به هوندا، سو اهي نقص ڇو لڪائيندا وتندا آهن؟ مان پاڻ پنهنجو نقص لڪايان يا لڪائڻ جي ڪوشش ڪريان ته اها ڳالهه اڃا به ڪجهه جائز لڳندي، ڇو ته آخر مان به ته ماڻهو آهيان ۽ ماڻهوءَ جي فطرت آهي پنهنجا عيب لڪائڻ جي ڪوشش ڪرڻ جي. پر اهو ڪهڙو چرچو آهي ته هڪ ٻئي پويان جا ڊگهي قطار ليکڪن ۽ محققن جي ڊائس تي اچي ڳالهائيندي آهي، سا سڄي قطار رڳو هڪ ٻئي جي ساراهه ڪندي هلندي آهي؟ اوهان ڪنهن به ڊائس تان ڪنهن محقق کي ڪنهن ٻئي محقق (جيڪو پنهنجي ڳالهائڻ جي واري جو انتظار ڪري رهيو هجي) تي تنقيد ڪندي ٻڌو يا ڏٺو آهي؟ نه …! اسٽيج ۽ ڊائس ٺهيا ئي فقط هڪ ٻئي جي ساراهه لاءِ آهن. پوءِ اوهان ٿيسزون ڏسو. گائيڊ اهي هوندا آهن، جن کي ڪا ڄاڻ نه هوندي آهي ته ٿيسز، ائنٽي ٿيسز ۽ سنٿيسز ۾ تفاوت ڪهڙو آهي؟ جيڪي به هيل تائين ڊاڪٽري جون ڊگريون ڏنيون ويون آهن، تن مان ڪنهن هڪ ۾ به ائنٽي ٿيسز تي بحث ٿيل ڪونهي. اهو ڪمال آهي، خاص ڪري ان لاءِ جو مان پاڻ ٿرڊ ڪلاس بي اي آهيان. اسٽيفن لي ڪاڪ، جيڪو چئن پنجن سالن کان مان پڙهندو اچان، چئي  ٿو ته جنهن کي پي ايڇ ڊي جو سرٽيفڪيٽ مليو، تنهن لاءِ بلڪل خاطري ڪريو ته هاڻ هن جي مغز ۾ وڌيڪ ڄاڻ يا ڪا نئين ڄاڻ سمجهڻ جي گنجائش ناهي. ڪمال جو ماڻهو هو. بلڪه بادشاهه هو، جو هو پاڻ پوليٽيڪل سائنس ۾ پي ايڇ ڊي هو ۽ ساڳئي وقت پوليٽيڪل سائنس ۽ ايڪنامڪس کاتن جو سربراهه هو. مون هن جو پهريون ڪتاب چار پنج سال اڳ پڙهيو. تنهن کان اڳ مون ڪڏهن به هن جو ڪو ڪتاب نه ڏٺو هو. 1942ع ۾ هو مري ويو هو. هن جا ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ مون کي ڄاڻ پئي ته ڇو هن جا ڪتاب پڙهندڙ ماڻهن (شاگردن ۽ استادن) کان پري رکيا ويندا آهن. دراصل هن پنهنجن ڪتابن ۾ يونيورسٽي جي ماسترن، هنن جي آڪڙ، اڻ ڄاڻ هوندي به پاڻ کي عقلمند سمجهڻ وارين عادتن کي سٺي نموني خوار ڪيو هو. عام ماڻهو ۽ شاگرد ته ڇڏيو، يونيورسٽي ۽ ڪاليجن جا استاد به پروفيسرن جي ڄاڻ ۽ سمجهه تي کلڻ لڳندا هئا. سو يونيورسٽي جي پروفيسرن هن کي نوڪري مان ڪڍرائي ڇڏيو. اوهان اسٽيفن پڙهو ۽ وڏن پروفيسرن تي کلڻ سکو. مون وٽ وقت ناهي، جسم ۾ طاقت ناهي، مستقبل کان ڊنل آهيان. جي مون وٽ وقت هجي ها ته مان اوهان کي فقط مزاح، عقل، ڄاڻ ۽ معمولات تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ليڪچر ڏيان ها. هاڻ اوهان جو وقت آهي، پهرين اسٽيفن لي ڪاڪ پڙهو ۽ پوءِ ايم اي يا پي ايڇ ڊي جو سوچيو. haleembrohi@hotmail.com

نئين دنيا ليکڪ : حليم بروهي

حليم بروهي

حليم بروهي

When a man is in love

How can he use old words?

I am a woman in whose heart

The pulse of time has stopped

I don’t know spring flowers

Nor does April know me

· مٿيون ٻه سٽون/ڇهه سٽون مون کي عرفانه ملاح پڙهايون آهن. منهنجو واسطو ان ڳالهه سان ناهي ته شاعر ڪير هو، حالتون ڪهڙيون هيون، دهشت جي ديس ۾ محبت جي ڳالهه ڪجهه اهڙو مضمون آهي، جيڪو مان سڄو پڙهي ويس. هن مضمون ۾ بي انتها سهڻائپ آهي جو هن ۾ دل جو نچوڙ آهي، هن ۾ دل جو رت آهي، هن ۾ دل جا ٽڪرا آهن. عقلمند ۽ محقق سنڌي رائٽر هن مضمون کي اجايو سمجهندا، پر ان مضمون جي اهميت مان ڄاڻان ٿو جو مان به مئڊم ملاح وانگر فقط دل جا ڪتاب پڙهيل آهيان. مون کي نالا ياد نٿا بيهن ۽ پڙهي به هاڻ نٿو سگهان، پر مئڊم جيترو اوهان کان پڄي محققن ۽ سنڌي جي استادن کان پري رهجو. مان ماضي جي ڳالهه آهيان، اوهان کي شايد اندازو ناهي ته اوهان مستقبل آهيو. اوهان پاڻ ڏسندا ته اهي سنڌي محقق ڪيئن ٿا هوائن ۾ غائب ٿي وڃن، هي ڇا ڄاڻن ته شعر ڇا آهي، شاعري ڇا آهي ۽ دل جي دنيا ڇا آهي.

