• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,403 دفعا

لاهور ۾ ڄامشوري جي ياد! ليکڪ : امداد علي سومرو

خبر ناهي لاهور جي موسم کي ڇا ٿي ويو آهي. گُهٽ، ٻُوسٽ ۽ لڪن واري هن موسم ۾ اڄڪلهه لاهور ۾ هر شام ٿڌڙي هير سان شروع ٿئي ٿي ۽ سومهڻي بعد رات ٺري لاڙ جي ٿڌڙي رات جهڙي بنجي وڃي ٿي. عام طور تي هن مند ۾ وڻن سان سٿيل لاهور جي گهٽين تي لڳل قدآور وڻ ڪنهن جامد تصوير جهڙو منظر پيش ڪندا آهن پر هيلوڪي اونهاري ۾ صبح هجي يا منجهند، شام هجي يا رات تيز هوا سان وڻن جي پنن مان پيدا ٿيندڙ رڌم کڻي وڃي ڄامشوري جي شامن ۽ راتين ۾ ڦٽو ڪري ٿو . اونهاري جي سخت ترين گرمي جي حوالي سان بدنام لاهور هن ڀيري مٽيل مٽيل آهي، موسم ۾ هيل خبر ناهي ڪٿان رومانس ڀرجي آيو آهي. لاهور ۾ گذاريل گذريل نو سالن جي اونهارن کان هي اونهارو بلڪل مٽيل مٽيل آهي، لاهور جي موسم جي ان خوشگوار  تبديلي تنگ ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي. ڄامشوري جي هوائن جهڙي اهڙي ئي هڪ سانجهه بنا ڪجهه سوچڻ سمجهڻ جي گاڏي ڪڍي لاهور جي روڊن تي نڪري پيس. خبر ئي نه هئي ته ڪيڏانهن وڃڻو آهي يا ڪيڏانهن وڃڻ گهرجي، دل آواره گردي لاءِ اڪسايو جو ڪيترن ئي ڪلاڪن تائين ڪنهن گهڙي پنڌ ۽ ڪنهن گهڙي گاڏي ۾ لاهور جي روڊن تي رلندو رهيس. تيز هوا جو هڪ هڪ جهوٽو ڄامشوري ۾ گذاريل هڪ هڪ پل ياد ڏياري دل کي اداس ڪري رهيو هو. ڪنهن جهونڪي تي عشق جي بخار ۾ ورتل پنهنجو يار امتياز منگي ياد اچي رهيو هو ته ڪنهن جهوٽي سان هر دم منهن تي مرڪ کڻي هلندڙ واسو مل جي ياد ستائي رهي هئي، هوا جي رخ سان هيڏانهن هوڏانهن اڏامندڙ بڙ ۽ پپرن جي وڻن جا پتا اسلم ميراڻي جي ڪئمپس ۾ اجائي ڀڄ ڊڪ وانگر لڳي رهيا هئا. هوا جو هر جهوٽو سنڌ يونيورسٽي جي سڀني يارن جي ياد ڏياري رهيو هو. آئون ڪيترن ئي ڪلاڪن تائين هوا جي زور تي هيڏانهن هوڏانهن رلڻ بعد گهر واپس موٽي آيس. رات جو دير تائين انهن دوستن ۽ الوداعي پارٽي ۾ سڄي سنگت سان ٿيل آخري ملاقات ۾ هڪ ڇوڪريءَ جي پڇيل سوالن جي پس منظر ۾ دوستن جي ان مستقبل جي خوابن بابت سوچڻ لڳس.

منهنجي اها ڪلاس فيلو  ڇوڪريءَ، جنهن جا ٽهڪ فضا ۾ گهنگهرو جي ڇڻڪار وانگر گونجندا هئا پر ان رات اها انتهائي اداس هئي، ڇاڪاڻ ته اها الوداعي رات هئي. ڀٽائي جي سٽ ”ڳاهي ڳاهه فراق جي ڪيا ڌارئون ڌار“ مثل وڇوڙي جي رات هئي، ان ڪري هوءَ اداس هئي. هوءَ چئن سالن دوران ڪڏهن به اسان ڇوڪرن جي ٽولي ۾ اچي نه ويٺي هئي، پر ان رات هو ڀنل اکين سان اسان سان گڏ اچي ويهي رهي هئي. کوڙ وقت تائين هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪرڻ بعد مون کي ڇڏي هن اسان جي ٽيبل تي ويٺل سڀني ڪلاس فيلوز کان پڇيو هو ته ”هو مستقبل ۾ ڇا ڪندا؟“ سڀني دوستن پنهنجي روشن مستقبل بابت پنهنجي حڪمت عملي ۽ ان رات بعد نوڪري لاءِ شروع ٿيندڙ ان جدوجهد جي حوالي سان پنهنجا پنهنجا خيال ٻڌايا هئا، پر منهنجي انهن يارن جي اڪثريت جا خواب اسان جي ملڪ جي ناهموار سماج سبب ساڀيان نه ٿي سگهيا. مون کي اڄ کان پنج سال کن اڳ دادو واري بس اسٽاپ تي يونيورسٽي جي هڪ دوست سان ٿيل اها ملاقات به ياد آئي. اسلم ميراڻي اوچتو مون سان ٻکين پئجي ويو هو. منهنجو اهو نوابشاهي دوست يونيورسٽي ۾ پهريون شاگرد هو، جنهن هاسٽل ۾ لسٽ ڏسندي مون سان سڃاڻپ ڪئي هئي ۽ جڏهن هن کي خبر پئي هئي ته مان به سوشيالاجي ۾ داخل ٿيو آهيان ته هن منهنجي هر قسم جي مدد ڪئي هئي. تعارف بعد اسلم مون کي هاسٽل جي ڪمري تائين وٺي آيو. اسلم کي ڪير ڪم چوندو هو يا نه هو هر ڪنهن جي خدا ڪارڻ مدد ڪرڻ لاءِ پهچي ويندو هو ۽ خبر ناهي حالتن ان کي ڪٿي پهچايو آهي، پر دعا آهي ته هو اڄ به ائين ئي هجي. پاڪستان کي جنهن مفاهمت جي ضرورت آهي، ان مفاهمت جو جيئرو جاڳندو نمونو منهنجو دوست واسومل آهي، جيڪو ايم اي ڪرڻ بعد سرڪاري نوڪري جو ڪو آسرو نه هجڻ سبب پنهنجي شهر شهدادپور واپس هليو ويو ۽ اڄڪلهه اتي ئي ڪاروبار ۾ جنبيل آهي. واسو مل معاملا حل ڪرڻ ۽ خواهش ٿيڻ تي معاملا خراب ڪرڻ جو به ماهر هو. اڪثر ڳوٺان يونيورسٽي ايندي ٿيلهو پاپڙن سان ڀري ايندو هو ۽ پوءِ واسو جا پاپڙ ۽ دوست هوندا هئا. ڪجهه وقت اڳ جڏهن ان سان فون تي ڳالهايم ته ان جي زبان ادب آداب سان ڀرپور هئي. مون کي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هو لکنو مان ”آپ جناب“ جي خاص سکيا وٺي آيو هجي. واسو هڪدم تبديل ٿي ويو، شايد گهرداري جي بار واسو کي تبديل ڪري ڇڏيو هجي. رکيل عرف اقبال سومري جي خبر ناهي هو ڪٿي آهي؟ بلاڪ هاسٽل جي ڪڙڪ چانهن پيئڻ لاءِ اڪثر رکيل سومري وٽ وڃڻو پوندو هو ۽ يونيورسٽي جي اها آخري رات به رکيل جي ڪري ئي يادگار رات ٿي وئي، جڏهن سڀ دوست گڏجي هاسٽلن کان ٻاهر نڪتا هئاسين ۽ يونيورسٽي جي روڊن تي رلندا رکيل جي سرن ۾ سر ملائيندا  ”رميه وتا ويا، مين ني دل تجهه ڪو ديا “ وارو ڀارتي گيت ڳائي يونيورسٽي جي لکيل هوائن ۾ الوداعي رات گذاري رهيا هئاسين. اڄ به جڏهن ڪٿي ان گيت جا سر گونجندا آهن ته دل ۽ دماغ ٻارنهن سال پٺتي سنڌ يونيورسٽي جي ان رات ڏانهن ڇڪجي ويندا آهن.

سنڌ يونيورسٽي مان سوشالاجي ۾ ماسٽرس ڪندڙ منهنجي ڪلاس جي ٽيهارو کن دوستن کي ڊگري ڪندي اڄ 12 سال کان وڌيڪ وقت گذري وڃڻ باوجود اڪثريت کي سرڪاري نوڪري نه ملي سگهي آهي. شايد ڪو خوش نصيب ڪنهن سرڪاري نوڪري ۾ لڳي ويو هجي، پر مون کي جن جن جي خبر آهي، اهي سڀ ڪو نه ڪو ٻيو ڌنڌو ڌاڙي يا نوڪري ڪري گذران ڪري رهيا آهن. سدائين رومانوي ڪيفيت ۾ رهندڙ امتياز منگي به ڪوٽڙي ۾ ڪاروبار ۾ پنهنجي والد جو هٿ ونڊائي رهيو آهي. علم ادب سان چاهه رکندڙ امتياز منگي کي ته يونيورسٽي ۾ عشق ڪنهن ڪم جو نه ڇڏيو هو، پر هو ايترو ويل به نه هو، جو ان کان سرڪاري شعبي ۾ ڪي خدمتون نه وٺي سگهجن ها. انتهائي سنجيده رهندي ٻارڙن جهڙيون حرڪتون ڪندڙ امتياز منگي خبر ناهي ته بدليو آهي يا نه؟ ان سان به 12 سال ٿيا ڪا ملاقات ناهي ٿي سگهي. مون کي انهن يارن ۽ ڄامشوري جي هوائن جي سڪ اڳ ڪڏهن به ايڏو نه ستايو هو جيترو اڄڪلهه لاهور جي موسم ۾ آيل خوشگوار تبديلي سبب ستائي رهي آهي.

ali-180@hotmail.com

اونداهي دؤر مان واپسيءَ جي جدوجهد ليکڪ : امداد سومرو

هزارين مبارڪون ۽ مهربانيون چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري سپريم ڪورٽ جون جنهن هڪ اهڙي اشوءَ تي نوٽيس ورتو آهي، جنهن کي اسان جي سماج ۾ بحث ڪرڻ، ٻڌڻ ۽ ڳالهائڻ جوڳو ئي نه سمجهيو ويو آهي. نه رڳو اهو پر اسان جي ٻوليءَ ۾ انهيءَ ڪميونٽيءَ لاءِ ڪو احترام جوڳو لفظ به موجود نه آهي. لفظ نفسيات جوڙين ٿا. اهو ماحول جنهن ۾ اسان ننڍا وڏا ٿيا آهيون، ڌڪار ۽ امتيازي سلوڪ جو رويو اصل ۾ اسان جي ٻولي ۽ نفسيات جو تعين ڪري ٿو. ناچ، هم جنس پرستي، هجڙن (کدڙن) ۽ ان قسم جي اشوز ڏانهن اسان جو رويو انتهائي منافقاڻو ۽ احمقاڻو آهي. اسان برابريءَ وارن انساني حقن کي ان وقت وساري ويهون ٿا، جڏهن مامرو مٿين اشوز بابت اچي ٿو.

