• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

(آئون توسان ڪيڏو ته پيار ڪريان ٿي) ليکڪ : الطاف شيخ

محترمه رشيده حجاب ٻڌايو ته هن زبيده ڪاليج مان B.SC ڪرڻ بعد سنڌ يونيورسٽي مان باٽني ۾ Ph.D ڪئي. پاڻ پهرين ڇوڪري هئي جنهن هن سبجيڪٽ ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪئي ۽ گولڊ ميڊلسٽ رهي. ان بعد پاڻ سڄي عمر درس و تدريس جي شعبي ۾ رهي. پاڻ ڪيترن ئي ڪاليجن ۾ ٽيچنگ ڪيائين جهڙوڪ زبيده ڪاليج حيدرآٻاد ۾ ان بعد ان ئي ڪاليج جي پرنسپال به ٿي رهي. ان کان علاوه سکر ڪاليج، نزهت ڪاليج حيدرآباد، وومين ڪاليج ڪراچي جي پڻ پرنسپال ٿي رهي. ان بعد ڪاليجن جي ڊائريڪٽر ۽ پوءِ سنڌ حڪومت ۾ ڊائريڪٽر جنرل ٿي رهي. 2002ع ۾ رٽائرمينٽ ورتائين. ادي رشيده حجاب جي شادي 1969ع ۾ جناب انور علي راڄپر سان ٿي. کيس چار ڌيئون آهن. وڏي ڌيءَ انيتا زخرف اعليٰ تعليم ڪئناڊا مان حاصل ڪئي ۽ اتي ئي پنهنجي مڙس نويد پيرزادو سان گڏ رهي ٿي. کين ٻه ٻار معروف مجتبيٰ ۽ روز علي شاهه آهن. ٻي ڌيءَ عينا سعديه پڻ ڪئناڊا ۾ رهي ٿي جتي هن جو مڙس علي رضا مهراڻ يونيورسٽي مان B.E ڪرڻ بعد هاڻ ڪئناڊا ۾ ME ڪري رهيو آهي. هن کي به ٻه ٻار آهن. حسين علي ۽ عائشه لنتا.

آپا جي ٽي ڌيءَ ڊاڪٽر امير پارس ڄامشوري مان MBBS ڪئي ۽ سندس مڙس محمد عالم نوناري انجنيئر آهي. کين به ٻه ٻار آهن: مريم فاطمه ۽ سعد- آپا جي ننڍي ڌيءَ ثنا آغا خان ڪاليج مانMBBS ڪرڻ بعد هاڻ اتي ئي پوسٽ گريجوئيشن ڪري رهي آهي. سندس گهوٽ جو نالو حيدر علي آهي.

رشيده حجاب ادبي دنيا ۾ هڪ مٿاهون نالو آهي. لڳي ٿو ته نوڪري ۽ ٻارن ۾ بزي ٿي وڃڻ ڪري هن بعد ۾ لکڻ ڇڏي ڏنو يا گهٽائي ڇڏيو. نه ته سٺ ۽ ستر واري ڏهي ۾ سندس ڪهاڻيون مهراڻ، روح رهاڻ، مارئي، نئين زندگي، سهڻي ۽ هلال پاڪستان جهڙن رسالن ۽ اخبارن ۾ اينديون رهيون ٿي. ڪي ڪهاڻيون ته تمام گهڻيون پسند ڪيون ويون، جهڙوڪ:

چڻنگ

ڪنڊن جي سيڄ

ديوي ۽ ديوتا

مَ ڪِ روء مَ ڪي رڙ، وغيره

بهرحال هي سڀ پراڻيون ڳالهيون ان ڏينهن حيدرآٻاد ۾ هلندر سنڌي ادبي سنگت جي ايوارڊ ڏيڻ واري فنڪشن دوران ياد اچي ويون. فنڪشن جي ڪارروائي جو تفصيل هتي نه ڏنو اٿم جو اهو ٻئي ڏينهن سڀني اخبارن ۾ اچي ويو. ان ڏينهن ڪيترين ئي اخبارن ۽ ٽي وي چئنلن جا نمائندا ۽ فوٽو گرافر نظر اچي رهيا هئا.KTN ۽ مهراڻ ٽي وي وارن مون کان به انٽرويو اچي ورتو. ڪراچي ۾ رهندڙ سنڌي KTN گهڻو ڏسن ٿا پر هاڻ هنن ۾ ’مهراڻ‘ وڌيڪ پاپولر ٿيندي وڃي. ٿوري ئي عرصي ۾ لڳي ٿو ته هنن وڏي محنت ڪئي آهي. آئون اڄ ڪلهه عبرت اخبار ۾ ڪالم لکان ٿو. سو ٻئي ڏينهن ان خبر جي ڪٽنگ پاڻ وٽ محفوظ رکڻ لاءِ ته سنڌي ادبي سنگت اسان چڱن مڙسن جي ادبي خدمتن جي مڃوتي ۾ اسان کي ايوارڊ سان نوازيو، عبرت اخبار ئي خريد ڪيم. عبرت اخبار پڙهي افسوس ٿيو ته ان ۾ نه اسان کي ايوارڊ ملڻ جي خبر ۽ نه تصوير- آخر ڪاوش اخبار گهرايم ۽ پوءِ خبر پئي ته عوامي آواز، هلال پاڪستان ويندي سوڀ اخبار به اها خبر نه فقط تفصيل سان ڏني آهي پر فوٽو به ڏنو آهي. هن عمر ۾ مون لاءِ فوٽو يا ڪا خبر اچڻ ڪا اهم ڳالهه ناهي پر عبرت اخبار جي انهن افعالن تي افسوس ضرور ٿيو. هونءَ به عبرت اخبار وارا ڪڏهن ڪالم جو اڌ کائي ويندا ته ڪڏهن وري سڄو ڪالم گم ڪري ڇڏيندا. مالڪ لک عزتون ڏيندا پر سندن اخبار جو ڪم هلائيندڙ، هر ڳالهه کي Casual پيا وٺندا. اخبار جي نيوز ايڊيٽر کي فون ڪري ان ڳالهه ڏي ڌيان ڇڪايم.

”سائين مونکي خبر ناهي رات جي نيوز واري ايڊيٽر جو ڏوهه آهي.“

وري رات واري نيوز ايڊيٽر کي فون ڪيم ته وراڻيائين: ”سائين فوٽو گرافر نئون هو. ان کي خبر ئي نه هئي ته توهان عبرت اخبار لاءِ ڪالم لکو ٿا.“ جواب مليو.

وراڻيومانس ”ته پوءِ ڪاوش اخبار ۽ ٻين اخباروارن کي شاباس هجي جو هنن جي اخبارن ۾ نه لکڻ جي باوجود به هنن اسان جي تصوير ڏني آهي.“

بهرحال عبرت اخبار وارن سان ڪڏهن ڪالم گم ڪرڻ تي، ڪڏهن ڪالم کي صحيح جاءِ نه ڏيڻ تي، ڪڏهن پروفن جي چُڪن تي شڪوه شڪايتون لڳيون رهن ٿيون. عبرت اخبار جي آفيس ۾ جنهن سان به کڻي ڳالهاءِ ته آخر ۾ چوندو ”سائين توهان سوچي نٿا سگهو ته اسان توهان جو ڪالم ڪيڏي خيال سان ٿا ڇپيون. توهان سوچي به نٿا سگهو ته توهان جي ڪالم اچڻ جو اسان کي ڪيڏو انتظار ٿو رهي….“

۽ اهي ساڳيون شڪايتون ۽ عبرت اخبار وارن طرفان ساڳيا جواب، مون جهڙن ٻين ڪالم لکڻ وارن کي به ملندا رهندا هوندا. عبرت جي انهن افعالن تان هڪ بنگالي ڇوڪري ياد ٿي اچي جيڪا اڄ کان 47 سال اڳ جڏهن بنگلاديش جي شهر چٽگانگ ۾ مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ دوران، منهنجي بنگالي روم ميٽ کي خط لکندي هئي. هوءَ هميشه خط ۾ اهو جملو لکندي هئي ته:

”تمي وشئس ڪوتي پارونا، اَمِي تُماڪي ڪوتو ڀالي ڀاشي.“

(تون اندازو نٿو ڪري سگهين ته آئون توسان ڪيڏو پيار ڪريان ٿي.)