·  فطرتن جي معاملي ۾ سڀيئي انسان هڪ جهڙا ۽ هڪ جيترا آهن. ٻڍاپي جي عمر ۾ انساني فطرت ظاهر ٿيڻ ۽ اکيون ڏيکارڻ شروع ڪندي آهي. ظاهرن ٻڍو ڪيترو به عقلمند ۽ سمجهو ظاهر ٿئي، پر سندس اندر وڌيڪ ۽ وڌيڪ ڪارو گهاٽو رس ٿيندو ويندو آهي. بيماريون ۽ وڏي عمر انسان جي موت جو سبب نه هوندا آهن، انسان مرندو آهي اڻپوري ٿيل خواهشن جي رهجي وڃڻ ۾. مون کي اها اڄ ڏيو، جيڪا مون کي ڪالهه تائين فقط ان ڪري نه ملي جو مان کيس پنهنجي اشرافت جي ڄار ۾ ڦاسائي رهيو هوس ۽ جنهن جي ذهن تي مان اثر ويهاري رهيو هوس ته مان اهڙو ۽ ايترو شريف آهيان جو هن جي جسم جو احترام ڪندي هن جي جسم جي ڪنهن به حصي کي هٿ نه لڳائيندس. مون کي جي هوءَ اڄ ڏيو، هينئر ڏيو ته مان صبح ٿيڻ کان اڳ مرڻ لاءِ خوشي سان تيار آهيان.

·  ظاهري اشرافت جو فريب ۽ ڪوڙو ڍونگ لاهي ڦٽو ڪريو. جيڪا وڻي تنهن کي ڪن ۾ چئو ته ”تون مون کي وڻين ٿي، قدرت جي ڳٽي تي مٺي ڏيو. مون هڪ غلطي ڪئي هئي، اها غلطي مون کان ٿي  وئي. منهنجي پنهنجي بيوقوفي ۾. مون کي A وڻندي هئي ۽ هن کي به مان وڻندو هوس. مون هن کي نياپو موڪليو ته ”تون مون کي وڻين ٿي“. منهنجو ذهن ۽ دل هن جي چاهت ۾ اهڙي غلطي ڪري ويا، جو اهو نياپو مون A ڏانهن موڪلڻ بدران الائجي ڪنهن ڏانهن اماڻي ڇڏيم! مون کي A کپي، پر A ملي ته کيس سمجهايان ته اها غلطي مون کان ٿي وئي هئي، منهنجو ذهن ٿڙي ويو هو. هڪ مهينو ڪافي آهي ان احساس لاءِ ته مان ٻن مهينن کان هن سان ملڻ جو انتظار پيو ڪريان.

·  جڏهن ليکڪ وٽ لکڻ لاءِ ڪجهه نه رهندو آهي، تڏهن هو چاهيندو آهي ته هن کان انٽرويو ورتا وڃن ته جيئن ليکڪ جو ليبل به لڳل اچيس ۽ لکڻو به نه پويس.

·  لکڻ وڏو خفو آهي، خاص ڪري سنڌي اکر لکڻ. ڪو به سنڌي مضمون لکي ان ۾ نقطا ڳڻيو، اوهان جو مغز ڦري ويندو. پوءِ سنڌي ۾ اوهان ٽيڪٽانڪ جيالاجي ته لکندا ڪونه، ڪا مئٿس يا فزڪس يا ايڪئيشن کان به وئون ويندا. الجبرا ۾ هڪڙا فيڪٽر، ٻيو ڇا ڪجهه آهي، جاميٽري ۾ جيڪي سڌين ليکڪن سان شڪلون ٺاهي سگهجن ٿيون، سي سڌي ليکي يا ٿلهي ليکي ڪيتريون ممڪن آهن. اهو پهريون شخص ڪير هو، جنهن چيو هو ته دنيا پاڻي جي ٺهيل آهي، ڊيموڪريٽس ڇا چيو هو ته دنيا ڇا جي ٺهيل آهي؟ سنڌي ۾ ڪجهه ڪونهي سواءِ لفاظي جي؟ اکر، اکر، اکر، هيءَ آهي سنڌي. جيڪڏهن اڄ سنڌيءَ ۾ لکيل سڀيئي ڪتاب ساڙي ڇڏجن ته فقط لفاظي سڙي ويندي ۽ ٻيو ڪو به نقصان نه ٿيندو. ها، پنا ضرور سڙي ويندا.