60ع ۽ 70ع وارن ڏهاڪن ۾ جنس بدلائڻ وارو مامرو (transsex) سڄي دنيا ۾ هڪ وڏي لهر طور اڀريو. جنس بدلائيندڙن لاءِ امريڪا ۽ يورپ جي ملڪن ۾ ڌرتي تنگ ڪئي وئي. مون ان تي هڪڙو زبردست ڪتاب “Conundrum” پڙهيو هو، جنهن ۾ پنهنجي جنس بدلائيندڙ کي 60ع واري ڏهاڪي ۾ پنهنجي سماج ۾ ڪيتري ڌڪار مان گذرڻو پيو هو، ان جو هڪ ڏکوئيندڙ تفصيل هو. پر اسان جنهن کي سولائيزيشن چئون ٿا، اسان اها اولهه جي تقريبن معاشرن ۾ ڏسي سگهون ٿا. جيتوڻيڪ اهو هڪ تڪراري پهلو هوندو پر انفرادي آزادي، انساني حقن ۽ لبرل قدرن جي حوالي کان يورپ ۽ آمريڪا اسان کان گهڻو گهڻو اڳتي نڪتل آهن.

حيرت آهي ته گذريل هفتي دهلي هاءِ ڪورٽ جڏهن هم جنس پرست جوڙن کي شاديءَ جي اجازت ڏني ته اسان وٽ ان حوالي کان دلچسپ تبصرا پڙهڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ مليا ۽ هنن صفحن جي مستقل ڪالم نويس عمر قاضيءَ ان فيصلي جي حمايت ۾ لکڻ باوجود پنهنجي ”دامن“ کي بچائڻ لاءِ اهو به لکيو ته، هم جنس پرستيءَ تي سوچي مون کي گِهنَ ايندي آهي پر ان باوجود اهو هنن جو حق آهي، وغيره.

سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ هن ڪميونٽيءَ لاءِ (جڏهن هتي ڪميونٽي يا برادريءَ جو لفظ اچي ته اهو نه سمجهيو وڃي ته مان ان کي باقي سماج کان الڳ ڪيان ٿو. پر جيئن ڪا به برادري ۽ ڪميونٽي هجي ٿي، سمورن حقن ۽ پوري وقار سان هيءَ ڪميونٽي به سماج جو اهڙو حصو آهي). ڪو به معتبر لفظ سماج ۾ انهيءَ ”ڪمزور“ سمجهي ويندڙ برادريءَ لاءِ آهي: کدڙو، فقير—يا جيئن ننڍي کنڊ ۾ هنن کي ”خواجه سرا“ سڏيو وڃي ٿو. اهي سڀ لفظ دراصل هنن سان تاريخ جي ڀيانڪ امتيازي سلوڪ کي پڌرو ڪن ٿا.

اسان جنهن سماج ۾ رهون ٿا، اتي منافقت اسان جو سماجي قدر بڻيل آهي. پيئڻ کي اسان ممنوع بڻائي ڇڏيو آهي پر اهو سڀ ڪجهه هلي ٿو. اسان بار (Bar) بند ڪري پاڻ کي اصل ۾ پرهيزگار بڻايو پر هوش وڃائيندڙ پياڪي جاري آهي. ويندي پياڪيءَ کي پابنديءَ وڌيڪ شدت بخشي. ڇا ننڍي کنڊ ۾ پياڪيءَ جي عظيم روايت نه هئي ۽ صوفين ته پياڪيءَ کي پنهنجي رقص ۽ شاعريءَ جو محور بڻائي ڇڏيو پر نئون ملڪ جيڪو مذهب جي نالي تي وجود ۾ آيو، ان مسلمانن کي ٻيهر مسلمان ڪيو ۽ پرهيزگاري بندوق ۽ آئيني ترميمن جي ڏنڊي سان آندي وئي. ضياءَ الحق وارو پاڪستان اسان کي ٻيهر مسلمان ڪرڻ وارو پاڪستان آهي. پر ضياءَ الحق اڃا مئو ناهي. هو زنده آهي پنهنجي پابندين، جبرن ۽ منافق ترميمن ۽ تعزيرن سان.

ڳالهه ماڻهوءَ جي انفرادي چونڊ (choice) جي آهي. ماڻهو شخصي طور پاڻ کي ڪٿي فرحت بخش يا آزاد محسوس ڪري ٿو ۽ ڪٿي هو فطري خوشي محسوس ڪري ٿو، ان کي اهو حق آهي ته هو پنهنجي زندگي اصل ۾ پنهنجي مرضيءَ واري طرز عمل سان گذاري. پاڪستان ۾ ڪنهن به سياسي ترقي پسند، روشن خيال جماعت، نام نهاد سول سوسائٽي وارين تنظيمن، نام نهاد دانشور لڏي توڻي ميڊيا اسان جي سماج ۾ اهڙن اشوز کي ڇهيو نه آهي، يا جي ڇهيو آهي ته پنهنجي شرمساري، لڄ ۽ نام نهاد پاڪائي ۽ پرهيزگاريءَ تي ”ٽڪو“ اچڻ نه ڏنو آهي. لڄار، شرميلي ۽ پرهيزگار اسان جي انهن طبقن وٽ شايدgender-sensitivity جو ڏڪار آهي. ”سائين فلاڻي عورت مڙس ماڻهو آهي“، اسان وٽ عام طور بهادر ۽ جرئتمند ڪنهن عورت لاءِ اهو چيو ويندو آهي. يعني عورت بهادر ۽ جرئتمند ٿي نه ٿي سگهي. پر اڄوڪي هن بنهه جديد دؤر ۾ جڏهن اسان جي وڌ ۾ وڌ پڙهي ويندڙ سنڌي اخبار جي عورتن لاءِ هفتيوار ايڊيشن جو عنوان ئي ”نازڪ“ هجي ۽ اهڙي عنوان بابت عورتن جي جاڳرتا لاءِ ڪم ڪندڙ تنظيمن يا انفرادي شخصيتن پاران ڪا به تنقيد نه ايندي هجي، اتي اسان جو باقي عام ماڻهو ڪيترو gender sensitive هوندو، ان جو اندازو اوهان آسانيءَ سان لڳائي سگهو ٿا.

مهرباني ڪري هاڻ روايتن جي انهيءَ مسلسل زنجير کي ٽوڙيو–  ۽ ڪجهه اهڙو ڪيو جيڪو اوهان جي سماج ۾ روين جي واضح تبديليءَ سان محسوس ٿئي.

14 جولاءِ تي نامياري قانوندان ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪيءَ جي پٽيشن تي ٻڌڻي ٿي. مائي لارڊ چيف جسٽس افتخار محمد چوڌريءَ جي سربراهيءَ ۾ 3- رڪني بئنچ پاران وفاقي حڪومت ۽ سمورين صوبائي حڪومتن کي هدايت ڪئي وئي آهي ته ٽرانس جينڊر ڪميونٽيءَ کي سمورا برابريءَ وارا حق ڏنا وڃن ۽ کين برابر حق ڏيڻ کان علاوه سندن مالي مدد ڪئي وڃي ۽ بينظير انڪم سپورٽ پروگرام مان پڻ کين مستفيض ڪيو وڃي ۽ بيت المال ۽ ٻين صوبائي پروگرامن مان کين مالي مدد فراهم ڪئي وڃي.

احترام لائق ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪي جيڪو هن ٻڌڻي جو پٽيشنر آهي، انهيءَ ان ڪيس ۾ تڏهن هٿ وڌو جڏهن پوليس تازو ٽيڪسيلا ۾ ڪيترن خواجه سرا جوڙن کي گرفتار ڪيو. هن ٻڌڻي دوران چيو ته هڪ فلاحي رياست طور حڪومت کي هن ڪميونٽيءَ کي سمورا حق ڏيڻ گهرجن ۽ جيڪي به مسئلا هنن سان لاڳو آهن اهي حل ڪيا وڃن. ڊاڪٽر خاڪيءَ جي ريسرچ ان حوالي کان انتهائي اهم آهي–  ۽ هن کي ڪافي مواد ڌرتي ڊولپمينٽ سوسائٽي (DDS) فراهم ڪيو آهي جيڪا تنظيم منصور ڏاهري هلائي ٿو. منصور پنهنجي ريسرچ ۽ پاڪستان ۾ انهيءَ ڪميونٽي جي حوالي کان مسئلن تي مشتمل پورو ڊاڪيومينٽ ڊاڪٽر خاڪيءَ ڏانهن موڪليو هو ۽ هُن چواڻي، ڊاڪٽر خاڪي ان کي بنياد بڻائي پٽيشن داخل ڪئي آهي. سپريم ڪورٽ ايندڙ مهيني جي ٽئين هفتي تائين ٻڌڻي ملتوي ڪري ڇڏي آهي ۽ ڊاڪٽر خاڪيءَ DDS جي ايگزيڪيوٽو ڊائريڪٽر منصور ڏاهريءَ کي اسلام آباد گهرايو آهي، جتي هو پنهنجي پيپر سان گڏ ويندو.

هي ڪالم لکڻ دوران منهنجو ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪيءَ سان سندي سيل فون تي رابطو ٿيو جنهن ۾ هن ٻڌايو ته سپريم ڪورٽ اسان کي هدايت ڪئي آهي ته اهي اين جي اوز جيڪي ان اشوءَ تي ڪم ڪن ٿيون يا ڪم ڪرڻ ۾ دلچسپي رکن ٿيون، يا انفرادي طور ساڃاهه وند ماڻهو ان متعلق سنجيدگي رکن ٿا، اهي تجويزون ۽ سفارشون کڻي اچن ته جيئن ان روشنيءَ ۾ سپريم ڪورٽ ڪو directive ڏئي سگهي. ڊاڪٽر خاڪيءَ 14 جولاءِ واري ٻڌڻيءَ دوران حيدرآباد ڦول (کدڙا) ڳليءَ جي حوالي کان پڻ ڳالهايو ته اها ايريا ڄاڻايل ڪميونٽيءَ جي آهي پر هاڻ اها ايريا ڪميونٽي حوالي ناهي. ان تي اعليٰ عدالت هڪ الڳ درخواست جمع ڪرڻ جي هدايت ڪئي. ”هاڻ اهو اوهان ۽ اين جي اوز تي آهي ته هڪ الڳ درخواست عدالت سڳوريءَ ۾ داخل ڪرائين ته جيئن اهو مامرو اڳتي اچي سگهي؟“ ڊاڪٽر خاڪيءَ مون کي ٻڌايو. دراصل ڦول ڳلي انگريز راڄ دوران کدڙا فقيرن (ٻيو ڪو نالو نه ٿو سُجهي ۽ مان به ان نالي تي منجهيل آهيان) لاءِ ڦول ڳلي جوڙائي ڏني وئي هئي ته جيئن هو عام شهرين وانگر رهي سگهن. چيو وڃي ٿو ته سڄي سنڌ جو چيف گرو اڃا به اتي رهائش پذير آهي. منصور جو چوڻ آهي ته پاڪستان ۾ ٽرانز جينڊرز (هڪ ٻي ٻوليءَ مان اڌارو ورتل لفظ) جو تعداد ڪجهه لکن ۾ آهي.