جواب ۾ منهنجي روم ميٽ لکيس ته جنهن ردي اخبار جي ڪنڊ تي اهو جملو لکي مون ڏي موڪلين ٿي مونکي ان مان ئي اندازو ٿيو وڃي ته تون مون سان ڪيڏو پيار ڪرين ٿي.“

سو عبرت اخبار وارا به هر وقت اهو ضرور چوندا رهن ٿا ته هنن کي اسان جا ڪالم وڻن ٿا، پر رکي رکي جيڪي جُٺيون ڪن ٿا، ان مان اندازو ٿيو وڃي ته هو اسان جهڙن ليکڪن کي ۽ انهن جي ڪالمن کي ڪيڏو پسند ڪن ٿا.

بهرحال ردي اخبار جي ڪنڊ تي خط لکڻ جي باوجود منهنجي بنگالي ڪلاس ميٽ کي پنهنجي هم زبان دوشيزه جون ٻيون ادائون پسند اچي ويون ۽ هن سان شادي ڪري اڄ ڏينهن تائين خوش آهي. گذريل سال سلهٽ سندن گهر ويو هوس ته ”اَمي تُماڪي ڪوتو ڀالو ڀاشي“ لکڻ واري ڇوڪري اسان وانگر ناني ڏاڏي ٿيو ويٺي هئي.

سو عبرت اخبار جي باوجود ڪوتاهين جي ڪي ڪي ادائون اهڙيون آهن جو اسان جهڙن ڪيترن ليکڪن جو ساٿ ساڻن قائم دائم آهي. عبرت اخباروارن جي اها ڳالهه پڻ تعريف جوڳي آهي ته اها صبح ساڻ نيٽ تي اچيو وڃي ۽ ولايت ۾ رهندڙ سنڌي اڄ ڪلهه گهڻي کان گهڻا عبرت اخبار ئي پڙهن ٿا. ايتري قدر جو ڪراچيءَ ۾ جيسين اخبار وارو اخبار اڇلائي وڃي، ان کان اڳ منهنجي ڇپيل ڪالم بابتComments جو، ڪڏهن ڪوالانمپور کان غلام علي سولنگي جو ته ڪڏهن شاهه عالم کان ڊاڪٽر شفيع محمد نظاماڻيءَ جو ته ڪڏهن وري ترنگانو کان مير الهداد ٽالپر جو فون يا اي ميل پهچيو وڃي.

(نوٽ: ڪوالالمپور، شاهه عالم ۽ ترنگانو ملائيشيا جا شهر آهن جتي اسان کان چار ڪلاڪ اڳ سج اُڀري ٿو.)

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

ماسي حاڪم زاديءَ جي ڌيءَ رشيده حجاب ليکڪ : الطاف شيخ

پاڻ گذريل ڪالم ۾ سسئي پليجو ۽ سندس ڳوٺ جنگشاهي جي ڳالهه ڪئي. هڪ ٻه ڳالهيون رهجي ويون اهي هتي لکان ٿو. رسول بخش پليجو سياسي طرح جيتوڻيڪ ”عوامي تحريڪ“ سان تعلق رکي ٿو پر سندس ڀاءُ غلام قادر ۽ ان جي ڌيءَ سسئي پيپلز پارٽي سان آهي. غلام قادر پليجو به ٻه دفعا صوبائي اسيمبلي جو ميمبر چونڊجي چڪو آهي ۽ هينئر به سياست ۾ فعال آهي. سسئي پليجو واحد صوبائي اسيمبلي جي ميمبر آهي جيڪا عورتن جي سيٽ تي ٺٽي جي ميرپور ساڪرو PS-85 تڪ ۾ چونڊي وئي آهي. پاڻ هن وقت وزير ثقافت ۽ سياحت آهي. پاڻ ڊبل گريجوئيٽ آهي. سنڌ يونيورسٽي مان بي اي ڪرڻ بعد هن لنڊن مان بين الاقوامي قانون ۾ ڊگري حاصل ڪئي. سسئي پليجو جي والده اختر بلوچ 17 سالن جي هئي ته ايوب خان جي مارشل لا واري دور ۾ سنڌي شاگرد تحريڪ دوران جيل ۾ سال کن رهي. رسول بخش پليجو سنڌين ۾ سڀ کان گهڻو عرصو جيل ۾ رهيو آهي. آئون ملائيشيا ۾ هوس ته 1989ع ۾ ملائشيا جي انگريزي اخبار New Straits Times رسول بخش پليجو صاحب تي صفحو ڪڍيو هو ته هو ايشيا جو وڏي ڄمار جيل ۾ گذاري آزاد ٿيو آهي. ان جو ذڪر مون ملائيشيا واري سفر نامي ۾ به ڪيو آهي.

جنگشاهي ٻي ڪنهن ڳالهه کان مشهور هجي يا نه پر فوجي تاريخ ۾ پاڪستان جي ٿيڻ واري پهرين ”ڪمانڊر ان چيف“ جنرل محمد افتخار خان جي حادثي کان مشهور آهي. پاڪستان ٿيڻ وقت پاڪستان جو آرمي چيف فرئنڪ ميسروي هو ان بعد 11 فيبروري تي سر ڊگلس ڊيوڊ گريسي ڪمانڊر- ان چيف“ ٿيو ۽ 1951ع تائين- يعني رٽائرمينٽ تائين گريسي ان پوسٽ تي رهيو ۽ اهو فيصلو ٿيو هو ته گريسي بعد پاڪستان جو فوجي ڪمانڊر چيف انگريزي بدران هن نئين ملڪ پاڪستان جو رهاڪو ٿيندو. جنهن لاءِ ميجر جنرل محمد افتخار خان جو نالو منتخب ٿي چڪو هو. پر جنرل صاحب انگريز فوجي آفيسر گريسي جي رٽائرمينٽ کان اڳ 1949ع ۾ جنگشاهي وٽ هوائي حادثي ۾ وفات ڪري ويو. جنگشاهي ٺٽي ضلعي جو وڏو ۽ اهم شهر آهي جيڪو ريل رستي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن سان ڳنڍيل آهي ۽ ٺٽي کان 13 ميل اولهه ۾ آهي.

بهرحال ويٺي ويٺي هي پراڻيون ڳالهيون ياد اچي ويون جيڪي سٺ واري ڏهي جون آهن. سسئي جو پيءُ غلام قادر پليجو، چاچو عبدالرحمان ۽ اسان سڀ اڃان شاگرد هئاسين. پنجاهه سي سي هونڊا تي ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ چڪر هڻندا هئاسين. اڄ ان کي اڌ صدي کن اچي ٿي آهي. مون کي وري ان قسم جي ڳالهه عجيب ٿي لڳي جو آئون وچ وارو عرصو 30-40 سالن کن پنهنجي ملڪ جي Scene مان ئي آئوٽ ٿي ويس. 1963 تائين- يعني 18-19 سال پنهنجي ڳوٺ هالا پيٽارو ۽ حيدرآباد (جتي منهنجا ناناڻا رهيا ٿي ۽ گرمين جي موڪل ۾ حيدر چوڪ وٽ ناني جي گهر رهائش ٿيندي هئي) ۾ رهڻ بعد پوءِ آئون 30-40 سال پنهنجي ملڪ کان ئي ڏور ٿي ويس ۽ هاڻ جڏهن 60-65 ورهين جو ٿي موٽيو آهيان ته ڪيتريون ئي ڳالهيون عجيب ٿيون لڳن ۽ حيرت ۽ خوشيءَ جا مختلف جذبا پيدا ٿا ٿين، جيئن اڄ 44 سالن بعد شمس جعفراڻي کي ۽ پهريون دفعو سسئي کي ڏسي حيرت ۽ خوشي ٿي رهي اٿم. ان سان گڏ هڪ ٻئي ماڻهو سان منهنجي تازي ملاقات جو احوال هتي لکڻ بي مهل نه ٿيندو ۽ ان عظيم شخصيت جو هتي مون کي ضرور ذڪر ڪرڻ کپي جنهن کي اسان جي ڪيترن ادب دوست ماڻهن وساري ڇڏيو آهي.