·  هاڻ مون وٽ لکڻ لاءِ ڪجهه ناهي رهيو. سياست سان منهنجو واسطو ناهي، سماج کي مون کان ايتري نفرت آهي، جيتري مون کي سماج کان آهي. جيڪي پاڻ کي محقق (آهي ته الائجي ڇا) سمجهندا آهن، تن کي ڏسي ته سندن ٻار به کلندا هوندا ۽ هي ائين سنڌي ٻولي ۾ پي ايڇ ڊي ٺاهيندا آهن، جيئن ڪڪڙ آنا لاهيندي آهي ۽ اهي به هوائي! نيٽ، وڊيو، موبائيل باوجود مان سمجهي نٿو سگهان ته شاگرد سنڌي ٻوليءَ جا ماهر ٿيڻ لاءِ ڪيئن ڦاسجي ويندا آهن! ان کان ته بهتر آهي ته بنگال ڪا جادو يا نيپال ڪا جادو واريون چوپڙيون پڙهن.

·  ڪنهن زماني ۾ لکڻ لاءِ هٿ استعمال ٿيندو هو، پوءِ انگريزن اها مشين ٺاهي، جنهن کي اڃا تائين ٽائيپ رائيٽر چئبو آهي، جيتوڻيڪ ٽائيپ رائيٽر ٺهڻ ڪيئي ورهن کان بند ٿي ويا آهن.

· جڏهن ٽائپ رائيٽر ٺهڻ لڳا هئا، تڏهن ان تي لکيل اکرن تي آڱرين کي هيرائڻ لاءِ ماڻهن طريقا به ايجاد ڪرڻ شروع ڪيا، جن مان سڀ کان ڪارائتو پٽمين جو طريقو ثابت ٿيو، جيڪو اڄ تائين استعمال ٿيندو آهي. جيتوڻيڪ ٽائپ رائيٽر وارو زمانو ڪڏهوڪو فوت ٿي چڪو آهي، ان ٽائپ رائيٽر ٺهڻ جي شروعاتي دور ۾ جيڪي ماڻهو پٽمن يا ڪو ٻيو طريقو سکي ويا هئا ۽ معاوضي تي خط پٽ يا پنا ٽائيپ ڪندا هئا، تن کي ٽائيپ رائيٽر چيو ويندو هو ۽ جنهن کي اڄ يا ڪالهه تائين ٽائپ رائيٽر چيو ويندو هو، تنهن کي ٽائپنگ مشين چيو ويندو هو. ڳالهه بلڪل سڌي ۽ سادي آهي، پر انهن انگريزي اکرن کي سنڌي ۾ سمجهائڻ يا سمجهڻ مونجهاري وارو ڪم آهي. ڪمپيوٽر وغيره هلائي اوهان کي وسري ويو هوندو ته ٽائپنگ مشين ۾ ربن به پوندي هئي، پر اوهان جي وڏن کي ياد هوندو ته ڪاري ربن به هوندي هئي ۽ ڳاڙهي ربن به هوندي هئي.

· مٿي جيڪي ڪجهه لکي آيو آهيان، سو سمجهاڻي طور آهي، هاڻي ٿي ٿئي ڪهاڻي شروع.

· ڪنهن زماني ۾ هڪڙو ٽائپسٽ (جنهن کي ان زماني ۾ ٽائپ رائيٽر چوندا هئا) هو، جنهن سڄي حياتي ٽائپنگ ڪري پنهنجو ۽ گهر وارن جو گذران ڪيو هو ۽ هاڻ 80 سالن جو پوڙهو ٿي پنهنجي ڪمري تائين محدود ٿي ويو هو. جنهن ۾ سندس پراڻي ٽيبل تي اهو ساڳيو ٽائپ رائيٽر رکيو هو، جنهن تي هن سڄي حياتي ڪم ڪري پنهنجي ۽ گهر وارن جي روزي ڪمائي هئي. هن کي اها پراڻي ٽيبل ۽ اهو ٽائپ رائيٽر ان ٻڍاپي ۾ به پيارا هئا ۽ هن جي هٿن جي آڱرين ۾ اڃا به چرپر رهندي هئي.

·  هڪڙي ڏينهن هن پوڙهي پنهنجن پٽن، ڌين ۽ هنن جي اولاد کي سڏي چيو ته ”مان پنهنجي آتم ڪٿا/رام ڪهاڻي/حياتيءَ جي ڪهاڻي لکڻ ٿو چاهيان، جنهن کي آپ بيتي به چئبو آهي. اکين کان مان بلڪل جڏو آهيان ۽ هڪڙو اکر به ڏسي نٿو سگهان، پر سڄي حياتي ٽائپنگ ڪرڻ ڪري منهنجي هر هڪ آڱر بلڪل ان اکر تي پوندي آهي، جنهن تي مان چاهيندو آهيان. منهنجي ٻنهي هٿن جي آڱرين ۾ اڃان به جواني واري قوت ۽ سمجهه آهي. اوهان منهنجي ٽائپنگ واري ٽيبل ٽائپ رائيٽر سميت ڇڪي منهنجي کٽ جي ويجهو ڪريو ۽ پنن جا دستا به ڏيو ته مان مرڻ کان اڳ پنهنجي آتم ڪهاڻي ٽائيپ ڪري وٺان، جيڪا منهنجي مرڻ کانپوءِ اوهان ڏسجو، پڙهجو ۽ ڇپائجو. جيسين مان پنهنجي حياتيءَ جي ڪهاڻي مڪمل نه ڪريان، اوهان مان ڪو به منهنجي ٽائپ رائيٽر ۽ ٽائپ ٿيل پنن ڏانهن نه نهاري ۽ نه ڏسڻ جي ڪوشش ڪري.“ گهر جا ڀاتي پوڙهي کي ڀائيندا به هئا، هن جي عزت به ڪندا هئا ۽ جيئن پوڙهي چين تيئن ٽيبل گهلي پوڙهي جي کٽ ويجهو ڪري پاڻ ان ڪمري کان پري رهڻ لڳا، جتان ٽائپ رائيٽر جي اکرن جي ٽڪ ٽڪ جو آواز ايندو رهندو هو، جو پوڙهو لڳاتار ٽائپنگ ڪندو رهندو هو. ائين ڏيڍ ٻه سال گذري ويا.