حيرت آهي ته اڃا تائين اسان هن ڪميونٽيءَ کي عام انسان طور ٽريٽ نه ٿا ڪريون. هنن سان ميل جول عام ماڻهن وانگر نه ٿي ڪئي وڃي. توهان مشڪل سان ڪهن ٽرانز جينڊر کي ڪنهن ڪلينڪ يا اسپتال ۾ علاج واسطي ڏٺو هوندو. اهي علاج ڪٿان ۽ ڪيئن ڪرائيندا آهن؟ اوهان ڪٿي به کين عام ماڻهوءَ واري زندگي گذاريندي نه ڏٺو هوندو. اسان جي سڳوري قومي شناختي ڪارڊ ۾ عورت ۽ مرد جو جنس ۾ آپشن آهي پر ٽرانز جينڊر وارو نه آهي. جيڪڏهن ڪنهن هجڙي جو شناختي ڪارڊ ٺهيل آهي ته ان ۾ تعجب جهڙي ڳالهه اها آهي ته فوٽو واري خاني ۾ وڏن وارن ۽ عورت جو ڏيک ڏيندڙ تصوير هجي ٿي پر جنس واري خاني ۾ ”مرد“ لکيل هوندو آهي.

اسان وٽ آدم شماري ۽ گهرشماريءَ ۾ هيترو تعداد رکندڙ ڪميونٽيءَ کي شامل نه ڪيو ويو آهي. هڪ سفارش اها به ٿي سگهي ٿي ته ايندڙ آدمشماري ۽ گهر شماريءَ ۾ هن سڄي ڪميونٽي کي شامل ڪيو وڃي. جيترو تعداد ڊڪليئر ٿئي، ان آڌار نوڪرين جي ڪوٽا مقرر ڪئي وڃي. کين اسيمبلين ۾ مخصوص ڪوٽا (especial quota) تي آندو وڃي جيئن قومي ۽ صوبائي اسيمبلين ۾ هنن جا پهتل نمائندا پنهنجي ڪميونٽي جي مسئلن کي چڱيءَ طرح ايوان آڏو رکي سگهن ۽ مسئلن جي نشاندهيءَ کان سواءِ انهن جي حلن بابت تجويزون ڏئي سگهن. انڊيا ۾ هر صوبي مان هڪ نمائندو اسپيشل ڪوٽا تي خواجه سرائن مان چونڊجي ٿو. سڌريل سماج ۾ هنن کي برابر حق فراهم ٿيل آهن پر اسان وٽ هو بنيادي حقن کان محروم آهن. کين ووٽ ڏيڻ جو به حق ناهي. هو اڃا به اونداهي دؤر جا رهواسي آهن ۽ سمورن بنيادي سول رائيٽس (انساني حقن) کان محروم آهن.

سپريم ڪورٽ کي اپيل آهي ته اها ان سڄي ڪميونٽيءَ جو ووٽ رجسٽرڊ ڪرائڻ جي هدايت ڪري ته جيئن عام چونڊن ۾ اهي پنهنجي ووٽ جو استعمال ڪري سگهن.

(ڪنهن دوست ٻڌايو ته حيدرآباد ۾ هڪ مشهور هجڙي کي هن ڪارل مارڪس پڙهندي ڏٺو–  ٿينڪ لارڊ، ڪميونسٽ ملڪن ۾ هنن جي حالت زار ڪيئن هوندي هئي ۽ روشن خيال سيڪيولر ترڪيءَ جي باني ڪمال اتاترڪ جي دؤر ۾ ساڻن ڪهڙو رويو روا رکيو ويو هو؟).

اسان کي اميد آهي ته مائي لارڊ جسٽس افتخار محمد چوڌري ايترو ڪجهه ڪري سگهندو جو ڄاڻايل ڪميونٽيءَ جي (1) مردم شماري ممڪن بڻجي سگهندي (2) کين ووٽر لسٽن ۾ رجسٽرڊ ڪري ايندڙ عام ۽ مڪاني چونڊن ۾ ووٽ ڪرڻ ۽ ويندي چونڊن ۾ بيهڻ جو حق ڏنو ويندو يا (3) سندن مخصوص ڪوٽا مقرر ڪئي ويندي (4) قومي شناختي ڪارڊن ۾ هنن لاءِ الڳ جنس وارو خانو ڇڏيو ويندو ۽ انهيءَ نشاندهيءَ ۾ قباحت محسوس نه ڪئي ويندي (5) نوڪرين ۾ برابر ڪوٽا مقرر ڪئي ويندي ته جيئن هو بيروزگاريءَ کي منهن ڏئي سگهن ۽ باقي شهرين سان گڏجي سماج جي هر شعبي ۾ ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهن (6) هنن لاءِ تعليمي ادارن ۾ داخلا کي يقيني، ضروري ۽ مفت بڻايو وڃي ۽ (7) کين مڪمل سماجي انصاف مهيا ڪيو وڃي.

ڳالهه رڳو اهي مسئلا حل ڪرڻ يا ڪوٽا مقرر ڪرڻ جي نه آهي. پر اصل ۾ سماج اندر جيڪو رويو هنن لاءِ ڊگهي سماجي غلاميءَ جو ذريعو بڻيل آهي، ان کي ختم ڪرڻ جي ضرورت آهي. عام ماڻهن کان وڌيڪ ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته ميڊيا، انٽلجنشيا، سول سوسائٽي جا سمورا گروپ ۽ سماج ۾ راءِ رکندڙ حلقا هاڻ سندي پرهيزگاري، لڄائپ ۽ شرمساريءَ مان نڪرن ۽ خود سندو رويو تبديل ڪن ته ان جو اثر عام ماڻهوءَ تي به يقينن ايترو پوندو.

اهو سڀ ڪجهه اسين هڪ اهڙي ملڪ ۾ ممڪن ٿيندي ڏسڻ گهرون ٿا، جتي هڪ ايس ايم ايس (SMS) ۽ اي ميل جيڪڏهن سائبر ڪرائيم ايڪٽ هيٺ اچي ٿي ته ان جي سزا 14 سال قيد آهي. اهو مسلم دنيا جو الميو آهي.

مصر ۾ تازو هڪ سرڪاري ملازم جي صدر حسني مبارڪ تي طنزيه نظم لکڻ تي 14 سال سزا ٻڌائي وئي آهي ۽ ان کي 14 سالن جي سزا ۾ جيل ڀيڙو ڪيو ويو آهي. صدر حسني مبارڪ جي مصر هڪ نظم کان ايترو ڊنل آهي؟

اهڙي طرح اسلامي دنيا جو واحد ائٽمي طاقت رکندڙ ملڪ جتي پيئڻ، نچڻ ۽ هر آزاد قدر تي پابندي آهي. سڀ ڪجهه منافقت ۽ ٻٽي معيار جي انيڪ پردن ۾ لڪل آهي ۽ ٻاهر جيڪو ٿي رهيو آهي اهو عظيم ٽوپي ڊرامو آهي. اهڙي ملڪ ۾اسان چاهيون ٿا ته سماج جي ڌڪار جي ڊگهي تاريخ رکندڙ انهيءَ ڪميونٽي سان انصاف ڪيو وڃي. معاشي انصاف ۽ سماج ۾ برابري ڀريو انصاف.

مائي لارڊ جسٽس چوڌري جيڪڏهن پنهنجي ايڪٽوزم (فعاليت) کي ان دائري ۾ رکي ٿو ۽ هن جي سپريم ڪورٽ پارليامينٽ ۽ حڪومت جي دائري ڪار يا هر مامري ۾ مداخلت نه ٿي ڪري، ته هو واقعي به نجات دهنده طور ياد رکي سگهجي ٿو. هو سڄي عمر انهيءَ ڪرسيءَ تي نه هوندو پر جي هن پنهنجي انهيءَ ٽينوئر کي اسان جي سماج کي ڄور وانگر چهٽيل ڪيترن ناسورن کي ختم جي نه به ڪرائي سگهيو ۽ رڳو انهن متعلق نوٽيس به وٺي سگهيو ته اها به وڏي ڳالهه آهي. سچ ته وڏي ڳالهه آهي.

imdadsoomro@gmail.com

مائي لارڊ چيف جسٽس نوٽيس وٺي ٿو ليکڪ : امداد سومرو

اهو صحيح چيو ويو آهي ته جج پنهنجي فيصلن ۾ ڳالهائيندا آهن ۽ جيڪڏهن مائي لارڊ چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري سياسي مامرن تي نه ڳالهائي يا پاڻ کي ڪنهن سياسي ليڊر سمجهڻ بجاءِ صرف چيف جسٽس جي حيثيت ۽ دائري ڪار ۾ اهڙا فيصلا ڪري ۽ نوٽيس وٺي جهڙا هن بجلي ۽ تيل جي قيمتن وارا ورتا آهن ته اها فعاليت (activism) ئي آهي جيڪو کيس جوڊيشل تاريخ ۾ امر ڪري ڇڏيندو.

هو سڀ پتا کيڏي نه ٿو سگهي ۽ کيس نه کيڏڻ گهرجن. هو پاڻ کي ئي نجات دهنده سمجهي ٿو ته کيس نه سمجهڻ گهرجي. جي هو سمجهي ٿو يا ڪي ساده لوح اهو سمجهن ٿا ته هر درد لاءِ هو ابن مريم بڻجي سگهي ٿو ته اهو محض شاعراڻو تصور هوندو. پاڪستان اهڙو ملڪ آهي جتي وک وک تي مسئلن جي بارود جون سرنگهون وڇايل آهن. جتي اوهان قدم رکندو ته اتي بارود جي سرنگهه ڦاٽڻ جو امڪان آهي ۽ هڪڙو چيف جسٽس ڪري به ڇا ٿو سگهي؟ رياست جا جيڪي ٻيا organs آهن انهن وٽ پنهنجو ڄار آهي جنهن ۾ ڦاسڻ جي ڪنڍي هنن وٽ آهي. مثال طور گذريل مهيني سپريم ڪورٽ طرفان تيل جون قيمتون گهٽائڻ جو حڪم ڏنو پر حڪومت هڪ هفتي جي مهلت وٺي مشڪل سان 2 رپيا في ليٽر جي گهٽتائي ڪئي. مٿان ڪاربان سرچارج هڻي اڳيون پويون ڪسرون ڪڍي ڇڏيون.

مائي لارڊ چيف جسٽس چوڌري جيڪو ڪنهن به معنيٰ ۾ ڪيترين شين ۾ واقعي به غنيمت آهي. تفريحي پارڪن، ماحولياتي مامرن توڻي مهانگائي جي حوالي کان هو جيڪي به پاڻمرادو نوٽيس وٺي ٿو اهي سڀ عام ماڻهوءَ جي فائدي ۾ آهن، ان ڪري عوام هن کي تقدس جي نگاهه سان ڏسي ٿو. هن جي ڪريڊٽ تي تمام وڏا فيصلا آهن. اسٽيل ملز ۽ گم ٿيل ماڻهن وارا ڪيس هاڻ اسان جي يادگيرين جو حصو بڻجي ويا آهن. ان کان علاوه پنڊي ۽ اسلام آباد جي مضافات ۾ جرنيلن جي فارم هائوسز تي هن جو پاڻمرادو نوٽيس وٺڻ پڻ وڏي اهميت جي حامل آهي.