مٿي آئون ٻڌائي چڪو آهيان ته انٽر تائين جيڪي سال آئون پاڪستان يعني سنڌ ۾ رهيس ان ۾ پيٽارو کان علاوه موڪل جا ڪجهه ڏينهن ڳوٺ هالا ۾ گذرندا هئا ته ڪجهه ڏينهن حيدرآباد ۾ ناني جي گهر. اسان جي ناني جو گهر اڄ واري حيدر چوڪ کان ڪجهه وکون ڏکڻ طرف هو. ٻه چار گهرن بعد خالد هاشماڻي جو گهر هو جيڪو ٻه سال رکي پيٽارو آيو ۽ انهن جي گهر سامهون مغلن جو گهر هو، جنهن جي ٻاهران نور احمد مغل لکيل هوندو هو. هنن جي گهر ۾ به منهنجي ڀاءُ ۽ مون جيڏا ٻار هئا ۽ ڪڏهن سندن گهر ڪڏهن ٻاهر راند ڪندا هئاسين. اسان جيڏو رشيد ۽ مقبول هئا. سندن هڪ وڏي ڀيڻ رشيده نالي هئي. ڪا خاص وڏي نه هئي. مون کان کڻي ٻه سال کن وڏي هجي، جو اتي جي گاڏي کاتي واري اسڪول ۾ رشيده ۽ اڄ جي V.C ادا مظهر جي ننڍي ڀيڻ سلطانه صديقي جيڪا اڄ ٽي وي چئنل ’هم‘ ۽ ’مصالا‘ جي حوالي سان سڃاتي وڃي ٿي چوٿين ڪلاس ۾ هئي ته اسان ٻئي ڪلاس ۾ ڊاڪٽر فهميده حسين جن جو پڻ پاڙي ۾ گهر هو اسان کان ٻه ٽي سال کن ننڍي هئي. رشيده جو والد صاحب نور احمد مغل صاحب انهن ڏينهن ۾ مختيارڪار هو ۽ منهنجو پيءُ به روينيو ۾ ئي هو- شايد اسسٽنٽ ڪمشنر. ٻنهي جي پاڻ ۾ سٺي دوستي هئي. سندن ٽيون دوست جمال الدين جماڻي هو جنهن جو گهر ٿورو اڳيان هو. جماڻي صاحب جو پٽ اقبال (جيڪو هاڻ انڪم ٽئڪس ڪمشنر ۽ D.G جي عهدي تان گذريل سال رٽائرڊ ٿيو اهو پڻ اتي ايندو هو ۽ ماسي حاڪمزادي (رشيده جي ماءُ) چوندي هئي. هي منهنجو سڳو ڀاڻيجو آهي. گهڻو گهڻو پوءِ هڪ دفعو ناني جي گهر آياسين ته خبر پيئي ته ادي رشيده جي شادي راڄپرن ۾ ايڏانهن موري پاسي ٿي آهي.

پيٽارو ۾ تعليم حاصل ڪرڻ بعد مئرين انجنيرنگ (جهاز هلائڻ جي انجنيئرنگ) جي تعليم ۽ پوءِ نوڪري ٻاهر ئي ٿيندي رهي. اسڪول، ڪاليج ۽ هاڻ نوڪري جي ڏينهن ۾ آئون هر وقت رسالا ۽ اخبارون پڙهندو رهيس ۽ افسانا لکندڙن ۾ منهنجا جيڪي دلپسند لکندڙ هئا رشيده حجاب انهن مان هڪ هئي. مون کي اها خبر ئي نه ته ناناڻن جي پاڙي ۾ جيڪا ماسي حاڪم زادي جي ڌيءَ رشيده نظر ايندي هئي اها رشيده حجاب ئي آهي جنهن جا افسانا نئين زندگي ۽ مهراڻ جهڙن رسالن ۾ هميشه پڙهندا رهون ٿا. ان ڳالهه جي خبر مون کي اڌ صديءَ بعد گذريل هفتي اقبال جماڻي جي ڌيءَ جي شادي تي پيئي، سو به آخر ۾ اٿڻ وقت. شادي ۾ آيل مهمان هاڻ وڃي رهيا هئا. هڪ ٽيبل تي اڃان ڪجهه مهمان ويٺا هئا. ان وٽان جيئن ئي منهنجو لنگهه ٿيو ته سامهون ويٺل فضل قلباڻي اٿي مليو ۽ مون کي ڀر ۾ ويٺل محترمه ڏي اشارو ڪري چيو ته ادي رشيده حجاب سان نه ملندائو؟ رشيده حجاب!“ حيرت مان مون نالو ورجايو. هيستائين مون ته رشيده حجاب جو رڳو نالو ٻڌو هو. ملڻ جي شوق جي باوجود مونکي ڪڏهن کيس ڏسڻ جو به موقعو نه مليو هو ۽ هاڻ جيئن کڻي ڏسان ته وڏي عرصي جي تبديلي جي باوجود هوءَ ماسي حاڪم زادي جي ڌيءَ لڳي رهي هئي، آئون ويهي رهيس. ”آپا توهين هتي ڪيئن؟“

”اقبال جماڻي منهنجو ماسات ته ٿئي ۽ هي قلباڻي به امان جي مائٽيءَ ۾ آهن.“

جيتوڻيڪ جلدي ۾ هوس پر هن عجيب ملاقات ڪري ڪلاڪ کن ويهي ادي رشيده حجاب کان سندس ۽ سندس فئملي جو احوال وٺندو رهيس ان ڏينهن مون کيس تقريباً 50 سالن جي Gap کانپوءِ ڏٺو هو. آخري دفعو سندن گهر 1961ع ۾ ويو هوس جڏهن مئٽرڪ ۾ هوس.

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

ماڊرن سسئي جي ڪهاڻي ليکڪ : الطاف شيخ

سنڌي ادبي سنگت جي سال 2009ع ايوارڊ فنڪشن ۾ سسئي پليجو پنهنجي تقرير ۾ اهو يقين ڏياريو ته هڪ وزير جي حيثيت ۾ هوءَ هر ممڪن ڪوشش ڪندي ته سنڌي ادبي سنگت خوشحال رهي ۽ هن اداري کي گهڻي کان گهڻيون سهولتون ملي سگهن. سسئي پليجو جيڪا هڪ ليکڪ جي حيثيت سان اُڀري ۽ هاڻي سياستدان آهي. ادب ۽ سياست کيس ورثي ۾ ئي مليو آهي. سندس چاچو رسول بخش پليجو به هڪ ليکڪ، مفڪر، دانشور ۽ سياستدان آهي. سندس والده اختر بلوچ سنڌ جي پهرين عورت آهي جنهن جيل ڀوڳيو ۽ سندس ان جيل جي ڪٿا ڪتابي صورت ۾ تمام گهڻي مشهور ٿي. سندس ڪتاب ”قيدياڻيءَ جي ڊائري“ جون خبر ناهي ڪيتريون Editions نڪري چڪيون آهن. سسئي پليجو منهنجي هڪ ڪتاب ”تيستائين گڊ باءِ“ جا پيش لفظ پڻ لکيا آهن. هاڻ جڏهن کان وزير ٿي آهي هن جا اخبار ۾ ڪالم نٿا اچن نه ته سندس ڪالم ۽ مضمون مختلف اخبارن ۾ Regularly ايندا رهيا ٿي. ان کان علاوه هوءَ ٻاهر توڙي ملڪ ۾ ٽي وي جي مختلف چئنلن تي انٽرويو ڏيندي رهي ٿي ۽ سنڌ جي ڪاز لاءِ مختلف بحث مباحثن ۾ نظر ايندي رهي ٿي. هڪ ليکڪ، منهنجو اهو پنهنجو اصول ۽ خيال آهي، چاهي ڪيترو به مشغول ٿي وڃي، هن کي لکڻ لاءِ ڪجهه نه ڪجهه وقت ڪڍڻ کپي. اڄ به سسئي جهڙا ماڻهو اسان لاءِ وزير يا سياستدان نه پر ليکڪ آهن. منهنجو ان ڳالهه تي هر وقت غلام قادر (سسئي جي والد) سان جهيڙو لڳو رهي ٿو ته سسئي کي لکڻ کپي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته وزير ٿيڻ بعد هوءَ ڪافي بزي ٿي وئي آهي ۽ هن کي عوام جي مسئلن کي منهن ڏيڻ لاءِ ڀڄ ڊڪ ڪرڻي ٿي پوي پر تنهن هوندي به هوءَ چاهي ته لکڻ لاءِ وقت ڪڍي سگهي ٿي. غلام قادر جو اهوئي جواب هوندو آهي ته ”آئون توهان سان سؤ سيڪڙو سهمت آهيان پر هوءَ منهنجي شايد نه ٻڌي توهان چوندائوس ته مڃيندي.“ بهرحال اسان جي سسئي ۽ پير مظهر جهڙن پڙهيل ڳڙهيل سياستدانن کي کپي ته ذوالفقار علي ڀٽو ۽ بينظير صاحبه وانگر هڪ ته پنهنجو مطالعو قائم رکن ۽ اخبارن ۾ لکڻ لاءِ ڪجهه نه ڪجهه وقت ڪڍندا رهن. ظاهر آهي سياست ۾ هو اسان کان وڌيڪ تجربو رکن ٿا، هر وقت سياستدانن سان ملندا رهن ٿا ۽ هنن جون لکڻيون هڪ عام ماڻهو کيEducate ڪري سگهن ٿيون. ملائيشيا ۾ هوندو هوس ته اتي به ڏسندو هوس ڪيترن ئي وزيرن جا توڙي محمد مهاتير جا ملئي اخبارن ۾ ڪالم ايندا رهيا ٿي. ملائيشيا جي پهرين وزيراعظم تنڪو عبدالرحمان به ڏاڍو لکيو. اڄ هن جا ڪالم ڪتابي صورت ۾ سندن ملڪ جا نوجوان ۽ اسان ڌاريان پڙهون ٿا ۽ سسئي پليجو ته ماشاءَ الله هڪ اعليٰ تعليم يافته، ڪالم نگار، دنيا جو گهڻي کان گهڻو سفر ڪندڙ ۽ سنڌ جي اڀرندڙ ۽ مستقبل جي هڪ بهترين عورت اڳواڻ ليکي وڃي ٿي. سندس وزير ٿيڻ کان اڳ آمريڪا ۾ ڪجهه سياسي سُڌ ٻُڌ رکندڙن سان اهائي ڳالهه ٿي رهي هئي ته هڪ چيو ته ”سسئي ٻين ڪيترن ئي سياستدانن کان ان ڳالهه ۾ مختلف آهي ته هوءَ ڳوٺن ۾ رهي آهي ۽ هن غربت کي ويجهڙائيءَ کان ڏٺو آهي ان ڪري هن مان غريب عوام جو وڌيڪ فڪر ڪرڻ جي اميد ڪري سگهجي ٿي. اڄ سندس وزير ٿيڻ بعد سندس هڪ ٻي به Plus پئانٽ نظر اچي ٿي ته هن جو مڙس هن جي ڊيوٽي ۾ ڪابه دخل اندازي نٿو ڪري. مارگريٽ ٿيچر جي مڙس وانگر نه شوبازي ٿو ڪري نه وڏ ماڻهپي. ڪيترن کي ته اها به خبر ناهي ته سسئي شادي شده آهي.