·  آخر اهو ڏينهن آيو، جنهن ڏينهن ان پوڙهي جي ڪمري مان ٽائپنگ جي ٽڪ ٽڪ جو آواز اچڻ بند ٿي ويو ۽ گهر جا سڀيئي ڀاتي پوڙهي جي ڪمري ڏي ڊوڙيا، جتي ڏٺائون ته پوڙهو کٽ تي مئو پيو هو. ٽائپنگ واري ٽيبل، ٽائپ رائيٽر ۽ پنن جا دستا سڀيئي درست حالت ۾ هئا. گهر جي ڀاتين هڪدم اهي پنا کنيا، جيڪي پوڙهي ٽائيپ ڪري کاٻي هٿ طرف رکندو آيو هو. اهي پنا ڏسي گهر جا سڀيئي ڀاتي حيران ٿي ويا، جو انهن پنن مان ڪنهن هڪڙي پني تي به ڪو اکر لکيل نه هو. سڀيئي پنا، جيڪي ان پوڙهي پنهنجي ليکي ٽائيپ ڪيا هئا، بلڪل خالي ۽ ڪورا هئا!

·  ڳالهه ڇا هئي؟ اهو سڀ ڪيئن ٿيو؟ ڳالهه فقط ايتري هئي جو اهو پوڙهو، جنهن جو دماغ به صحيح هو ۽ هن جي هٿن جي آڱرين ۾ سگهه ۽ قوت به هئي، سو اکين کان انڌو/جڏو هئڻ ڪري هي نه ڏسي سگهيو ته ان ٽائيپ رائٽر ۾ ڪاربان ربن هئي ڪا نه! ڪاربان ربن نه هجڻ ڪري ڪو به اکر ڇپجي نه سگهيو! سڀيئي پنا خالي ۽ ڪورا هئا!

haleembrohi@hotmail.com

اربين ورهيه اڳ! ليکڪ : حليم بروهي

حليم بروهي

حليم بروهي

·  ڪيئي لکين ورهه اڳ جڏهن اڄوڪي سنڌ اڃا بلڪل نئين ٺهي هئي، تڏهن ان ۾ جيڪي ڪجهه هو، سو اڳيئي لکين ورهيه قديم ۽ عظيم هو. انهن عظيم ۽ قديم شين ۾ اهو سڀ ڪجهه اچي ٿي ويو، جن ۾ پاڻ ڳڻپ وقت ڍور ڍڳا، اٺ، گابا، ماڻهو سنڌي ٻولي (سنسڪرت ۽ آريه ٻولين سميت) موهن جو دڙو، ڍڳي گاڏي، سنڌالاجي، بلڊنگون، کوهه، مٽ ۽ ٻيون هزارين لکين شيون هوائي جهازن ۽ راڪيٽن سميت ڳڻيندا آهيون. جيڪي ڪجهه اڄ هن ڪائنات ۾ آهي سو سڀ ڪجهه ان سنڌ ۾ اڳيئي لکين ورهين کان موجود هو، جيڪا سنڌ ڪيئي لکين ورهيه اڳ بلڪل نئين ٺهي هئي. مان لفظ ”لکين ورهيه“ غلطيءَ سان استعمال ڪندو آيو آهيان، اصل لفظ ”ڪروڙين ورهيه“ آهي،  ڇو ته پويتر ڪتابن ۾ به لکيل آهي ته جنهن کي سنڌ ٿا چئو، سا ڪروڙين ورهيه اڳ ٺهي هئي، سنڌي ٻولي ته اڃا به ڪيئي ڪروڙين سال اڳ تيار ٿي چڪي هئي ۽ سنڌي ماڻهو ڪيئي ڪروڙ ورهيه اڳ ئي سڄي ڪائنات ۾ هر هڪ گرهه ۽ سياري تي پنهنجي موجودگي ثابت ڪري چڪا هئا.