هن جي پهرئين ٽينوئر ۾ يعني بحاليءَ کان اڳ تمام وڏا ۽ پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو اسان سپريم ڪورٽ مان اهي جرئتمند آواز ٻڌا ها جيڪي اڳ نه ٻڌاهاسين. تازو هن بجلي ۽ تيل جي قيمتن تي پنهنجي فعاليت جو جيڪو مظاهرو ڪيو آهي، ظاهر آهي ته ان کي پاپولر سپورٽ ملڻ فطري آهي–  ۽ ڇو نه ملي جو جيڪو ڪم عوامي نمائنده حڪومت کي ڪرڻو آهي، اهو جي سپريم ڪورٽ ڪري ٿي ته ڪريڊٽ اعليٰ عدالت کي ئي ويندو.

ماڻهن کي رليف گهرجي ۽ نه ڪي ڀاشڻ. جيڪڏهن سياسي حڪومت يا سويلين ادارا عوام کي رليف نه ڏئي سگهندا ته ظاهر آهي ته ماڻهو هر انهيءَ اداري کان مائل ٿيندا جتان هنن کي رليف ملندو. اهڙي طرح اوگرا جي 30 جُون واري نوٽيفڪيشن کي رد ڪندي چيف جسٽس ڪاربان سرچارج وٺڻ کان روڪي ڇڏيو. اهو فيصلو عوام جي مفاد وٽان آهي. ان نتيجي ۾ اوگرا رات وچ ۾ پيٽرول في ليٽر 50.53 روپيا ڪرڻ جو نئين سر نوٽيفڪيشن جاري ڪيو.

بجليءَ جي اگهن ۾ وڌيڪ اضافو نه ڪرڻ جو سپريم ڪورٽ پاران نيپرا کي حڪم پڻ اهڙي ئي مقبول فيصلي جي زمري ۾ اچي ٿو. بجليءَ جي موتمار اگهن ۽ زندگي عذاب ڪندڙ لوڊشيڊنگ ماڻهن کي اڌ مئو ڪري ڇڏيو آهي. ملڪ بدترين بحران کي منهن ڏئي رهيو آهي پر انهيءَ بحران کي جهڙي طرح منهن ڏيڻ گهرجي ها، اهڙي طرح نه پيو ڏنو وڃي. ايمرجنسي جيڪا اسان جي لاڳاپيل ڪابينا منسٽرن کي پاڻ مٿان لاڳو ڪرڻ گهرجي ها، ان بجاءِ اسان کي لاڳاپيل وزيرن جي چهرن تي اطمينان نظر اچي ٿو.

جوڊيشري ماڻهن کي محدود پئماني جو رليف ڏئي سگهي ٿي. هن ملڪ جو وڏي ۾ وڏو مسئلو لاقانونيت آهي يعني قانون موجود آهي پر ان تي نالي ماتر عمل ڪيو وڃي ٿو. هڪ چيف جسٽس اهو ڪري نه ٿو سگهي. جيڪڏهن سپريم ڪورٽ ۽ هاءِ ڪورٽس اداري طور ايترو خودمختيار ۽ مستحڪم هجن ته پوءِ ٻي ڳالهه آهي. اهڙي طرح چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري هميشه چيف جسٽس نه هوندو. ان ڪري سپريم ڪورٽ ايتري بااختيار ۽ مستحڪم هجي جو سياسي اثر کان مٿانهون ٿي اُڀري اچي، ان لاءِ اسان کي انتظار ڪرڻو پوندو.

اعليٰ عدالت مان برادرز پنجاب کي رليف مليو آهي اهو صحيح آهي. پر اوهان کي ان کي مخصوص رنگين شيشي جي عينڪ ذريعي ڏسڻ نه گهرجي. ان جاءِ تي ٻين عوام سان لاڳاپيل مامرن بابت سپريم ڪورٽ نوٽيس ورتا آهن، اها پڻ وڏي ڳالهه آهي.

9 مارچ 2007 وارو ڏينهن چيف جسٽس جي آزمائشن مان ڪاميابيءَ سان پار پوڻ وارو ڏينهن آهي. انهيءَ ڏينهن تي هن رياست جي سمورن طاقتور ٿنڀن آڏو نه جهڪڻ وارو انڪار ڪري پاڻ لاءِ والهانه احترام پيدا ڪيو. وڪيلن جي تحريڪ جيڪا 9- مارچ 2007 کان پوءِ پاڻ هُرتو پيدا ٿي. اهڙو لقاءُ اسان کي اڳ نظر نه ٿو اچي. (ان کي اوهين جوڊيشل هسٽري طور ڏسو). وڪيلن جي تحريڪ جو پهريون مرحلو ڪنهن شڪ شبهي کان مٿي آهي ۽ ان ۾ موڙ صرف ان وقت آيو جڏهن تحريڪ جي ٻئي ۽ ٽئين مرحلي ۾ تحريڪ کي نواز ليگ، جماعت اسلامي ۽ برادر مذهبي جماعتن، عمران خان وغيره هاءِ جيڪ ڪري ورتو. بعد ۾ وڪيلن جي تحريڪ پاڻ کي باقاعده وڪري لاءِ تيار ڪري ڇڏيو. ان حوالي کان تمام گهڻا شڪ آهن ته ملڪي تاريخ جي انهيءَ ڊگهي تحريڪ پويان ايترو ”پئسو“ ڪٿان آيو. وڪيل پنهنجي کيسي مان ڪنهن کي مشڪل سان چانهه پياريندا آهن، اهي اسلام آباد ۽ لاهور تائين سڄي ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان ڪرايي، کاڌي ۽ رهائش سان ڪيئن ايترو ماڻهو گهرائڻ کي افورڊ ڪري سگهيا؟

انهيءَ ۾ چيف جسٽس جي ذات (Person) جي ڳالهه ناهي ۽ نه علي احمد ڪرد، منير اي ملڪ يا پاڪستان جي ذهين بئريسٽر اعتزاز احسن جي ڳالهه آهي. ڳالهه انهن جي هلايل تحريڪ کي ٻين ظاهر ۽ لڪل ڌرين جي استعمال ڪرڻ ۽ ان پويان motives (مقصدن) جي آهي. اهو به خيال ڪيو پئي ويو ته چيف جسٽس بحاليءَ بعد پاڻ رضاڪاراڻه طور استعيفيٰ ڏئي هليو وڃي ڇو ته ان وقت تائين هو گهڻو تڪراري بڻجي چڪو هو پر هو نه ٿيو. هن جا ڪي ريمارڪس سياست يا حڪومتي ڪاروهنوار جي مَد ۾ اچن ٿا، ان حوالي کان کيس محتياط رهڻ جي ضرورت هئي. حالانڪه 16 مارچ واري نواز ليگ جي سڏ تي جڏهن پنجاب پورو لاهور ۾ گڏ ٿيو ۽ ايوانِ صدر ۾ ويٺل سنڌي صدر مٿان دٻاءُ ايترو ته وڌي ويو جو آڌي رات جو انتهائي پُراسرار ۽ ڪمزور لمحن ۾ چيف جسٽس ۽ ٻيا جج سڳورا 2-نومبر واري پوزيشن تي بحال ڪيا ويا. ايئن لڳو ته پورو پنجاب فيصلو ڪري چڪو هو ته صدر ايوان صدر ۾ رهندو يا وري ”ڪو“ ايندو.

ان کان اڳ جنرل هيڊڪوارٽرز وارن ڪڏهن به سنڌ يا ٻئي ڪنهن به صوبي جي احتجاج ۽ تحريڪ کي ايترو سنجيده نه ورتو آهي، جيترو نواز ليگ ۽ ٻين ساڄي ڌر وارين تنظيمن جي احتجاج ۽ مارچ کي سنجيده ورتو هو. هاڻ باقي ٽنهي صوبن خلاف ڪو به منصوبو يا معاهدو پنجاب ائين مڙهائي سگهي ٿو- هاڻ اهو هڪ Precedence جُڙي ويو.

باقي اسان جهڙن ماڻهن جن جي مَت ان تي منجهيل هئي ته چيف جسٽس چوڌريءَ کي امريڪا به پسند نه ٿو ڪري ۽ نه اسان جون انٽلجنس ايجنسيون ڇو ته چيف جسٽس انهن کي به ڏينهن جا تارا ڏيکاري چڪو آهي. اسان جي مَت ان تي به مُنجهيل هئي ته چيف جسٽس جي بحاليءَ جو ڪهڙو ”طريقو“ ٿيندو. طريقو هڪڙو ئي هو جيڪو 16 هين ۽ 17 هين مارچ واري رات جو هو. جي ايئن هو ته حڪمران جماعت يا صدر آصف علي زرداري چيف جسٽس کي بحال ڪرڻ ۾ ڇو منجهيل هو؟ آخر هو مري معاهدي تحت چيف جسٽس کي صدر ٿيڻ بعد بحال ڪري ڇڏي ها ته اهو ڪريڊٽ برادرز پنجاب کان وڌيڪ هن کي وڃي ها ۽ نواز ليگ به اڄ ايترو مٿي چڙهيل نه هجي ها.

سمورن ڊرامن، ٿيوريز، وسوسن جي نيٺ چيف جسٽس بحال ٿي ويو. اصل ۾ اسان هر مامري ۽ تحريڪ کان متاثر ٿيڻ ۾ دير نه ڪندا آهيون. اسان وڪيلن جي تحريڪ کي رڳو تحريڪ سمجهون ها ته ڇا اسان جو گذران نه ٿئي ها جو اسان ان کي انقلاب ۽ defining moments سان ڀيٽڻ لڳاسين؟

(اسان ته ايران ۾ ڪجهه ڏيهاڙن جي اُڀار کي—جيڪو گهڻو تڻو تهران جي امير ايريا يا تهران يونيورسٽيءَ تائين مشتمل هو–  کي ”مڪمل انقلاب“ چئي ويٺاسين. اهو چونڊن واري فراڊ کان پوءِ ”مڪمل انقلاب“ هفتي تائين ڪجهه مظاهرن ۽ بينرن تي مشتمل هو، جيڪو هاڻ خاموش ٿي ويو آهي. بجاءِ ان کي ”مڪمل انقلاب“ چوڻ جي اسان جو گذران ان تي ٿئي ها ته اهو عوامي ردعمل يا محدود پئماني وارو اڀار هو ۽ ڪروڌ هو ته ڇا اسان جي پنڊتريءَ کي لهس اچي وڃي ها؟)

هڪڙو چيف جسٽس ۽ هڪڙي سپريم ڪورٽ جي دائري ڪار ۾ جيترو ڪجهه آهي اهو ڪري سگهي ٿو/ٿي. جوڊيشري عوام جي حالت تبديل نه ٿي ڪري سگهي ۽ نه نظام کي اکوڙي سگهي ٿي ڇو ته خود اها به انهيءَ رياستي ڍانچي جو حصو آهي. صحيح معنيٰ ۾ عوامي اڀار کي جي ڪا سياسي پارٽي ريڊيڪل پيٽرن تي کڻي اچي ٿي ته اها ئي اصل ۾ انقلاب جو مظهر بڻجي سگهي ٿي.