سائين رسول بخش پليجو وارن سان منهنجي ڄاڻ سڃاڻ تمام پراڻي هلندي اچي، آئون ماضيءَ ۾ جهاتي پائڻ لڳس ته منهنجي پهرين ملاقات رسول بخش سان ڪڏهن ٿي ۽ ڪٿي ٿي؟

حيدرآباد ۾ يا جنگشاهيءَ ۾؟ ياد نه پيو اچيم پر اهو سٺ جي ڏهي جو سال منهنجي ناني محمد حسن سومرو جو گهر گاڏي کاتي ۾ هوندو هو. اتي ئي شايد پليجو صاحب جي آفيس هئي يا اسان جي نانيءَ جي ڀاءُ ماما عبدالرحمان مرزا يا ان جي پٽ جسٽس حامد علي مرزا جن جي گهر ملاقات ٿي. اهي سڀ وڪالت ڪندا هئا. ماضيءَ جي هڪ Scene ۾ رسول بخش صاحب سان منهنجي خبر چار منهنجي والد گل محمد شيخ جي آفيس ۾ به ٿي هئي، پر هن وقت مون کي پهرين ملاقات ياد نٿي اچي. رسول بخش پليجو صاحب جي ننڍن ڀائرن عبدالرحمان ۽ غلام قادر سان به منهنجو ملڻ ٿيندو هو. عبدالرحمان ڪراچي ۾ روس جي سفارتخاني ۾ هوندو هو. هي سال 1964ع هو. اسان اديب روسي سفارتخاني جو ڪو فنڪشن ٿيندو هو ته ضرور ويندا هئاسين جتي عبدالرحمان پليجو ۽ هڪ نظاماڻي صاحب (هن وقت نالو وسري ويو آهي) اسان کي خاص ڪري مونکي جهليندا هئا ته هتي اچڻ سان پوليس توهان جي پٺيان لڳي ويندي. رسول بخش پليجو جي ڳوٺ به وڃڻ ٿيندو هو. منهنجو والد ٺٽي ۾ ڪافي سال ڊپٽي ڪمشنر ٿيو. آئون جڏهن به ڪراچي کان ٺٽي ويندو هوس ته ريل رستي جنگشاهي ۾ لهي پوءِ بس ۾ ٺٽي پهچندو هوس. ڪڏهن ڪڏهن عبدالرحمان (سسئي جو چاچو) به مون سان گڏ هوندو هو. هنن جو ڳوٺ جنگشاهي آهي بلڪ جنگشاهي جي ڀرسان نيوات نالي ڳوٺ آهي. رسول بخش پليجو صاحب بعد ۾ (۽ شايد حالتن جي گردش ڪري) سياستدان بڻيو نه ته اسان جيڪي شروع جا سال هن کي ڏٺو، هو هڪ قابل وڪيل ۽ ليکڪ هو. هن جون ڪهاڻيون، خاص ڪري انڌا اونڌا ويڄ (تنقيد) پسي ڳاڙها گل (ڪهاڻيون)، سَندِي ذات هنجن وغيره سهڻي ۽ روح رهاڻ ۾ ڇپبيون هيون ته سڄي سنڌ ۾ چؤ پچؤ هُلي ويندو هو. اڄ کان اڌ صدي اڳ واري رسول بخش پليجو جون ڳالهيون ٻڌڻ وٽان هيون. هو ڳالهائيندو هو ته اسان ٻڌڻ وارا پنڊ پهڻ ٿي ويندا هئاسين. هن جي هر ڳالهه ۾ ڄاڻ، عقل ۽ دليل هو ۽ ٻڌندڙ کي آسانيءَ سان قائل ڪري وٺندو هو. اڄ به اسان رسول بخش پليجو کي ان ئي شوق سان ٻُڌون ٿا. ڪڏهن ڪڏهن آئون سوچيندو آهيان ته اهي خوش نصيب آهن جيڪي حيدرآباد ۾ رهن ٿا ۽ رسول بخش صاحب جون وقت بوقت ڳالهيون ۽ تقريرون ٻُڌندا رهن ٿا. ٽي سال اڳ پليجو صاحب واشنگٽن آيو هو ته اسان دوست، نيو جرسي کان هلي مَلِهي سندس تقرير ٻُڌڻ لاءِ وياسين. ڊاڪٽر مقبول هاليپوٽي، خميساڻي ۽ ڊاڪٽر اعجاز ترڪ جهڙا ته اڃا به پري کان اچي نڪتا هئا. شام جو ان هوٽل جي هڪ ريسٽورنٽ ۾ ڪافي پيئڻ ويس ته اتي ڊاڪٽر مٺل وقاصي، عزيز ناريجو ۽ رحمان سومرو جن، رسول بخش پليجو جو نالو وٺي، ڪجهه بحث ڪري رهيا هئا. منهنجي پڇڻ تي ڊاڪٽر مٺل ٻڌايو ته هو رسول بخش پليجو جون اڄ تائين ڪيل تقريرون جمع ڪري CD ٺاهڻ چاهين ٿا. مونکي ته ڏاڍي خوشي ٿي. خبر ناهي اهو ڪم سرانجام ٿي سگهيو آهي يانه، ان جي ڄاڻ حاصل ڪري نه سگهيو آهيان. اسٽيج تي ڀرسان ويٺل سسئي کان پڇيم ته ننڍي هوندي اسان پنهنجي ماسي زبيده ٻگهيو جي گهر فقير جي پڙ ڏي ويندا هئاسين ته رستي تي شهاب سئنيما وٽ توهان جو فلئٽ هوندو هو جتي ادا رسول بخش، توهان جو والد ۽ عبدالرحمان کان علاوه هنن جي حور نالي هڪ ڀيڻ پينگهي ۾ ويٺي هوندي هئي. مون کي اڄ به اهو گهر ۽ ادي حور چٽي طرح ياد ٿي اچي. هوءَ اسان کان چار پنج سال وڏي هوندي هئي. سسئيءَ ٻڌايو ته اها حيدرآباد ۾ ئي رهي ٿي.