·   ها، سو انهيءَ زماني ۾ (ڪيئي ڪروڙين ورهيه اڳ) سنڌ ۾ جيڪي ماڻهو هئا تن وٽ هڪڙا خاص قسم جا الڳ ماڻهو هئا، جن کي دانشور، عقلمند، عقل جو ڀنڊار، ڏاها، عالم، علامه، عاقل وغيره قسم جي شيءِ سمجهيو ويندو هو. انهيءَ خاص قسم جي ماڻهن کي اهڙو مان ڏنو ويندو هو، ماڻهن جي ان خاص گروهه کي الائجي ڇو اهو خيال نه آيو ته پهرين فرشتا ٺهيا يا پهرين سنڌ ٺهي، جيڪڏهن اهو خيال انهن ماڻهن جي گروهه کي ڪيئي ڪروڙ ورهيه اڳ اچي ويو هجي ها ته هي گروهه ان زماني ۾ باقائدي ثابت ڪري چڪو هجي ها ته پهرين سنڌ ٺهي هئي، جنهن ۾ رهندڙ سنڌي سائنسدان پنهنجي سائنسي علم سان باقي سڀ ڪجهه ٺاهيو. مان هن ليک ۾ زمان ماضي پيو استعمال ڪريان، پر اهو گروهه ڪيئي ڪروڙ ورهين کان اڃا تائين باقائده هلندو اچي. ڪٿي به هليا وڃو، جتي  ڏهه ماڻهو گڏ هجن يا جتي ڪا هلڙ بازي يا گوڙ گهمسان هجي، اتي ڊائس يا اسٽيج تي اهو ئي گروهه براجمان ويٺل نظر ايندو ۽ سڀيئي ڄڻا ساڳي ٻولي ۾ بلڪل ساڳين لفظن ۾ اهو ئي چئي رهيا هوندا ته ”عظيم آهي، قديم آهي.“ ڪمال هي آهي ته اهو سڄو گروهه ۽ ان جو هر هڪ فرد ڪروڙين ورهين کان ساڳي شڪل، ساڳي صورت، ساڳين افعالن ۽ ساڳين عادتن جو آهي. هنن سڀني جا ڪن به هڪ ٻئي جهڙا آهن ۽ هنن جا نڪ به هڪ  ٻئي جي نڪ جهڙا آهن. لفاظي به هنن سڀني جي ساڳي آهي، هڪ ٻئي کي محترم ۽ جناب ۽ علم جو سرچشمو جهڙن خطابن کانسواءِ متوجهه ڪرڻ هنن لاءِ ناممڪن آهي. مان هتي فارسي اکر ”جناب“ جي حقيقي فارسي معنيٰ سمجهائيندو هلان. لفظ جناب ۾ جيڪڏهن اوهان ”ج“ مٿان زبر ڏني ته ان لفظ جي معنيٰ ٿيندي محترم، پر جيڪڏهن اوهان ”ج“ جي مٿان پيش جو نشان ڏنو ته ان جناب جو مطلب ٿيو پئي گڏهه. سو جَناب جو مطلب آهي محترم ۽ جُناب جو مطلب آهي گڏهه. سو اوهان ٺيڪ طرح ياد ڪريو ته اوهان جي انهيءَ مخصوص گروهه جي ماڻهن گهڻا ڀيرا جناب (محترم) چيو آهي ۽ گهڻا ڀيرا هڪ ٻئي کي اسٽيج يا ڊائس تي ئي جُناب (گڏهه) چيو آهي. منهنجي فارسي تي اوهان کي اعتبار نه اچي ته ڪنهن فارسي دان کان فون ڪري پڇي وٺو، مان بيوقوفي ته ڪندو آهيان پر غلطي نه ڪندو آهيان.

·  ها. سو لکين ڪروڙين بلڪه اربين ورهيه اڳ جڏهن اڃان ڪجهه نه هو سواءِ منهنجي ۽ منهنجي انهيءَ محبوبا جي، جنهن سان گڏ ويهي ڪائنات جي اڌوري ٺهيل رستي جي ڪناري ڀڳل ٽٽل ڀونگي ۾ ڪنهن ڦاٽل فراسيءَ جي ٽڪر تي ويهي پي رهيا هئاسين، تڏهن سنڌين جي انهيءَ گروهه جي ڪجهه ڀاتين سنسڪرت کي سنڌيءَ  جي ماءُ بنايو ۽ ڪجهه ڄڻن سنڌيءَ کي سنسڪرت جي ماءُ بنايو. ماڻهن جي انهيءَ گروهه مان ڪنهن هڪڙي کي به اها ڄاڻ ناهي ته  دنيا ۾ ڪل ٻوليون ڪيتريون ۽ ڪهڙيون آهن ۽ انهن ٻولين مان هر هڪ ٻولي ڪيتريون ٻوليون پيدا ڪيون ۽ اهي ڪٿي ۽ ڪهڙي ملڪ ۾ آهن ۽ جتي ناهن رهيون، اتي ڪيئن هوريان هوريان ختم ٿي ويون. اوهان جي انهيءَ مخصوص گروهه جي ڪنهن هڪڙي ڀاتي کي به ڄاڻ نه هوندي ته حضرت عيسيٰ عليه  السلام جي گهر ۾ خاندان ۾ جا ٻولي ڳالهائيندي ويندي هئي، تنهن جو نالو ڇا هو ۽ ان جو لهجو ڪهڙو هو؟ آهي.

·   اربين ڪروڙين ورهه اهو ٺڳن جو گروهه دنيا جي تباهيءَ پويان پيل آهي. ميرن وٽ ته گندرف سان ڀرجندڙ چار ڇهه بندوقون هيون ۽ اوهان جي انهن ٽارزنن هوش محمد کي جرنيل بنائي ڇڏيو، بنا سيڪنڊ ليفٽيننٽ ۽ ليفٽننٽ يا ميجر ٿيڻ جي! دنيا جي تباهيءَ جا سبب اوهان جي انهيءَ ارب ورهيه پراڻي ماڻهن جي سوچ آهي. لکڻ لاءِ ته اڃا به گهڻو ڪجهه آهي، پر هاڻ نه. مون  ڏوهه ايترا ڪيا آهن، جن جي معافي جو سوال ئي ناهي، سو مان ياد ان کي ڪندو آهيان جا منهنجو آخري پيالو آهي. اهو پيالو مون کي ڀري ڏي، تار، ڪنارن تائين هي جنم ته ويو نڪري. ٻئي جنم ۾ پاڻ گڏ هونداسين. تون نٿي ڄاڻين، مان اٺن سالن جو هوس تڏهن کان مان توکي ڀائيندو هوس، مذهب مون نه ويڙهايا هئا، ملڪ مون نه ٽوڙيا هئا.