ميڊيا اڄوڪي دؤر ۾ هڪ trick کيڏندڙ ذريعو آهي. پوري عوام کي هڪ نان اشوءَ ۾ ڦاسائي مارائجي ۽ جيڪي عام ماڻهوءَ کي روزمره جا درپيش مسئلا آهن اهي عوام جي ئي ڌيان تان هٽائي ڇڏجن، اها مهارت خاص طور پاڪستاني اليڪٽرانڪ ميڊيا خوب حاصل ڪري ورتي آهي. ڪوڙ جي پروپئگنڊا ان حد تائين ڪيو جو اهو سچ لڳڻ لڳي، اها نازي مهارت پاڪستان جي بااثر اينڪر پرسنز خوب ڄاڻي ورتي آهي.

سپريم ڪورٽ عوام کي رليف ڏئي سگهي ٿي پر هڪ حد تائين. ان جي طرز زندگي يا معاشي ۽ سماجي حالتون بدلائڻ وارو ڪم سياسي پارٽين جو آهي. هاڻ سياسي پارٽين تي به دراصل سماج جو اسٽريو ٽائيپ طبقو جيڪو خود استحصالي ۽ پرماري آهي، اهوئي ويٺو آهي ۽ اقتداري سنگهاسن تي به هو براجمان آهي ته آخر اهو طبقو يا انهيءَ طبقي جي نمائندگي ڪندڙ سياسي پارٽيون ڇو هلندڙ نظام يا حالتون بدلائڻ جو جوکم کڻنديون؟

پيپلز پارٽي ان حوالي کان وڏي جُرم جو ارتڪاب ڪيو آهي جو انهيءَ ڏاڍو تيزيءَ سان بچيل سچيل مڊل ڪلاس قيادت کي سائيڊ لائين ڪري ڇڏيو ۽ ان تي مڪمل طور پيٽ ڀريل طبقي جي اجاراداري ٿيڻ ڏني آهي. جيڪي ڪجهه نشانيون اسان مڊل ڪلاس مان اڃا به پارٽيءَ ۾ ڏسي رهيا آهيون، اهي خود هاڻ پيٽ ڀريل طبقي ۾ شامل ٿي چڪيون آهن. ان ڪري اهي به ساڳي اسٽريو ٽائيپ جو حصو بڻيل آهن. ذوالفقار علي ڀٽو ۽ محترمه بينظير (پر محترمه پنهنجي پهرئين دؤر تائين) اهڙين نشانين کي سنڀالي رکيو هو. پارٽي جو مڪينزم تبديل ٿيڻ گهرجي ها. ان کي هڪ ڊسيپلين ڏنو وڃي ها، پارٽي اندر چونڊون ۽ پارٽيءَ کي بالشيوڪ ٽرينڊ تي هلائڻ لاءِ ڪي قدم کنيا وڃن ها ته اڄ پارٽيءَ جو حشر اهو نه ٿئي ها جيڪو ٿي رهيو آهي ۽ پارٽي ڪمان گر ٻڌي ڇوڙي، مقرري بدلي ۽ ڏيتي ليتيءَ واري ڪلچر کان گهڻو محفوظ هجن ها. (ايم ڪيو ايم واحد جماعت آهي، جنهن وٽ ڊسيپلين آهي ۽ هڪڙو پورو مڪينزم ۽ مانيٽرنگ جو طريقو آهي).

جيڪڏهن اڄ ماڻهو هڪڙي جيؤرسٽ کي رعايت ۽ مرعات ڏيندڙ سمجهڻ لڳا آهن ته ان ۾ ماڻهن جو ڪهڙو ڏوهه. انهيءَ ڏوهه جي مرتڪب ته اسان جون سياسي جماعتون آهن پوءِ خواهه اهي حڪمران ڌر يا حڪمران ڌر جون اتحادي آهن يا پارليامينٽ کان ٻاهر آهن.

جيئن چيو ويندو آهي ته جتي وڻ ناهي اتي ڪانڊيرو به درخت آهي، ان وانگر اوهان کي چيف جسٽس جي هن ”مقبوليت“ کي به وهه جي ڍڪ جيان پيئڻو پوندو. جن مامرن تي مقبول فيصلا اسان کي پارليامينٽ جي ايوان مان ٻڌڻ لاءِ ملن ها، جي اهي سپريم ڪورٽ مان اچي رهيا آهن ته ڪير ڇا ٿو ڪري سگهي؟ پارليامينٽرين کي پنهنجي انهيءَ موت تي ماتام ئي ڪرڻ گهرجي.

مائي لارڊ افتخار محمد چوڌريءَ کي اهو ڪرڻ گهرجي جيڪي هو ڪري رهيو آهي. پر حڪمران لڏو ۽ باقي سياسي ۽ غير سياسي قوتون جيڪي ڪجهه ڪري رهيون آهن، اهو کين نه ڪرڻ گهربو هو. مائي لارڊ چيف جسٽس چوڌري نه لينن آهي ۽ نه ذوالفقار علي ڀٽو- پر سادو سچ اهو آهي ته هو هڪ چيف جسٽس آهي. پر ملڪ ۾ موجود باقي قيادت نه ٻئي درجي جي ۽ نه ٽئين درجي جي آهي. اها واقعي به صفا پوئتي وارن نمبرن ۾ ايندڙ درجي واري قيادت آهي.

imdadsoomro@gmail.com

ننڍڙيون پر نظرانداز نه ڪرڻ جهڙيون ڳالهيون ليکڪ : امداد سومرو

امداد علي سومرو

امداد علي سومرو

پيپلز پارٽي جو ڪارڪن يا تنظيمي لڏو سندي اقتداري دؤر ۾ ڪڏهن سنجيدگيءَ سان behaveڪندو ۽ ڪڏهن اهو پنهنجي ئي حڪومت لاءِ ڏچو پيدا نه ڪندو، شايد هي موقعو ان لاءِ تمام گهڻو اهم هو پر جيئن اسان آڏو شيون unfold ٿينديون وڃن ٿيون اسان جي مايوسيءَ ۾ اضافو ٿي وڃي ٿو. جيڪڏهن اوهان مثال طور حيدرآباد ۾ ايڪسائيز اينڊ ٽيڪسيشن آفيسر چوڌري غلام احمد وارو مثال وٺو ته اوهان آڏو ڳالهه واضح ٿي ويندي. غلام احمد جي بدزبانيءَ متعلق ڳالهه عام آهي پر اهو ڪيتري قدر ممڪن آهي ته هو محترمه بينظير ڀٽو شهيد يا صدر آصف علي زرداري خلاف سندي آفيس ۽ پ پ ڪارڪنن سامهون ڳالهائي؟ پر جيئن پ پ ڪارڪنن جو ڪلچر آهي، اهي هن جي آفيس ۾ زبردستي گهڙي ويا. اي ٽي او چوڌري ڪو آسمان مان نه لٿو هو جو کڻي جيالن جي ان روش تي اسان اَرها ٿيون جو اهي ته وڏي وزير تائين ائين ڪندا آهن ۽ حڪمران اليٽ آڏو ڪارڪنن جو اهو رويو واقعي به اسان کي وڻندو آهي. ڳالهه جيستائين اي ٽي او چوڌريءَ کي خود سيکت ڏيڻ جي آهي ته اها درگذر ڪري سگهجي ٿي. ان کي ڀلي ڪهڙي به محڪماتي سزا ڏني وڃي پر ان کي قادياني چئي ذري گهٽ هن کي هجوم هٿان مارائڻ جي حد تائين پهچائڻ ڪنهن به صورت ۾ غلط ۽ مذمت جوڳو عمل آهي. (خود هن اخبار ۾ هن کي قادياني چوڻ واري سيال جي ڳالهه کي جيئن جو تيئن رپورٽ ڪرڻ به صحافتي اخلاقيات خلاف آهي).

اي ٽي او چوڌري قادياني آهي يا مذهبي طور هو ڪهڙي به فرقي سان تعلق رکي ٿو، ان لاءِ هڪ سيڪيولر پارٽي جي عهديدار پاران اها ڳالهه ڪرڻ ته هن جي ڪنهن قسم تي اعتبار نه ڪيو وڃي ڇو ته هو قادياني آهي، انتهائي رنج الم واري ڳالهه آهي. اي ٽي او چوڌري کي پنهنجي سائيز ۾ ڪرڻ گهرجي، اهو زبردست آهي. پر هن کي فرقيواريت واري سزا ڏني وڃي اهو غلط آهي.

ڳالهه اتي ختم نه ٿي ٿئي. معاملو ايڪسائيز آفيس تائين محدود هجي ها ته ٺيڪ هو پر امان الله سيال جي ماڻهن (منهنجي اطلاعن موجب) هٿيار کڻي گل سينٽر وٽ جيئن فائرنگ ڪئي. گاڏين ۾ ويٺل/ ايندڙ شهرين کي هراسان ڪيو، پٿراءُ ڪيو ۽ لٺيون هڻي دڪان بند ڪرايا–  ۽ بعد ۾ حيدر چؤڪ تي ساڳو هل ۽ هراس ڪرڻ وارو ٿيٽر ڪري ريشم بازار ڏانهن رُخ ڪيو جتي تمام گهڻي پيهه هوندي آهي ۽ اڪثريت عورتن ۽ ٻارن جي هوندي آهي، بازار بند ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. ان وچ ۾ صدر، گاڏي کاتو ۽ حيدر چؤڪ وارو شهر نه رڳو بند ٿي ويو پر شهر ۾ فائرنگ سبب خوف پکڙجي ويو. بعد ۾ ريشم بازار جي دڪاندارن همت ڪري هنن کي ڀڄائي ڪڍيو. اخبارن ۾ اهي تصويرون ڇپيون آهن ته ڪيئن موٽر سائيڪل تي سوار 2 هٿياربند سرعام هٿيار کڻي هلي رهيا آهن ۽ وري هڪ ٻي تصوير ۾ هڪ مظاهرين کي دڪاندار لٺين سان ڪُٽي رهيا آهن. جيئن ته اهو سڀ ڪجهه حڪمران جماعت سان لاڳاپيل ماڻهن ڪيو، ان ڪري قابل مذمت جوڳو عمل ته آهي ئي آهي پر ٻئي طرف ان سان پارٽيءَ جي ساک متاثر ٿي ۽ ان سان گڏ ان (پارٽي) لاءِ ڏچو به پيدا ٿيو.