تعليم پوري ڪرڻ بعد عبدالرحمان، غلام قادر ۽ اسان جي شادي ٿي. 1971ع ۾ منهنجي شادي ٿي. ٻئي سال غلام قادر جي شادي جيجي زرينه جي ڌيءَ اختر بلوچ سان ٿي. ادي اختر ويجهڙائيءَ ۾ ٻه دفعا جيل ڪاٽي آئي هئي، سندس ڪتاب ”قيدياڻي جي ڊائري“ ڪري به هوءَ سڄي سنڌ ۾ مشهور هئي. کين ٻار دير سان ٿيا. 1972ع ۾ مونکي وڏي ڌيءَ مريم جيجل ڄائي ۽ 1975ع ۾ ٻي ڌيءَ مارئي ڄائي. سال کن رکي 1976ع ۾ ادي اختر وارن کي پهريون ٻار سسئي 1976ع ۾ جنگشاهي ۾ ڄائو. ان بعد بختاور، پرهه، سرمد ۽ اسد جنم ورتو. سسئي جي شادي سن 2000 ۾ علي نواز ڪلهوڙي جي پٽ سهيل احمد سان ٿي. انهن ڏينهن ۾ آئون ڪراچيءَ ۾ هوس ۽ سسئي جي شادي تي سندس چاچن، پڦين ۽ جيجي زرينه سان سالن بعد ملي بيحد خوشي ٿي. انهن سان ملڻ ۾ آئون ايڏو ته محو ٿي ويس جو گهوٽ ڪنوار کي به نه ڏسي سگهيس. سسئي کي مون پهريون دفعو سن 2005ع ۾ ٽي وي جي ڪنهن چئنل تي ڏٺو. سندس بردباري ۽ اعتماد سان مختلف ماڻهن سان سنڌ جي مسئلن تي سنڌي، اڙدو ۽ انگريزيءَ ۾ بحث مباحثا ٻڌي خوشي به ٿي ته حيرت به! اخبارن ۾ سندس ڪالمن به متاثر ڪيو ۽ ٻه ٽي دفعا فون ڪري سسئي کي پنهنجي هڪ سفرنامي لاءِ پيش لفظ لکڻ لاءِ چيم. ان بعد هڪ ٻه دفعو جڏهن به ڪراچي اچڻ ٿيو ۽ سسئي سان ملڻ لاءِ ارادو ڪيم ته ادي اختر يا سندس والد غلام قادر ٻڌايو ٿي ته هوءَ لنڊن آهي يا جنگشاهي. اڄ کيس سامهون ڏسي هڪ دفعو وري خوشي ۽ حيرت ٿي رهي آهي ته وقت ڪيترو جلدي جلدي گذري ٿو. ڄڻ ڪالهوڪو ڏينهن هو ۽ اسين وڏي تجسس مان سندس والده (اختر بلوچ) جي قسط وار ”قيدياڻيءَ جي ڊائري“ روح رهاڻ يا شايد سهڻي رسالي ۾ پڙهندا هئاسين.

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

رڳو ڇوڪرين جون ڪهاڻيون ڏئي ٿو…. ليکڪ : الطاف شيخ

ڏٺو وڃي ته سنڌي ادبي سنگت جهڙيون ايسوسيئيشنون ۽ ادارا سِڌي طرح يا اڻ سِڌي طرح ڪافي حد تائين ڪارآمد ثابت ٿيا آهن. هڪ نئون لکندڙ جيڪو ڪچو ڦِڪو لکي ٿو ته هو چاهي ٿو ته هن جي همت افزائي ٿئي. اسان وٽ اڄ ڪلهه سنڌي اخبارن جو تعداد چڱو خاصو آهي پر ايترو به نه آهي جو هو هر نئين لکندڙ جي لکڻي ڇپين. اهڙي صورت ۾ سنڌي ادبي سنگت اهم رول ادا ڪيو آهي. هر ڳوٺ ۽ شهر ۾ هفتي ۾ يا پنڌرهن ڏينهن ۾ هڪ دفعو ادب دوست گڏجاڻي ڪن ٿا جنهن ۾ هرهڪ کي پنهنجي تخليق- ڪهاڻي يا شعر پيش ڪرڻ جو موقعو ملي ٿو. هو پنهنجي ڪاوش ٻين کي ٻُڌائي خوش ٿئي ٿو ۽ ساڳئي وقت محفل ۾ موجود سينئر اديب جيڪا ٽيڪاٽپڻي ڪن ٿا ان مان نئين لکندڙ کي فائدو رسي ٿو جو هن جي رهنمائي ٿئي ٿي. گهٽ ۾ گهٽ آئون جيڪي ڪجهه سکيس اهڙين محفلن مان جتي منهنجا سينئر اديب نسيم کرل، شمشيرالحيدري، تاج بلوچ، امر جليل، آغا سليم ۽ سليم خواجا جهڙا منهنجي لکڻين تي جيڪا ٽيڪاٽپڻي ڪندا هئا اها ڌيان ۾ رکي لکندو رهيس. آئون اسڪول جي ڏينهن ۾ پيٽارو ۾ جهاز هلائڻ جي تعليم حاصل ڪرڻ دوران چٽگانگ (بنگال) مان ٿورو گهڻو اخبارن ۽ رسالن لاءِ لکندو ضرور رهيس پر ڪو خاص نه- لکڻ کان وڌيڪ مونکي پينٽنگ ۽ ڪئليگرافي جو شوق هو. جنهن بابت شمس جعراڻي کي اڄ به ياد آهي ته ميٺارام هاسٽل ۾ جڏهن به واندڪائي ملندي هئي ته مصوري ڪندو هوس. جيئن امر جليل ننڍپڻ ۾ ڪرڪيٽ جو متوالو وڌيڪ هو. هن جو لکڻ پڙهڻ تي به شوق هو پر ڪو اهڙو گهڻو نه. پوءِ ڪراچي کان نواب شاهه اچڻ تي سندس هڪ ڪلاس ميٽ ۽ دوست قمرالدين ٻگهيو- جيڪو پوءِ قمر شهباز جي نالي سان ادبي دنيا ۾ مشهور ٿيو، امر جليل کي سنڌي ادبي سنگت ۾ وٺي وڃڻ لڳو جتي هرهڪ ڪجهه نه ڪجهه لکي ايندو هو جنهن تي ٻيا پنهنجيون Comments ڏيندا هئا ۽ پوءِ امر جليل جي لکڻ جي خاصيت وڌيڪ ڊيولپ ٿي ۽ سڄي سنڌ ۾ هڪ نمايان اديب مڃيو وڃڻ لڳو. ڏٺو وڃي ته اها سنڌي ادبي سنگت نه هجي ها ته اڄ اسان امر جليل ۽ قمر شهباز جهڙن ڪيترن ئي وڏن اديبن کان محروم رهجي وڃون ها. آئون پنهنجو تجزيو ٿو ڪريان ته جيڪي ڪجهه ادبي دنيا ۾ منهنجي حيثيت آهي، ان ۾ سنڌي ادبي سنگت جو وڏو هٿ آهي. ادبي دنيا ۾ جيڪا همت افزائي يا تعليم ۽ رهنمائي ملي اها سنڌي ادبي سنگت جي ڪري. سٺ جي وچ واري ڏهاڪي ۾ جڏهن آئون ڪراچي جي ميٺارام هاسٽل ۾ وندر جون گهڙيون مصوري ذريعي گذاريندو هوس ته هاسٽل ۾ رهندڙ هڪ لاڙڪاڻي جي شاگرد فدا حسين بلوچ (جيڪو پوءِ پاڪستان ٽيليويزن تي مئنيجر ٿيو) مونکي سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻي لاءِ وٺي هليو. انهن ڏينهن ۾ ڪراچي جا اديب نورالدين سرڪي جي آفيس ۾ گڏ ٿي پنهنجيون لکڻيون پڙهندا هئا. اتي منهنجي ملاقات منهنجن دلپسند ليکڪن امر جليل، آغا سليم، قمر شهباز ۽ نسيم کرل سان ٿي. نسيم کرل هر هفتي خيرپور کان ڪراچي ايندو هو ۽ ريڊيو پاڪستان جي ڀرسان ڪنهن هوٽل ۾ اچي رهندو هو.هوٽل جو نالو شايد زميندار هوٽل هو. اسان ساڻس ملڻ هوٽل ۾ به ويندا هئاسين. کائڻ پيئڻ جو شوقين هوندو هو ۽ اسان کي به خوب کارائيندو هو. هن کي جڏهن ڪا ڪهاڻي پوري ڪرڻي هوندي هئي ته ٻئي ڏينهن ڳوٺ وڃڻ بدران سڄو هفتو ٽِڪي پوندو هو. مِڪسڊ گِرل ۽ پهرين مُراد جهڙيون ڪهاڻيون نسيم کرل ڪراچي جي ان هوتل ۾ رهي لکيون ۽ نورالدين سرڪي وڪيل صاحب جي آفيس ۾ هفتيوار سنڌي ادبي سنگت ۾ پڙهيون، جن تي خوب ٽيڪا ٽپڻي هلي ۽ انهن ۾ ڪجهه حد تائين هن تبديلي به آندي.