·  محترمه مئڊم سحر مون کان پڇيو ته مان انگريزي ۾ ڇو نٿو لکان ۽ هاڻ ڇو ٿو سنڌي ۾ لکان. مان چئي نه سگهيس ته مون وٽ ڪمپيوٽر ناهي، منهنجو دماغ خيالن سان تمام گهڻو ڀريل آهي، دنيا کي فقط چئن انگريزي سٽن سان ئي لوڏي سگهان ٿو، ٻيو مون کي اچي ڇا ٿو؟ حياتيءَ جا ڪي چيپٽر پاڻيهي بند ڪرڻا پوندا آهن.

·  مون کي جيڪي منهنجي ذهن ۾ ايندو، سو مان لکندس. پر مان ٽرڙو نه آهيان، مون وٽ آهي ڇا جنهن تي آڪڙ ڪريان؟ مان به سنڌ وانگي آهيان، صدين کان پنهنجي ختم ٿيڻ جو انتظار پيو ڪريان، پر ختم نٿو ٿيان. مون هڪڙي مائي ڳولهي لڌي آهي، جنهن کي تمام گهڻا ٻار آهن، ايندڙ جنم ۾ مان هن سان شادي ڪندس، اوهان ڏسجو.

haleembrohi@hotmail.com

بَسون! ليکڪ : حليم بروهي

حليم بروهي
حليم بروهي

·  09-4-08 تي ڪاوش ۾ ٻه مضمون شايع ٿيا. هڪڙو علي قاضي جو ۽ ٻيو پير مظهر جو. پير صاحب جو چوڻ آهي ته آفيسر سندس نٿا ٻڌن، پير صاحب کي اڃا هاڻ ڄاڻ پوندي ته فيڊرل جا آفيسر صوبائي حڪومت کان زور هوندا آهن، اهو ئي سبب هو جو منهنجو پيءُ صوبائي آفيسر هوندي به زور لڳائي پي ايس پي ٿي صوبائي حڪومت کان آجو ٿي ويو. اهو ڄام صادق علي هو، جنهن کان هرڪو آفيسر باقائدي ڊڄندو هو، ٻئي ڪنهن به  وزير يا وڏي وزير کان ڪو به آفيسر ڊڄندو ناهي. پير صاحب کي مان عرض ڪندس ته ڄام صادق علي ٿئي يا ڄام صادق علي جهڙو ٿئي، مان ڪنهن نئين ڄام صادق علي جو انتظار پيو ڪريان.

·  علي قاضي لاءِ ٽائيم گهٽ آهي ۽ گهٽبو وڃي. قاضي صاحب کي منهنجو عرض آهي ته فرينچ رووليوشن بابت جيترو پڙهي سگهي، اوترو پڙهي. سنڌ صوبي ۾ هڪڙي ڏينهن رستن تي ويٺل، بيٺل ۽ ستل ماڻهو ماڙين ۽ بنگلن مان ماڻهن کي ڪڍي پاڻ قابض ٿيندا. ٻه ڀيرا سنڌ ۾ اسان اهڙو ٽريلر ڏٺو آهي، هڪڙو ڀيرو جڏهن پاڪستان ٺهيو هو ۽ مهاجرن جو اچڻ شروع ٿيو هو (علي صاحب پيدا نه ٿيو هو) ۽ ٻيو ڀيرو جڏهن اوهان پاڻ 1970ع ۾ سنڌي هارين کان هارپ تان هٿ کڻائي هنن کي نوڪرين جي لالچ تي شهرن ۾ گڏ ٿيڻ جو موقعو ڏنو. زمينون ته سنڌي هاري پاڻ ڇڏي آيا هئا ته شهرن ۾ سنڌي جيڪو طعام کائين پيا، تنهن ۾ ڀائيوار ٿينداسين، پر نوڪرين جو ڇا ٿيو؟ يا پنجابين کي مليون، يا مهاجرن کي. ڪراچيءَ جا وڏا وڏا پلاٽ به مهاجرن کي ئي مليا ۽ انهن ئي وزيرن ڏنا، جيڪي هاڻ پاڻ پنهنجي زمين پنهنجن کان ئي بچائڻ لاءِ آتا آهن. اهي ته هئا ٻه ٽريلر، پر مين پڪچر/مووي هاڻ شروع ٿيندي. سنڌ ۾ اهو ئي ڪجهه ٿيڻو آهي، جيڪو فرانس ۾ ٿيو، ڪنهن جو ڌڙ نه هوندو، ڪنهن جي ڳچي نه هوندي، ڪنهن جو ڪنڌ نه هوندو. ڪنهن جو گهر گهاٽ نه هوندو، ڪنهن جا ٻار ٻچا نه هوندا، چئني پاسي مڪمل تباهي هوندي. اهي بئنڪون ئي اڏامي وينديون، جن ۾ رشوتي آفيسرن جا انبار رکيل آهن، جن محلن، بلڊنگن ۾ هي آفيسر رهيل آهن، انهن ۾ اهي غريب، مسڪين، بکايل ۽ اگهاڙا رهيل هوندا، جن سکيو ٽڪر کاڌو ته ڇا پر ڪڏهن چکيو به نه، اوهان وولٽيئر پڙهو.