اها ننڍڙي ڳالهه آهي پر جي ان کي غور سان ڏسجي ته اها انتهائي اهم ڳالهه آهي. ايم ڪيو ايم جا ڪارڪن به ايئن ڪندا آهن پر انهن جو طريقه واردات مختلف آهي. اهي پنهنجي زونل آفيس جي انچارج جي اجازت کان سواءِ ٿاڻي تي به نه ويندا آهن. يعني هنن جو pattern انتهائي سخت آهي ۽ ان ۾ ڊسيپلين جو ڏو عمل دخل آهي. ڪارڪنن جون واڳون ايترو ته ڇڪيل آهن جو اهي پاڻ مرادو ڪجهه به ڪرڻ جي مجاز نه آهن. پر اسان جي قومپرست جماعتن جا ڪارڪن ان حوالي کان آزاد آهن. پيپلز پارٽي جيئن ته اڪثر ڪري مخالف ڌر ۾ رهڻ جو تجربو رکي ٿي ۽ هميشه عتاب هيٺ رهي آهي. اها جڏهن اقتدار ۾ اچي ٿي ته ان جو ڪارڪن پوءِ اڳيون پويون ڪسرون ڪڍي ٿو. جيالا جيڪي هر ڏکئي دؤر ۾ پتنگن وانگر جلندا مرندا ۽ سڙندا آهن. اهي اقتدار جي هني مون واري پيرڊ ۾ هڪ برگيڊ ۾ تبديل ٿي ويندا آهن. اصل ۾ پيپلز پارٽي مخالف ڌر جي پارٽي آهي. پنهنجي سياسي ڪلچر ۽ پارٽي مزاج ۾ اها اقتداري گهٽ لڳندي آهي. هيٺيون ڪارڪن ٿورو گهڻي خرمستي ڪري وٺندو آهي پر جيئن حيدرآباد وارو واقعو آهي، جيالن جون اهي ڪارروايون پنهنجي ئي ايڊمنسٽريشن ۽ حڪومت لاءِ مسئلو پيدا ڪنديون آهن. ڇا به آهي محترمه جڏهن هوندي هئي ته پوءِ ٻي ڳالهه هئي. هن جي ٻنهي حڪومتن جي هوندي ايئن لڳندو هو ته ڄڻ هوءَ مخالف ڌر ۾ 11 سال رهڻ کان پوءِ رڳو هلڪو رليف ورتو آهي. باقي پارٽي حڪومت لاءِ تڏهوڪي اسٽئبلشمينٽ آءِ ايس آءِ ملي ڪري ڪيئن آءِ جي آءِ رات وچ ۾ جوڙائي ورتي، اها ڪا گهڻو پراڻي ڳالهه نه آهي.

ٻيو ته موجوده پ پ حڪومت دوران جيڪو مذاق جي حد تائين بينظير ڀٽو انڪم سپورٽ وارو پروگرام شروع ڪيو ويو آهي، مهرباني ڪري ان تي پارٽي هاءِ ڪمانڊ کيreview  وٺڻ جي ضرورت آهي. جيئن عورتن کي هڪ هزار لاءِ پنڻ تي مجبور ڪيو ويو آهي، گهٽ ۾ گهٽ ان جو ترياق گهرجي ٿو. ڪهڙي طرح مسڪين عورتون ۽ انهن جا گهر ڀاتي پارٽي ايم پي اي/ ايم اين اي/ سينيٽر وٽ فارم وٺڻ لاءِ خوار ٿين ٿا، ڪيئن اهي پئسا وصول ڪرڻ وقت پوسٽ آفيس عملي آڏو ”جوابدهي“ مان گذرن ٿا ۽ اهو به عام طور چيو وڃي ٿو ته پوسٽ آفيس عملو هر عورت کان 1000 رپين جي وصوليءَ وقت هڪ سؤ رپيا ”خرچي“ وٺي ٿو.

هڪ هزار مان 100 رپيا ويو. 900 رپيا بچيا. اها عورت اڪيلي نه پر پنهنجي مڙس، پٽ، ڀاءُ يا گهر جي ڪنهن مرد ڀاتيءَ سان گڏ ڳوٺن مان پوسٽ آفيس تائين رسي هوندي ۽ گهڻو نه ته 100 رپيا ڪرايو -ڀاڙو ڏنو هوندو. باقي 800 رپيا بچيا. اٺ سؤ رپيا مهيني ۾ ڪو الائونس نه پر خيرات آهي ۽ اڃا به ڏکيو لفظ ته پنڻ برابر رقم آهي. حالانڪه ڪنهن به انڪم کان سواءِ گذران ڪندڙ عورت/ ڪٽنب لاءِ 800 رپين جي آمدني به هڪ ڏينهن جي خوشيءَ لاءِ ڪافي آهي پر اها مذاق آهي. 800 رپين مان ڪير ڪهڙي ضرورت پوري ڪري سگهي ٿو.

عظيم ۽ اٽل ارنڌتي راءِ اها پيغمبرانه سٽ چئي هئي ته،

Nothing sales more like poverty.

(ڪجهه به غربت کان وڌيڪ وڪرو نه ٿو ٿئي).

اين جي اوز به غربت ۽ جهالت کي اهڙي طرح وڪرو ڪري رهيون آهن–  ۽ خدا ڪارڻ جي ڪا اين جي او ڪنهن به خاندان جي ڪا مدد ڪري ٿي يا ڪجهه ڏئي ٿي ۽ ان کي اخبار/ ڪئميرا جي فوٽو-شو کان محفوظ رکي ٿي ته اها واقعي به عظيم ڪم ڪري رهي هجي ٿي. پر اسان سڀ ڪجهه وڪرو ڪرڻ وقت هر واقعي کي ميڊيا- موقعو (Media-event) بنائڻ ۾ دنيا کان گهڻو گهڻو اڳتي آهيون.

(ڪجهه ڏينهن اڳ مون سنڌ جي گهڻي ۾ گهڻو پڙهي ويندڙ معتبر سنڌي اخبار ۾ فرنٽ صفحي تي 3-ڪالمي باڪس اسٽوري پڙهي هئي جنهن ۾ هڪ نوجوان عورت جي فوٽو هيٺان هي ڪيپشن لکيل هو: ”چاهنه (هي لفظ چاهيندڙ لاءِ استعمال ٿيل هو) جي لاءِ پنهنجو معصوم ٻار رستي تي اڇلائي فرار ٿيندڙ عورت…“ انهن لفظن ۾ ٿوري گهڻي تبديلي ممڪن آهي ڇو ته مان اهي يادگيري جي بنياد تي لکان پيو، جنهن عورت پنهنجي جنم ڏنل ٻار کي ايئن رستي تي ڇڏي ڏنو هجي، ان پويان ڪهڙو پسمنظر هوندو يا صحافتي اخلاقيات هيٺ چئون ڪهڙي ”اسٽوري“ هوندي ۽ اهو ڪرڻ وقت انهي عورت جيڪا ماءُ به آهي، کي ڪهڙي عذاب مان گذرڻو پيو هوندو، ظاهر آهي ته اسان جي رپورٽر توڻي ڊيسڪ سب ايڊيٽر ان کي trash matter سمجهي نظرانداز ڪري ڇڏيو هوندو.)

اهڙي طرح 21-جون تي محترمه جي سالگره تي سڄي سنڌ ۾ وڏي پئماني تي سالگره تقريبون ملهايون ويون پر رت جي عطيي سان. صدر زرداري ۽ وزيراعظم گيلانيءَ سميت تقريبن وزيرن، ايم پي ايز ۽ ايم اين ايز رت جو عطيو ڏنو ۽ جن جا تقريبن فوٽو اخبارن ۾ ڇپيا (ڪي رهجي به ويا هوندا). ان ڏيهاڙي باقي سنڌ جي ته خبر ناهي پر حيدرآباد ۽ ان جي ڀرپاسي وارن ڳوٺن ۽ ننڍن شهرن کان هزارن جي تعداد ۾ جيڪي عورتون، ٻار ۽ انهن جا مرد حيدرآباد پريس ڪلب آڏو جمع ٿيا سي صبح جو تقريبن 10- کان شام جو 7- وڳي تائين انهيءَ انتظار ۾ رهيا ڇو ته کين ”بلاول لورز آرگنائيزيشن“ (BLO) طرفان انهيءَ لالچ هيٺ آندو ويو هو ته في عورت (يا خاندان) کي هزار رپيا ڏنا ويندا. يعني ڪنهن نه ڪنهن مَد ۾. اهي عورتون ۽ ٻار سڄو ڏينهن انتظار ۾ ويٺا رهيا، بک اڃ وگهي هنن جو حشر برو هو. بي ايل او جا منتظمين غائب ٿي ويا. انهن جي ڪير به پرگهور لهڻ وارو نه هو. شام ڌاري هنن کي واپسيءَ جو ڀاڙو هيو يا نه، يا ڪو واپس پهچائڻ جو انتظام هيو يا نه، ان متعلق مان پڪ سان ڪجهه نه ٿو چوان، البت ان جا آثار گهٽ هئا.

ائين نه آهي ته انهن اٻوجهه، غريب ۽ مسڪين عورتن کي محترمه بينظير سان ڪو محبت يا پيار نه هو. قطعي طور هن ذڪر جو مقصد اهو نه آهي. پر اوهان ڪنهن جي غربت ۽ بک سان ايترو مذاق ڪيو ٿا، ايترو مذاق جي اهل اسان نه هئاسين ۽ نه مستحق.

مٿيون واقعو لکڻ جو مقصد سادو آهي. پ پ ڊويزنل قيادت حيدرآباد ۾ ويٺل آهي. صوبائي وزير زاهد ڀرڳڙي جو بنگلو پريس ڪلب کان ڪجهه قدمن تي آهي. ان جو کيس سخت نوٽيس وٺڻ گهربو هو. پارٽي سطح تي ان جي انڪوائري ڪرائڻ گهربي هئي. هي مامرا بظاهر سادا ۽ ننڍڙا لڳن ٿا پر منهنجي خيال ۾ انهن کي ننڍڙا واقعا سمجهڻ وارا انتهائي بوگس خام خيالي ۾ رهن ٿا. کين ان کي سنجيدگيءَ سان وٺڻ جي ضرورت آهي.

پارٽي مامرا انتهائي سيريس ٿين ٿا. پارٽي نه اوهين مڪمل طور ڪارڪن برگيڊ جي حوالي ڪري سگهو ٿا ۽ نه مڪمل طور چند ليڊر صاحبان جي حوالي ڪري سگهو ٿا. پيپلز پارٽي وڏي پارٽي آهي پر ان کي بالشيوڪ ڊسيپلين جي ضرورت آهي. صدر زرداري پارٽيءَ کي وقت نه ٿو ڏئي سگهي جو هو بنڪر ۾ قيد آهي. باقي لاٽ کي پنهنجون مصروفيتون آهن ۽ هيٺ پارٽي مڪينزم جو ترو نڪري ويو آهي. پارٽيءَ جي واڍن ۽ ڊکڻن کي ننڊ جي ڳهر مان نڪرڻ گهرجي ۽ kick-backs واري عظيم الشان جشن مان وقت ڪڍڻ گهرجي.