انهن ڏينهن ۾ لکڻ وارا ٿورا هئا ته رسالا به بنهه نه برابر هئا. نسيم کرل چرچا ڀوڳ به ڏاڍا ڪندو هو. هڪ دفعي نئين زندگي رسالي جو ايڊيٽر مولوي عبدالواحد سنڌي به موجود هو. منهنجي خيال ۾ ان ڏينهن عبدالواحد سنڌي صاحب سان سنڌ اسلاميه هوٽل (بولٽن مارڪيٽ) ۾ سندس جنم ڏينهن ملهائي رهيا هئاسين يا شايد سندن ريٽائرمينٽ تي الوداعي دعوت ڏئي رهيا هئاسين. نسيم کرل ٿوري تعريف ڪري چيو ته سائين عبدالواحد صاحب پنهنجي رسالي ۾ اسان جون ڪهاڻيون گهٽ ڏئي ٿو. رڳو ڇوڪرين جون ڏئي ٿو. جواب ۾ اسان ڏاڍو کِليا هئاسين جڏهن سائين عبدالواحد صاحب چيو ته ”نسيم کرل اجايو ناراض آهي. هي منهنجي عمر آهي ڇوڪرين سان عشق ڪرڻ جي؟ آئون ته اهو چاهيان ٿو ته عورتن جي همت افزائي ڪئي وڃي جو سنڌي ادب ۾تمام ٿوريون عورتون لکن ٿيون.“ پر ان ڏينهن لڳي ٿو ته نسيم کرل سخت ڪاوڙ ۾ هو. هوٽل مان نڪرڻ بعد تاج بلوچ، امر جليل، آغا سليم ۽ مونکي جهلي چوڻ لڳو بهتر آهي، گهٽ ۾ گهٽ اسان مان، ڪوبه نه لکي. نسيم کرل جي وڃڻ بعد مون امر جليل کي چيو ته توهان ته وڏا ليکڪ آهيو ۽ هر رسالو توهانجي ڪهاڻي ڇپيندو اسان لاءِ ته اهو ئي نئين زندگي رسالو آهي. سو هاڻ ڇا ڪجي.

امر جليل ٽهڪ ڏيئي چيو: ”نسيم کرل جا اهي وڏيرڪا حڪم آهن. هفتي کن کان پوءِ پاڻهي پرچي ويندو ۽ چوندو ته نئين زندگي لاءِ لکو.“ ۽ پوءِ اسان امر جليل جي فلئٽ تي اچي چانهه پيتي هئي جتي هن هڪ ڳالهه واهه جي ڪئي ته اسان اديبن کي اهو نه سوچڻ کپي ته اخبار يا رسالي جو مالڪ ڪير آهي. اسانجو دوست آهي يا دشمن. اسان کي پڙهندڙن جو سوچڻ کپي ۽ انهن جو سوچي لکڻ کپي. رسالو يا اخبار کڻي سرڪاري هجي يا ڪنهن سياسي پارٽي جي پر اها گهڻن کان گهڻن ماڻهن تائين پهچي ٿي ته اسان کي ضرور لکڻ کپي. ڪراچي جي هنن ادبي محفلن ۾ ڄاڻايل اديبن کان علاوه ٻيا به ڪيترائي ايندا هئا جهڙووڪ آزاد جتوئي، اقبال جتوئي، سليم خواجا، مورائي، يوسف شاهين، تاجل بيوس، تاج بلوچ، عنايت ۽ هدايت بلوچ وغيره.

مٿي ذڪر ڪيل ڇوڪريون جن لاءِ نسيم کرل صاحب کي شڪايت هئي ته نئين زندگي جو ان وقت جو ايديٽر عبدالواحد صاحب رڳو انهن جون لکڻيون ڇپي ٿو، ڪير هيون؟ ثميره زرين، ماهتاب محبوب، ريٽا شاهاڻي، رشيده حجاب، جميلا نرگس، پروين سومرو، وغيره.

بهرحال اهي سنڌي ادب جا چمڪندڙ ستارا پر بقول نسيم کرل جي ”ڇوڪريون“، اڄ ستر کي پهچي ويون آهن، ڪي ويچاريون ته الله کي به پياريون ٿي ويون آهن. هنن تمام سٺو لکيو ۽ تمام وڏو نالو پيدا ڪيو آهي.

اسانجو ’نان- پيٽارين‘ زرداري ليکڪ : الطاف شيخ

(حصو ٻيو ۽ آخري)

بهرحال هڪ دفعو آئون وري پڙهندڙن کي هي ڪتاب ”ڪيم روح رهاڻ“ پڙهڻ لاءِ چوندس جو هن ڪتاب ۾ ڪيتريون ئي ڳالهيون پڙهندڙن لاءِ سبق آموز ۽ رهنمائي ڪري سگهن ٿيون. هي ڪتاب حيدرآباد مان انٽيل ڪميونيڪيشن وارن ڇپيو آهي جن جو فون نمبر 2721172 آهي يا ليکڪ ڊاڪٽر محمد لائق زرداري کان معلوم ڪري سگهجي ٿو. ڪراچي جو نمبر 4630176-021 آهي ۽ موري جو 411757-0242 ۽ موبائيل نمبر 8232848-0302

ڊاڪٽر محمد لائق زرداري 23 آگسٽ 1943ع تي مورو تعلقي جي ڳوٺ محمد موسيٰ ۾ احمد خان زنگاڻي جي گهر ۾ ڄائو (زنگاڻو، زرداري قبيلي جو هڪ پاڙو آهي) پاڻ پرائمري تعليم جا ڇهه درجا پرائمري اسڪول مڪراري مان ڪيائين ان بعد مورو ۽ نواب شاهه مان مئٽرڪ ۽ انٽر ڪيائين. پاڻ B.A ۽ MA(پوليٽيڪل سائنس ۾) سنڌ يونيورسٽي مان 1970ع ۾ ڪيائين. ان بعد 1975ع ۾ وڪالت ۽ 1980ع ۾ Ph.D ڪيائين. سندن ٿيسز جو عنوان هو ”تحريڪ پاڪستان ۾ سنڌ جو حصو.“

ڊاڪٽر زرداري ويهن سالن جي ڄمار کان مختلف نوڪريون ڪيون جيئن ته ورڪ مستري روڊس (هالاڻي) کان ناڪي منشي ٽائون ڪميٽي (مورو) اهي نوڪريون 2-2 مهينا ڪيائين. ان بعد 1965ع کان وٺي 1970ع تائين سانگهڙ، خيرپور ميرس، حيدرآباد ۽ نواب شاهه جي ٽريننگ اسڪولن ۾ ڊرائنگ ٽيچر ٿي رهيو. ان بعد هالا، سجاول، مورو، ڪوٽڙي جهڙن شهرن جي ڪاليجن ۾ ليڪچرار ۽ اسسٽنٽ پروفيسر ٿي رهيو جيڪو سلسلو 1994ع تائين هليو. ان بعد ٻه سال ڊپٽي سيڪريٽري جنرل يونيسڪو، اسلام آباد ۾ رهيو ۽ بلاول انسٽيٽيوٽ آف هسٽري اينڊ ڪلچر، نواب شاهه جو ڊائريڪٽر مقرر ٿيو. 2003ع ۾ سرڪاري نوڪري مان رٽائرڊ ٿيڻ کان اڳ ڊگري ڪاليج مورو ۽ خيرپور ناٿن شاهه جو پرنسپال پڻ ٿي رهيو. اڄ ڪلهه سائين جن هڪ دفعو وري بلاول انسٽيٽيوٽ نواب شاهه ۾ ڊائريڪٽر جنرل جا فرائض سرانجام ڏئي رهيا آهن.

زرداري صاحب تاريخ، سياست ۽ ادب جي موضوعن تي ڪيترائي مقالا، مضمون ۽ ڪتاب لکي چڪا آهن. سندس ڇپايل ڪتابن مان هيٺيان قابل ذڪر آهن.

تحريڪ پاڪستان ۾ سنڌ جو حصو

هن ڪتاب ۾ 1843ع کان وٺي 1936ع تائين برطانوي دور ۾ سنڌي عوام جي مختلف سياسي تحريڪن، خاص ڪري خلافت تحريڪ لاءِ ڪيل جدوجهد جو ذڪر تفصيل سان ڪيل آهي.

واليءَ سنڌ ميان نور محمد ڪلهوڙو

غدار سنڌ.

هي ڪتاب اردو ۾ ڊاڪٽر مبارڪ علي جي ڪتاب ”ڪِيا نائون مل غدار تها“ جي جواب ۾ لکيل آهي.

مجذوب حافظ علي مراد زرداري

هي ڪتاب هڪ بزرگ جي فڪر ۽ زندگيءَ جي حالات تي مشتمل آهي.