·  جرمني ۾ اهي سڀيئي ڌاريا هئا، جيڪي جرمن نه هئا، يهودين کي ته فقط خوار ڪرڻو هو، سو ايلائيز وارن ڪيو، پر ڌاريا ٻيا هئا (آئنسٽين يهودي نه هو) ۽ انهن ڌارين کي ڪنهن ڪڍيو؟ فقط هڪڙي ماڻهوءَ هٽلر، جنگ هارائڻ جو مطلب اهو نه هو ته هٽلر هارايو، جيئن سڀاش چندر بوس کي ماري هن جي قبر گم ڪئي وئي، تيئن هٽلر کي به مارائي هن بابت مشهور ڪيو ويو ته هن خودڪشي ڪئي. جيئن سڀاش چندر بوس اڄ به هيرو آهي، تيئن هٽلر اڄ به هيرو آهي.

·  قاضي صاحب کي فڪر آهي سنڌين جو. ڪنهن زماني ۾ پنجاب جا آفيسر پنجاب ۾ اثر رسوخ ۽ پئسا هلائي سنڌ ۾ پوسٽنگس وٺندا هئا، جو سنڌ ۾ رشوت عام جام۽ نهايت گرما گرم هئي، تيئن هاڻ گذريل پندرنهن ويهن ورهين کان سنڌ ۾ سنڌي آفيسر به باقائدگيءَ سان رشوتون ڏيئي پنهنجون پوسٽنگون ڪرائيندا رهيا آهن. ڪو به سنڌي آفيسر ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ڪونهي، ڪو به سنڌي آفيسر ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ڪونهي. هر هڪ سنڌي آفيسر فقط ڪميشن ڏيئي ڪا فرسٽ ڪلاس پوسٽنگ وٺي ڏنل ڪميشن جو ڏهوڻ هڪ سال اندر ڪڍڻ/وصول ڪرڻ ۾ رڌل آهي ۽ هي آهن سنڌي، جن کي علي صاحب، منهنجو دوست، منهنجو محسن، سڌارڻ ٿو چاهي! ڪنهن زماني ۾ پوليس ٿاڻا نيلام ٿيندا هئا. اڄ هر هڪ پوسٽ وڪامجي ٿي، هر هڪ کاتو وڪامجي ٿو، هر هڪ پروجيڪٽ وڪامجي ٿو، هر هڪ ڊائريڪٽري، ڊپٽي ڊائريڪٽري، اسسٽنٽ ڊائريڪٽري، ماستري، پٽيوالي، ويندي ٻهاريداري به وڪامجي ٿي. هفتي ۾ هڪڙو ليک مون لاءِ ڪافي ناهي، مون کي سڄي اخبار ڏيو ته ٻڌايان ته اوهان وٽ ڪٿي ڪهڙو گند آهي ۽ هڪڙي ڇوڪري هئي، جنهن کي اعتراض هو ته مان لفظ ”گند“ ڇو ٿو استعمال ڪريان!

·  علي صاحب تمام ٿڌو ماڻهو آهي، هو صاحب سوچي سمجهي ڳالهائيندو ۽ لکندو آهي. مون وٽ آهي باهه، اندر ۾ به ۽ ٻاهر به، دل ۾ به ۽ ذهن ۾ به. اها حقيقت آهي ته ماڻهن کي نوڪريون کپن. ڪپڙا کپن، ماني کپي، اجهو کپي. جي ها، اهي سڀيئي شيون ۽ ڳالهيون اوهان مطابق ۽ پي پي مطابق سنڌين کي کپن. پر سنڌ کي ڇا کپي؟ سنڌين کي ته جيڪي ڪجهه کپي تنهنجي لسٽ سنڌ ۾ موجود هرهڪ برهمڻ (ليڊر) وٽ آهي، جيڪا هو سنڌي کترين (ويڙهاڪن) ۾ ورهائيندو آهي ته وڃي جلسا ڪن، جلوس ڪڍن، ڦڏو فساد ڪن ۽ جيئن وڻين تيئن پنهنجا اهي ”حق“ حاصل ڪن ۽ سنڌي وئشن (دڪاندارن، واپارين، ٺيلي وارن وغيره) لاءِ وٽس (برهمڻ وٽ) انهن سڀني يونينن جي لسٽ هوندي آهي، جن جو ان ڌنڌي سان واسطو آهي. مثال طور جيڪڏهن اسٽرائيڪ کي ڪامياب ڪرائڻوآهي ته واپارين جي سربراهن کي چئي ڇڏبو (آفيسر پاڻيهي چوندا) ته دڪان متان کوليو، ٽرڪ ۽ بسون، ٽئڪسيون بند رهنديون وغيره. پر جيڪڏهن اسٽرائيڪ کي قيد ڪرڻو آهي ته مٿان يونينن کي آرڊر ملي ويندو. روٽي، ڪپڙا اور مڪان وارو نعرو هو ماڻهن جي آنڊن ۾ هٿ وجهڻ. مان حيران آهيان ته ماڻهو اڃا نعرن مان بيزار نه ٿيا آهن! ڪو هڪڙو نعرو ڪنهن برهمڻ جو ڪو کتري هڻندو آهي ته سڄي سنڌ جا سنڌي شودر (غريب، مسڪين، بيروزگار، بي سهارا) ويهه رپيا روز تي ان نعريبازي ۾ شامل ٿي ويندا آهن. مان اها بڪ ان ڪري پيو ڪريان جو آخر ڪنهن کي  ته ڪرڻي پوندي.