اها پارٽي جيڪا عوام کي عزت نفس جو احساس نه ڏئي ۽ مورڳو ان کي جامع ۽ مستقل حل ۽ نتيجا ڏيڻ بجاءِ رڳو 500 يا 1000 ڏئي جان آجي ڪرائي، دراصل اها پارٽي عوام جي عزت نفس کي مجروح ڪري رهي آهي. پيناگيرن جو سمونڊ هونئن به اسان وٽ چاڙهه ۾ آهي. مهرباني ڪري هي ماڻهو جيڪي ڏکي سُکي پر شان سان رهڻ ڄاڻين ٿا، انهن کي سستي دام تي نه هيرايو. ايترا پئسه جيڪي بينظير انڪم سپورٽ پروگرام يا ان مد ۾ رکيا ويا آهن، اهي اهي ننڍن صنعتي يونٽن ۽ پاڻڀرو ٿيڻ وارن ننڍن پروجيڪٽن تي خرچ ڪيا وڃن ها ته هوند ان سان تمام گهڻي تبديلي ممڪن بڻجي سگهي ها.

اسان پنهنجي ماڻهن کي جي ڪجهه نه ٿا ڏئي سگهون ته کين چٺ لَڪِڻَ وارو فن سيکارڻ تي مجبور نه ڪريون. هيءَ پارٽي ذوالفقار علي ڀٽو جي آهي جنهن طاقت جو سرچشمو عوام کي قرار ڏنو هو ۽ پاڪستان جي فيوڊل نوابن جي ڳٺ جوڙ واري اشرافيه قيادت ۾ اهو پهريون ليڊر ذوالفقار علي ڀٽو هو جنهن اهو نئون نعرو ڏنو هو جيڪو ماڻهن جي اندر ۾ باهه وانگر لهي ويو هو. هن جي پارٽي جي موجوده قيادت کي انهيءَ عوام سان ايترو مذاق نه ڪرڻ گهرجي، ڇو ته هي ماڻهو جي رڳو مڙيا ته مات ٿي ويندي.

imdadsoomro@gmail.com

پاڻي کوٽ ڀوڳيندڙ سنڌ تي پنجاب سرڪار جي ڪاوڙ ليکڪ : امداد علي سومرو

امداد علي سومرو

امداد علي سومرو

پنجاب پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي کڻڻ واري ڏينهن به صوبائي اسيبلي ۾ سنڌ کي سندس حصي کان گهٽ پر عبوري رليف جي نالي ۾ ڏنل پاڻي تي ڀڙڪي اٿيو. هڪ دفعو وري هڪ ٻئي کي ڏٺئي نه وڻندڙ مسلم ليگ نون ۽ مسلم ليگ قاف صوبي جي ايوان ۾ سنڌ سان لاڳاپيل ملڪ جي چونڊيل صدر خلاف اٿي کڙا ٿيا ۽ حد ته ان وقت ٿي وئي، جڏهن صوبائي اسيمبلي جي اسپيڪر راڻا آفتاب اهي ريمارڪس ڏنا ته ”پنجاب جي حق تي ڌاڙو هڻڻ نه ڏنو ويندو ۽ اسان اهو برداشت نه ڪنداسين ته پنجاب جي حصي جو پاڻي ٻيو ڪو صوبي کڻي وڃي.“ اسپيڪر جنهن جو ڪردار غيرجانبدار هجڻ گهرجي ان پيپلز پارٽي سان لاڳاپيل آبپاشي واري وزير راجه رياض جو موقف ٻڌڻ کانسواءِ ان قسم جا سخت ريمارڪس ڏئي، ننڍن صوبن ۽ خاص ڪري سنڌ ڏانهن خبر ناهي ته ڪهڙو پيغام موڪلڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ٻيو ته پنجاب اسيمبلي ۾ صدر آصف زرداري جي هدايت کي بنياد بنائي جيڪو به بحث ڪيو ويو، اهو سڄو بحث انگن اکرن جي بنا هو. راجه رياض ته هڪ ”سادڙو“  ماڻهو آهي، ان ڪري ان وٽ ته انگ اکر نه هئا، پر هن مثبت طور تي پنجاب اسيمبلي ۾ ٿيندڙ ان احتجاج کان پاڻ کي پري رکيو ۽ ايوان کي خاطري ڪرائي ته پنجاب جي حصي جي پاڻي ۾ ڪٽوتي ناهي ڪئي وئي ۽ پنجاب کي پورو حصو ملي رهيو آهي. جيڪڏهن راجه رياض ان وقت ٿوري تڪليف ڪري پنهنجي کاتي يعني آبپاشي کان انگ اکر وٺي ها ته هو ايوان ۾ اهو به اعلان ڪري ڇڏي ها ته پنجاب جي حصي ۾ ڪٽوتي ناهي ٿي، بلڪه پنجاب اڄ ۽ ڪالهه جڏهن صدر اهو فيصلو يا هدايت جاري ڪئي هئي، ان ڏينهن به پنجاب پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي کنيو هو.

اها ته پنجاب جي خوشقمستي هئي جو راجه رياض وٽ انگ اکر نه هئا. جيڪڏهن هن وٽ انگ اکر هجن ها ته هو اهو اعلان نه ڪري ها ته ”پنجاب جي حصي جو هڪ ڪيوسڪ پاڻي به جيڪڏهن ٻئي ڪنهن صوبي کي ڏنو ويو ته هو پنهنجي وزارت تان استعيفى ڏئي ڇڏيندو.“ بلڪه هو پنجاب اسيمبلي کي اها خوشخبري ٻڌائي ها ته پنجاب اڄ به پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي کنيو آهي ۽ پنجاب کي پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي ڏئي پيپلز پارٽي جي وفاقي حڪومت اهو ثابت ڪيو آهي ته اها ڪنهن هڪ صوبي جي نه بلڪه سڄي ملڪ جي نمائنده جماعت آهي.“ خبر ناهي پنجاب ۽ ان جا چونڊيل نمائنده آخرڪار ڇا ٿا چاهين؟ اهڙي اشو تي وفاقي حڪومت کي نشانو بنائي سنڌ کي جاري ڪيل ان پاڻي خلاف ڳالهائڻ شروع ٿي ويا، جيڪو پاڻي سنڌ کي ان جي حصي کان به گهٽ مليو آهي. جنهن فيصلي ۾ سنڌ سان زيادتي ٿي آهي، سنڌ مان ته ڪنهن ان خلاف نه ڳالهايو، پر پنجاب صرف اها خبر پوڻ بعد رڙيون ڪرڻ شروع ٿي ويو آهي ته سنڌ کي پاڻي ڇو پيو جاري ڪيو وڃي!!

سنڌ سان پاڻي جي معاملي تي ڏيڍ سئو سالن کان وڌيڪ جيڪي زيادتيون ٿيون آهن، انهن جو ته ڪو حساب وٺڻ وارو ناهي، پر پنجاب کان جيڪڏهن صدين کان پوءِ ڪجهه هزار ڪيوسڪ پاڻي اڌارو وٺي سنڌ کي ڏنو ويندو آهي ته پنجاب مان رڙيون ٿيڻ شروع ٿي وينديون آهن ته ان جي حق تي ڌاڙو لڳو آهي. ڪاش اهڙا نمائنده سنڌ کي به ملن ها، جيڪي صوبي جي حقيقي حق جو دفاع ڪن ها. هڪ پاسي پنجاب جا نمائندا آهن جيڪي بنا انگن اکرن جي ايوان ۾ اچي، ”پنجاب جي پاڻي تي ڌاڙو لڳو آهي“ جا الزام هڻڻ شروع ڪن ٿا، پنجاب جو وڏو وزير آهي جيڪو صرف اها خبر ته پنجاب جي تونسا ۽ پنجند کي بند ڪري ان جو ساڳيو پاڻي منگلا ۽ چناب ڪمانڊ مان جاري ڪيو ويندو ٻڌندي ئي سڀ ڪم ڪاريون ڇڏي اسلام آباد وڃي ويهي رهيو آهي ته ٻئي پاسي سنڌ جا نمائنده ۽ سنڌ جي حڪومت آهي، جيڪا پنهنجي جماعت سان لاڳاپيل ملڪ جي صدر جي صدارت ۾ ٿيل اجلاس ۾ به سنڌ جي حق ۾ فيصلو ناهن ڪرائي سگهي. جيڪي پاڻي ٺاهه تي عمل واري پراڻي مطالبي کي مڃرائڻ بدران عبوري رليف جي نالي ۾ سنڌ کي خيرات جيترو پاڻي ڏياري خوش ٿي رهيا آهن. سنڌ جو حق جيئن جو تيئن پيو آهي. جيستائين مون کي ياد آهي ته 91ع وارو ٺاهه ٿيڻ کان هن وقت تائين پنجاب جي هوڏ سبب کوٽ وارن ڏينهن ۾ ڪڏهن به ان تي عمل ناهي ٿيو، جنهن سبب مجموعي کوٽ جو سمورو بار سنڌ کي کڻڻو پوندو آهي ۽ سنڌ جا کيت اجڙي ويندا آهن. پنجاب ڪڏهن به ان کوٽ ۾ ڀائيواري ناهي ڪئي. هاڻي به جڏهن پاڻي جي کوٽ ٿي ۽ فصلن جي پوکائي لاءِ پاڻي جي ضرورت پئي ته پنجاب جي مقابلي ۾ سنڌ جي حصي ۾ گهٽ کوٽ آئي. سنڌ سڪندي رهي ۽ اسان جي آقائن ڪوشش ڪري حق بدران صوبي کي خيرات ڏياري پر اها به وڏي صوبي کي نٿي ڀانئين، جنهن ڪري ان تي به رڙيون ڪيون پيون وڃن.