لنڊڪيءَ کان لنڊن تائين سفرنامو

سائين جو لکيل هي سفرنامو پڻ پڙهڻ وٽان آهي. بيحد دلچسپ ۽ معلومات آهي. سفرنامي تان ”ڪراچي کان هترا“ سفر نامو به ياد اچي ويو جيڪو سائين جي ٻئي نمبر پٽ حاڪم علي (جيڪو ڪراچي ۾ انڪم ٽئڪس آفيسر آهي) جي گهرواري عائشه زرداري جو لکيل آهي. ڊاڪٽر لائق زرداري صاحب نه فقط پاڻ تعليم حاصل ڪئي پر هن پنهنجي اولاد کي به گهڻي کان گهڻي تعليم ڏني. اڄ سندس پٽن مان ڪو ڊاڪٽر آهي ته ڪو انجنيئر يا ڪو ڪمپيوٽر سائنس ۾ پوسٽ گريجوئيٽ. سندس تمنا به اُها آهي ته سندس اولاد تعليم جي لاٽ کي روشن ڪندو اچي. سندس هن آتم ڪٿا ”ڪيم روح رهاڻ“ ۾ اِنتساب به ان حوالي سان ڪيو اٿن.

پنهنجي اولاد کي،

ان اميد سان ته،

اهي منهنجي روشن ڪيل ڏيئي مان

ڏيئو ٻاري، پنهنجي قوم جي،

اونداهي مستقبل جي راهه ۾،

مونکي وڌيڪ روشن ڪندا.

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

اسانجو ’نان- پيٽارين‘ زرداري ليکڪ : الطاف شيخ

سنڌي ادبي سنگت جي ايوارڊ فنڪشن ۾ ٻارن جي ادب، شاعري، افسانا، آتم ڪٿا، ناول ۽ تحقيق جي بهترين ڪتابن جي ليکڪن کي به ايوارڊ ڏنا ويا. ايوارڊ يافته اديبن مان هڪ، ڊاڪٽر محمد لائق زرداري کي شيلڊ ڏيڻ لاءِ، مون کي عزت بخشي وئي.

ڊاڪٽر زرداري جو 400 کن صفحن جو ڪتاب ”ڪيم روح رهاڻ“ سندس آتم ڪٿا آهي، جيڪا هن وڏي محنت ۽ سچائيءَ سان لکي آهي. ڪيتريون ئي پنهنجيون ۽ پنهنجي فئملي ۽ راڄ ڳوٺ جون ڳالهيون جيڪي عام حالتن ۾ اسين ٻڌائيندي شرمايون ۽ گهٻرايون ٿا. ڊاڪٽر لائق زرداري وڏي ادبي سچائي سان بيان ڪيون آهن، جيئن اسان انهن اوڻاين ۽ ڪمزورين کي Identify ڪري سگهون ۽ انهن خامين ۽ خرابين کي دور ڪري سگهون. ۽ هي ڳالهيون نه فقط لائق زرداري يا ان جي ڳوٺ ۽ ماحول سان تعلق رکن ٿيون پر اسان جي سڄي سنڌ سان وابسته آهن. اسان رڳو پنهنجي تعريف ٻڌڻ وارن مان ٿي پيا آيون، اسان ۾ يا اسان جي معاشري ۾ جيڪي ڪمزوريون يا خرابيون آهن انهن کي محسوس ڪندي به نٿا مڃيون ۽ جڏهن مڃيون ئي نٿا ته پوءِ انهن کي دور ڪرڻ لاءِ ڪيئن ٿا جستجو ڪري سگهون. پر ڊاڪٽر صاحب بنا ڪنهن رک رکاءَ جي وڏي دليريءَ سان لکيو آهي پر ان کي سختيءَ سان نِنديو به آهي. جيئن ڊاڪٽر صاحب جي ننڍپڻ ۾ ئي شادي هڪ اهڙي ڇوڪريءَ سان ٿي جيڪا ڏهن سالن جي به مس هئي. ڊاڪٽر صاحب ان لاءِ لکيو آهي ته ننڍي عمر ۾ جڏهن ڇوڪر توڙي ڇوڪريءَ جي سوچ اڃا پختي نه ٿي آهي ته اها شادي ڄڻ گُڏي گُڏيءَ جي شادي ٿيو پوي. اهڙي شاديءَ بابت ڊاڪٽر صاحب لکي ٿو ته….“ اسان جي ٻهراڙي جي سنڌي سماج ۾ اهو جائز هو ۽ صدين کان ائين ٿيندو آيو آهي. گهوٽ 70-80 سالن جو ۽ ڪنوار سورنهن سالن جي ڪنوار ٽن سالن جي ته گهوٽ ٽيهن سالن جو. اهو رواج، عين اسلامي سمجهيو ويندو هو. پوءِ سماج ۾ ڪهڙيون به بُرايون پيدا ٿين. سماج کي ان جي ڪابه پرواهه نه هئي….“

ڊاڪٽر زرداريءَ ويندي پنهنجي ناني لاءِ لکيو آهي ته هن 16 سالن جي ڇوڪريءَ سان شادي ڪرڻ لاءِ پنهنجي چوڏهن سالن جي پوٽِي هن ڇوڪريءَ جي پنجاهه سالن جي پيءُ کي ڏني، جنهن بعد ۾ خودڪشي ڪرڻ لاءِ پاڻ کي کوهه ۾ اڇليو هو.

ڊاڪٽر لائق زرداريءَ ڳوٺ ۾ رهي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيڏي جدوجهد ۽ جفاڪشي ڪئي، ان جو احوال اڄ جي شاگرد کي پڙهڻ کپي جيڪو ڪيترين ئي ڳالهين ۾ خوش نصيب هوندي به پنهنجو پاڻ کي ارهو ٿو سمجهي. نه رڳو هڪ شاگرد کي پر هر سنڌيءَ کي پاڻ ۽ پنهنجي اولاد کي ڊاڪٽر صاحب جي هيءَ آتم ڪٿا پڙهائڻ کپي. منهنجو گهڻو وقت ٻاهر رهڻ ۾ گذري ٿو ان ڪري آئون سنڌي جي ڪيترن ئي ڪتابن جي ڇپجڻ کان اڻ واقف رهان ٿو ۽ اسان وٽ ڪوبه نئون ڪتاب ڇپجي ٿو ته بڪ اسٽال وارا ڪجهه مهينن بعد اهو ڪتاب هٽايو ڇڏين. ظاهر آهي هنن وٽ ڪتاب رکڻ لاءِ ٿوري جاءِ ٿئي ٿي. پر منهنجي قسمت ۾ شايد هي ڪتاب پڙهڻو هو. هڪ ڏينهن سنڌ سيڪريٽريٽ مان نڪري رهيو هوس ته سامهون ڊاڪٽر لائق زرداري نظر آيو. اسان جي هڪ ٻئي سان پهرين جي ڪا واقفيت نه هئي پر آئون مڙي ئي ڪڏهن ڪڏهن موڊ ۾ هوندو آهيان ته نَئين ماڻهن سان زوريءَ پيو ڳالهائيندو آهيان ۽ کانئن سندن ڳوٺ ۽ سندن اولاد جي تعليم بابت پڇندو رهندو آهيان ته انٽر بعد ڇا ڪندا. فوج ۾ ڇو نٿا وڃن، وغيره. سامهون ڊاڪٽر لائق کي ايندو ڏسي مون کي ساڻن ڳالهائڻ جي ڪشش ٿي. خوش خير عافيت بعد خبر پئي ته ڊاڪٽر صاحب نه فقط تعليم يافته ماڻهو آهي پر ليکڪ پڻ- پاڻ پٺيان موٽي پنهنجي ڪار ۾ پنهنجي آتم ڪٿا ڪتاب ”ڪيم روح رهاڻ“ ڪڍي ڏنو. ان بعد آئون اهو ڪتاب کڻي جهاز تي آيس ته ڪئپٽن بشير وسطڙو مون کان اهو ڪتاب پڙهڻ لاءِ ورتو.

”يار هي ته اسان جو ڳوٺائي آهي. هي ڪتاب آئون ضرور پڙهندس“ نوشهروفيروز جي ڪئپٽن بشير وسطڙو چيو.

هفتي کن کانپوءِ، ڪتاب واپس ڪرڻ تي هن ڏاڍي تعريف ڪئي. ”يار ٻروچ واهه جون ڳالهيون لکيون آهن“ هن چيو.