·  سو مون کي خبر ناهي ۽ ڪوشش باوجود به سمجهي نه سگهيو آهيان ته علي صاحب سنڌ صوبو سڌارڻ ٿو چاهي يا سنڌي ماڻهن کي سڌارڻ ٿو چاهي. پر مان ڄاڻان ٿو ته مان ڇا ٿو چاهيان. جنهن بس ۾ مان چڙهڻ جو شونق رکندو هوس سا منهنجي ننڍپڻ ۾ گذري وئي، مون کي رستي تي ئي بيٺل ڇڏي!

·  بسون اينديون آهن، هڪ ٻئي پويان. جيڪڏهن اوهان لائين ۾ بيٺل آهيو ته اها لائين گهٽبي ويندي، جي وقت گذري ويو ۽ آخري بس به گذري وئي ته اوهان کي ٻئي ڏينهن جي نئين سج جي روشني جو انتظار ڪرڻو پوندو. جڏهن ان ڏينهن جي پهرين بس هلندي. مان شايد ڏهن يارنهن سالن جو هوس، جڏهن مون بسون ڏٺيون. (ان زماني ۾ بسون نه هيون، ٽرامون هيون سي به فقط ڪراچي ۾) هوس ته ننڍو، پر اخبارون (سنڌي، سنسار سماچار، هندستان، وغيره. الوحيد سنڌي وڏيرن ۽ خوامخواهه جي مسلم ليگين جي اخبار هئي جا مان نه پڙهندو هوس) سو اهو زمانو هو بسن جو، ڪنهن بس ۾ آل انڊيا ڪانگريس وارا چڙهيا. ڪنهن ۾ پارسي، گوکلي، هندو، مسلمان، سِک، عيسائي ۽ ٻيا چڙهيا. ڪنهن بس ۾جواهر لال نهرو چڙهيو، ڪنهن بس ۾ سندس ڀيڻ لڪشمي پنڊت چڙهي، ڪنهن بس ۾ سندن پيءُ موتي لال نهرو چڙهيو، ڪنهن بس ۾ سڀاش چندر بوس چڙهيو. بنگال ۾ سڀاش چندر بوس ۽ پير صبغت الله شاهه پاڳارو گڏ هئا. اهو سڀاش چندر بوس جي ”هندستان خالي ڪريو“ وارو جذبو هو، جنهن پير سائين پاڳاري کي اولهه پاسي هٿيار کڻايا ۽ سڀاش پاڻ جپان جي مدد سان اوڀر پاسي پئي وڙهيو. تواريخ ۾ ڪوڙ لکڻ تمام سولو آهي. مان ٻار هوس، پاڳاري صاحب کي سنڌ جو بادشاهه ٿيڻ جي ضرورت نه هئي جو هو اڳيئي راجستان ۾ سنڌ جو بادشاهه هو.

·  مون ڳالهه پئي ڪئي بسن جي. ڪا بس هئي، جنهن ۾ ابو الڪلام آزاد به چڙهيو هو، موهن داس ڪرمچند گانڌي (مهاتما) وير سان آيو ۽ هن جي حڪم تي هزار بسون هجن ها، پر هو به (مون وانگي) ڪنهن به بس ۾ نه ويٺو. شايد ڏهه اٺ ورهين جو هجڻ ڪري مان جذباتي هوس ته انگريزن سان وڙهي هنن کان هندستان خالي ڪرائجي. جيڪڏهن مان وڏو هجان ها ته نيتا جي سڀاش چندر بوس واري بس ۾ چڙهان ها، پر مان ننڍو هوس. آل انڊيا ڪانگريس (جنهن ۾نهرو، پٽيل، ابو الڪلام آزاد وغيره شامل هئا) جي ٿڌاڻ مون کي نه وڻندي هئي. هنن جي ۽ محمد علي جيڻا (اها ذات جيڻا آهي، جنهن کي پاڪستانين جناح ڪري ڇڏيو. جيڻا صاحب گجراتي هو، ڪنفرم ڪرڻ لاءِ ڪنهن گجراتي کان پڇو) صاحب جي مرضي هئي ته انگريزن سان ٺهي هلڻ ۾ فائدو آهي جو جپاني ماڻهن جي سياست تي اعتبار ڪرڻ ڏکيو هو. خير مون کان اها ڪانگريس واري بس نڪري وئي. ذهني طرح مان هندستاني هوس، اها پارٽيشن وغيره واري ڳالهه منهنجي سمجهه کان ٻاهر هئي. اسان جو اٿڻ ويهڻ پارسين ۽ هندوئن سان ائين هو، جيئن اسان جا مائٽ هجن.

·  سڀيئي بسون نڪري ويون ۽ ٽرينون انهن سان ڀريل آيون، جيڪي اسان جا دين ڀائي مسلمان هئا، اڄ به جيڪڏهن مون کي ڪا اها بس ملي وڃي، جنهن ۾مان ننڍڙو هئڻ ڪري نه چڙهي سگهان ته جيڪر اڄ به ان ۾ چڙهي پوان. فقط بيوقوف هوندا آهن، جيڪي پنهنجو گهر ورهائيندا آهن، مان نه ڪالهه بيوقوف هوس نه اڄ آهيان.

·  هي معاملو لکندو رهندس ۽ اوهان کي سڄي آکاڻي ٻڌائيندس. هن مضمون ۾ مون علي قاضي صاحب کي ٻڌايو آهي ته مون کي ڪهڙي سنڌ ۽ ڪهڙا سنڌي کپن.

haleembrohi@hotmail.com