اخبارن ۾ اهي خبرون شايع ٿيون ته تربيلا ڊيم ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ بدران سنڌ کي ضرورت آهر پاڻي ڏنو وڃي، ڪٿي به ان فيصلي ۾ اهو نه هو ته ڪو پنجاب جي حصي مان ڪٽوتي ڪئي ويندي.  پنجاب جي حصي مان هڪ به ڪيوسڪ پاڻي نه گهٽايو ويو، پنجاب کي جيئن جو تيئن پاڻي ڏنو ويو. جنهن ڏينهن اهو فيصلو ٿيو ان ڏينهن پنجاب کي سندس حصي هڪ لک ٻه هزار ڪيوسڪ جي ڀيٽ ۾ هڪ لک 20 هزار ڪيوسڪ پاڻي ڏنو ويو. جنهن ڏينهن پنجاب اسيمبلي ۾ پنجاب گوڙ ڪيو، ان ڏينهن به پنجاب کي ارسا انڊس زون يعني سنڌو درياهه مان ان جي گهربل 42 هزار ڪيوسڪ پاڻي جي مقابلي ۾ 48 هزار 700 ڪيوسڪ يعني ڇهه هزار 700 ڪيوسڪ پاڻي وڌيڪ ڏنو. منگلا ۽ چناب زون مان پنجاب جو انڊينٽ 52 هزار ڪيوسڪ هو، جتان ان کي 51 هزار 400 ڪيوسڪ پاڻي ڏنو ويو، يعني مجموعي طور تي پنجاب کي ان جي گهريل پاڻي کان ڇهه هزار هڪ سئو ڪيوسڪ پاڻي وڌيڪ ڏنو ويو. ان باوجود پنجاب اسيمبلي مان سنڌ جي خلاف شديد احتجاج ڪيو ويو. مسلم ليگ نون ۽ مسلم ليگ قاف متحد ٿي ويون ۽ ان کي بنياد بنائي ٻنهي صدر آصف زرداري کي پنهنجي تيرن جو نشانو بنائڻ شروع ڪيو. هيءُ معاملو صوبائي اسيمبلي ۾ اٿاريو ته مسلم ليگ قاف سان لاڳاپيل يونيفڪيشن بلاڪ جي رحيم يار خان سان لاڳاپيل ايم پي اي ميان شفيق هو، پر ان بعد سرائيڪي ڳالهائيندڙ پنجاب جي سينئر صوبائي صلاحڪار سردار ذوالفقار کوسه پاران ان فيصلي جي حقيقت جي وضاحت ڪرڻ جي بدران ان کان به اڳرو ٿي تقرير ڪرڻ شروع ٿي ويو. سردار کوسه چيو ته، صدر آصف زرداري کي اهو حق ۽ اختيار ئي ناهي ته هو ڪنهن صوبي جو پاڻي بند ڪري سگهي. هن ٻيون ته گهڻيون ڳالهيون ڪيون. اهو به مطالبو ڪيو ته فوري طور تي گڏيل مفادن واري ڪائونسل يعني سي سي آءِ جو اجلاس ڪوٺائي پاڻي وارو مسئلو ان ۾ کنيو وڃي. هن وفاقي ڪابينا جو اجلاس ڪوٺائڻ جي به گهر ڪئي. هن ڊگهي تقرير ڪئي، پر سڄي تقرير ۾ هن ڪي انگ اکر نه ڏنا ته پنجاب جو ڪيترو پاڻي ڪاٽيو ويو آهي. پنجاب سان ڪٿي ڪهڙي ڪئنالس مان زيادتي ٿي آهي. بس هو جيڪو ڳالهائيندو ويو، ۽ اسپيڪر راڻا اقبال آبپاشي واري وزير کان وضاحت گهرڻ يا ان جي وضاحت تي ايوان کي مطمئن ڪرڻ بدران پاڻ ائين شروع ٿي ويو، جيئن هو ايوان جو ڪسٽوڊين نه، بلڪه عام ميمبر هجي. اسپيڪر چيو ته ”پنجاب جي پاڻي تي ڪنهن کي ڌاڙو هڻڻ نه ڏنو ويندو، ۽ ڪير پنجاب جو حق کسي، اهو برداشت نه ڪيو ويندو.“ ان بعد پيپلز پارٽي سان لاڳاپيل سينئر صوبائي وزير جنهن وٽ آبپاشي جو قلمدان پڻ آهي، ان وضاحت ڪئي ۽ چيو ته جيئن هتي بيان ڪيو پيو وڃي، ائين ناهي. منهنجي آبپاشي جي عملدارن سان ڳالهه ٿي آهي جن ٻڌايو آهي ته پنجاب جو هڪ به ڪيوسڪ پاڻي ناهي گهٽايو ويو. هن چيو ته هن صدر زرداري سان به ڳالهايو آهي، جنهن چيو آهي ته پنجاب کي ان جي حصي جو پورو پاڻي ڏنو ويندو. ان هوندي به ايوان ۾ ماٺ نه ٿي. جنهن تي راجه رياض ايوان کي مطمئن ڪرڻ لاءِ چيو ته جيڪڏهن پنجاب جي حصي مان هڪ ڪيوسڪ پاڻي به گهٽايو ويو ته آئون پنهنجي وزارت تان استعيفى ڏئي ڇڏيندس. پر هن اسپيڪر کان اها به گهر ڪئي ته هو پنهنجا جملا واپس وٺي، پر اسپيڪر پنهنجي ٻولي تي قائم رهيو، جنهن تي راجه رياض چيو ته ”آئون لعنت ٿو وجهان اهڙي وزارت تي، جنهن خاطر ڪير اهو سمجهي ٿو ته آئون پنهنجي جماعت جي شريڪ چيئرمن ۽ ملڪ جي چونڊيل صدر خلاف ان قسم جون تقريرون ٻڌندس ۽ برداشت ڪندس. پيپلز پارٽي جي ميمبرن مسلم ليگ نون ۽ مسلم ليگ قاف جي احتجاج کي اجايو قرار ڏنو، پر  اسيمبلي ۾ ته جيڪو ٿيڻو هو ٿيو. مسلم ليگ قاف جي چوڌري ظهير به پنهنجو حصو ان ۾ وڌو ۽ جڏهن اجلاس ختم ٿيو ته سردار ذوالفقار کوسي چيو ته، کيس خبر پئي آهي ته اسيمبلي ۾ جيئن بيان ڪيو ويو هو، ائين ناهي ۽ پنجاب کي ان جي حصي جو پاڻي ملي رهيو آهي. ان سڀ ڪجهه باوجود پنجاب جي وڏي وزير شهباز شريف اسلام آباد مان واپسي تي هڪ اجلاس طلب ڪيو، جيڪو هي سٽون لکجڻ تائين نه ٿي سگهيو هو، جنهن ۾ پاڻي جي صورتحال جي حوالي سان ان کي بريفنگ وٺي پنجاب جو موقف طئي ڪرڻو هو.

پنجاب ته جيڪو ڪجهه ڪيو، سو ڪيو پر افسوس آهي جو سنڌ اڄ به ستل آهي، سنڌ جا نمائنده اڄ به ستل آهن. اڄ ته سنڌ کي هن مند ۾ چاليهه سيڪڙو پاڻي جي کوٽ سان منهن ڏيڻو پئجي رهيو آهي پر جڏهن اهو گريٽر ٿل ڪئنال جيڪو پنهنجي تعمير جي آخري مرحلي ۾ آهي وهايو ويندو ته ان بعد ڇا سنڌ کي پاڻي جو اهو ڍڪ به ملي سگهندو؟ پيپلز پارٽي جي قيادت کي فقط ياد رکڻ گهرجي ته اها ڪا ٻي جماعت نه هئي، جنهن گريٽر ٿل ڪئنال ڪميٽي ٺاهي سنڌ جي سمورين سياسي ۽ قومپرست جماعتن سان گڏجي گريٽر ٿل ڪئنال خلاف تاريخي جدوجهد ڪئي هئي. جنهن خلاف سنڌ ۾ هڙتالون به ٿيون هيون ته وڏا وڏا جلسا به ڪيا ويا. مشرف جي آمريت دوران به سنڌ اسيمبلي مان ان گريٽر ٿل ڪئنال خلاف ٺهراءُ منظور ڪيا ويا، سنڌ جي موجوده اسپيڪر نثار کهڙي جو ان تحريڪ ۾ هڪ وڏو ڪردار هو. هن سنڌ جي حقن لاءِ مخالف ڌر جي اڳواڻ ۽ پيپلز پارٽي سنڌ جي صدر هجڻ جي حيثيت ۾ جيترو دفاع ڪيو، جيتري جدوجهد ڪئي هئي، اها سنڌ جي تاريخ جو هڪ اهم باب آهي. پر اڄ نثار کهڙو سنڌ اسيمبلي جو اسپيڪر آهي، هن جدوجهد ۾ تتي ٿڌي ڪاهيندڙ قائم علي شاهه سنڌ جو وڏو وزير آهي ۽ انهن جا ٻيا ساٿي به حڪومت جو حصو آهن پر افسوس جو پيپلز پارٽي سنڌ کي حڪومت ۾ ايندي ئي گريٽر ٿل ڪئنال ذريعي سنڌ جي پاڻي تي ڌاڙو هڻڻ جا ٿيندڙ سانباها نظر نه پيا اچن. حڪومت ۾ اچي انهن کان اهو سڀ ڪجهه ڇو وسري ويو آهي؟ مون کي چڱي ريت ياد آهي ته مشرف حڪومت ۾ لاهور ۾ ٿيل چئني صوبن جي مخالف ڌر جي اڳواڻن جي ڪانفرنس ۾ ان گريٽر ٿل ڪئنال کي رد ڪيو ويو هو. مون کي ياد آهي ته ان وقت پنجاب ۾ مخالف ڌر جي اڳواڻ قاسم ضياءَ لاهور کان ڪهي وڃي حيدرآباد جي حيدر چوڪ تي گريٽر ٿل ڪئنال خلاف ٿيل جلسي کي خطاب ڪيو هو، پر هن وقت ماڻهو نثار کهڙي جا اهڙا بيان ڏسڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ آتا آهن ته ”گريٽر ٿل ڪئنال نه کپي.“ سيد قائم علي شاهه ڏانهن به خلق ڏسي رهي آهي ته هو سنڌ کي خيرات ڏيارڻ بدران پاڻي ٺاهه واري معاهدي تحت حق ڏيارڻ لاءِ عملي طور تي ڪڏهن ٿو وفاقي حڪومت مٿان دٻاءُ وجهي؟ ان مسلم ليگ (نون) کي به ڪجهه ياد اچڻ گهرجي، جيڪا سدائين پاڻي ٺاهه جو ڪريڊٽ کڻندي آئي آهي. اهو پاڻي ٺاهه، جنهن ۾ به ان وقت جي حڪمرانن سنڌ کي حق ڏيارڻ بدران خيرات ڏياري هئي. نواز شريف هجي يا شهباز شريف يا پاڻي جي مسئلي تي ايوان ۾ گرما گرم تقرير ڪندڙ سردار کوسه هجي، سڀ اهو چوندي ناهن ٿڪبا ته 1991ع ۾ نواز شريف جي حڪومت صوبن ۾ پاڻي ٺاهه ڪرايو هو. انهن کان صرف اهو سوال ڪجي ٿو ته ڇا پاڻي ٺاهه ان ڪري ڪرايو ويو هو ته ان تي عمل نه ٿئي؟ مشرف حڪومت ۾ ته آمريت جيڪي فيصلا ڪيا، سي ڪيا، اڄ پنجاب ۾ ان ئي مسلم ليگ جي حڪومت آهي جيڪا پاڻي ٺاهه جا ٻلا پنهنجي سيني تي سجائي هلي رهي آهي، ڇا اها پاڻي ٺاهه تي عمل واري سنڌ جي مطالبي سامهون ڪي روڙ نه اٽڪائيندي؟ ڇا نواز شريف پنهنجي ننڍي ڀاءُ کي اهو حڪم جاري ڪندو ته پاڻي ٺاهه تي عمل واري سنڌ جي مطالبي جي ڪٿي به مخالفت نه ڪئي وڃي؟ ڇا مسلم ليگ (نون) جيڪا جمهوريت، پارليامينٽ، صوبن جي حقن جي اڄ سڀ کان وڏي داعي آهي، اها سنڌ جو ساٿ ڏئي پنهنجي ان قول کي سچو ثابت ڪندي؟

ملڪ جي ٻنهي وڏين جماعتن جي ساک سنڌ جي پاڻي جي حق واري معاملي تي داءَ تي لڳل آهي. پيپلز پارٽي گريٽر ٿل ڪئنال جو ڪم روڪرائڻ ۾ ۽ پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي ته ان جي ساک سنڌ ۾ بچي سگهندي. ساڳي ريت مسلم ليگ (نون) جي پنجاب حڪومت جيڪڏهن پاڻي ٺاهه تي عمل واري سنڌ جي مطالبي جي مخالفت نه ڪندي ته ان جي به ساک بچي ويندي نه.

ali-180@hotmail.com