۽ پوءِ پڙهڻ بعد مون به اهو ئي رايو اختيار ڪيو. آئون ڪوبه ڪتاب ٻيو دفعو ورلي پڙهندو آهيان پر علي محمد راشدي جي ڪتابن ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ وانگر هن ڪتاب کي ٻيو دفعو پڙهيم ۽ منهنجي اها خواهش آهي ته هن ڪتاب کي هرهڪ سنڌي پڙهي. هي ڪتاب نه فقط ڊاڪٽر لائق زرداري جي آتم ڪٿا آهي پر هڪ دور جي تاريخ آهي، جاگرافي آهي. اسان جي سوسائٽي ۽ معاشري جي عڪاسي آهي. اسان جنهن دنيا ۾ رهون ٿا ان ۾ All is Well ناهي پر ڪيتريون خاميون ۽ ڏک پڻ آهن. اڄ به اسان جا معصوم ٻار اغوا ٿي خرڪار ڪئمپن ۾ ڏکن جي زندگي گذارين ٿا ۽ ٻئي پاسي سندن مائٽ غمن ۾ مريو وڃن. ظالم طاقتور ۽ پئسي وارو هجڻ ڪري اڄ به آزاد نظر اچي ٿو. ڊاڪٽر لائق زرداري ۽ سندس دوست جو خرڪارن حوالي ٿي وڃڻ واري ڳالهه پڙهي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. ڪيئن هو اسڪول جي عمر جا ٻار ڪوئيٽا گهمڻ وڃن ٿا جتي ڏاڙهيءَ سان هڪ مولوي کين ريهي ريبي هڪ مهيني جي ڪلارڪي لاءِ چوي ٿو ۽ ڪيئن ٻيو ظاهري طرح نيڪ مولوي کين ٽرڪ ۾ کڻي پنجگور کان به پري خرڪارن حوالي ڪري ٿو ۽ هي ٻار ٻين ٻارن سان گڏ قيد کان به خراب زندگي گذارين ٿا. هيءَ ڳالهه 1962ع جي آهي. ڊاڪٽر زرداري پنهنجي ڪٿا ۾ لکي ٿو ته اڄ به خرڪار ڪئمپون موجود آهن، اڄ به معصوم ٻارن کي ڌُتاري اوڏانهن سخت پورهئي لاءِ نيو وڃي ٿو…. ڊاڪٽر زرداري پنهنجن انهن ڏينهن لاءِ لکي ٿو ته.. ”بغير ڪنهن قصور ۽ اڻ ڪيل ڏوهه جي سزا ۾ هيس.. اڪيلائي جون اڻ کُٽ واٽون ۽ راهون جن زندگيءَ جي سفر ۾ ٿڪائي وڌو.“

منهنجي سوچ ۽ ويچار تي پهرو

منهنجي مڦرڪڻ ۽ کِلڻ تي پهرو

منهنجي روئڻ ۽ سُڏڪڻ تي پهرو

منهنجي تڙپڻ ۽ لُڇڻ تي پهرو….

هن خرڪار ڪئمپ ۾ چاليهه مزور، ٽيهه کن گڏهه، ڇهه بندوقن سان چوڪيدار ۽ ٻه منشي هئا. اهڙا ڪيترائي ٽولا بلوچستان جي مختلف شهرن ۾ اهڙي ڪارروائي ڪرڻ ۾ مشغول هئا، جيڪي شهرن جي بازارين ۽ هوٽلن تان ماڻهن کي مختلف دلاسا، لالچون ۽ سبز باغ ڏيکاري ڦاسائيندا هئا ۽ انهن کي ٽرڪن رستي ڪئمپ تي پهچائيندا هئا….

ڊاڪٽر زرداري ڪاوش اخبار جي هڪ تازي خبر ڏي پڻ ڌيان ڇڪايو آهي ته اهي ظلم اڄ به ٿيندا رهن ٿا.

”خرڪار ڪئمپ مان هڪ نوجوان فرار ٿي پير جي ڳوٺ پهتو، جنهن ٻڌايو ته هو ملتان جو آهي. اٺن سالن جي عمر ۾ هن کي پٺاڻ اغوا ڪري ويا ۽ کيس 15 سالن بعد اتان ڀڄي نڪرڻ جو موقعو مليو. هن کي ڪوئيٽا لڳ خرڪار ڪئمپ ۾ رکيو ويو جتي ڪم کان انڪار ڪندڙن کي گولي هڻي ماري ڇڏيندا هئا….“

اسان وٽ اجايا سجايا جهيڙا به ڏاڍا آهن. لئه خاطر، داداگيري ڪارڻ يا عزت جو سوال وٺي معمولي ڳالهه تي ٻئي سان جهيڙو ڪري ويهنداسين. پوءِ ٻئي ڌريون سورن ۾، ٻنهي جو جهُڳو جهڻ. عيش وڪيلن ۽ پوليس جو. سال پيا ڪيس هلن. انهي دوران ٻئي ڌريون دربدر ۽ ٻار ٻچا رُلندا رهن ٿا. هڪ اهڙي جهيڙي جو احوال ڊاڪٽر زرداريءَ پنهنجي هن ڪتاب ۾ به لکيو آهي ان مان اسين سنڌي پڙهندڙ اندازو لڳائي سگهون ٿا ته اسان جي تباهيءَ جو سبب اهي اجايا سجايا جهيڙا به آهن. اڄ به سنڌ انهن قبيلائي جهيڙن ۽ ڪاروڪاري جي چڪرن ۾ ٻري رهي آهي. ڊاڪٽر زرداري هڪ اهڙي ڪاروڪاريءَ جو به احوال لکيو آهي جيڪو ننڍپڻ ۾ هن جي سامهون رونما ٿيو. پر هن ۾ مرد پنهنجي پهلواني ڏيکارڻ لاءِ ڪنهن ناتوان عورت- ماءُ، ڀيڻ يا زال کي ڪُهڻ بدران، هڪ عورت پنهنجي بيوفا مڙس کي ٻين جا لوڙها ٽپڻ تان ڪهاڙيءَ سان ڳترا ڳترا ڪري ڇڏي ٿي.

ڊاڪٽر لائق زرداري جي اها ڳالهه پڙهي حيرت ٿي ته هن جي ڳوٺ جا ٻار اسڪول توڙي گهٽين ۾ پٽڪا ٻڌي هلندا هئا ۽ پوءِ جڏهين هو اٺين ڪلاس ۾ پهتو ۽ نوابشاهه جي اسڪول ۾ داخلا وٺڻ ويو ته اتي به ڪجهه ڏينهن لاءِ پٽڪو ٻڌي ڪلاس ۾ ويندو هو پوءِ شهر جي ڇوڪرن جي تنگ ڪرڻ تي اهو لاهي ڇڏيو. اهو پڙهي مونکي ملائيشيا جا ڳوٺ ياد اچي ويا جتي جي مدرسن ۾ اڄ به ملئي ٻار پٽڪن سان ويندي نظر اچن ٿا.

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

(هلندڙ)

سفرنامو…. ميسور کان ڪنيا ڪماري ليکڪ : الطاف شيخ

ميسور -3730 ڪلوميٽر

هندستان جي آزادي تائين ميسور شهر جي مهاراجن جي تخت جي جاءِ هئي. هي نوابن جي رياست سڏي وڃي ٿي.

ميسور اگربتين کان به مشهور آهي. انڊيا ۾ سڀ کان گھڻا اگربتين جا ڪارخانا ميسور ۾ آهن. ميسور ۾ ميسور پئلس، چڙيا گھر ۽ ريل ميوزيم ڏسڻ جون شيون آهن. گورنمينٽ هائوس جي اولهه ۾ ويلنگٽن لاج آهي جتي آرٿر ويلسلي (جيڪو بعد ۾ ڊيوڪ آف ويلنگٽن ٿيو) ٽيپو سلطان تي فتح حاصل ڪرڻ بعد هتي رهيو. ميسور پئلس جي اڳيان مهاراجا چمارا جيندرووديار جو statue  آهي.

ڪوئم بتور (coimbatore)-3930 ڪلوميٽر

ڪوئم بتور 15 لک کن آدمشماري وارو تامل ناڊو رياست جو هڪ وڏو شهر آهي جنهن کي سهڻو ته نٿو چئي سگھجي پر گھڻن ڪارخانن ڪري ڪجھه گندو ئي لڳي ٿو. هي شهر اهڙو خاص تاريخي نه پر industrial شهر چئي سگھجي ٿو.

تامل ناڊو هندستان جو بلڪل ڏاکڻو صوبو آهي جتي صحيح معنيٰ ۾ هندستان جا اصلوڪا رهاڪو دريويدئن نظر اچن ٿا، جتي گھڻو ڪري هر هڪ vegetranian (ڀاڄيون کائڻ وارو) آهي ۽ گوشت کائيندڙ آرين جو نه برابر اثر رهيو آهي. ويندي انگريز حڪومت جو به هنن علائقن تي گھٽ اثر رهيو جيتوڻيڪ هندستان تي قبضو ڪرڻ وقت انگريزن جو اوائلي قبضو مدراس (جيڪو شهر هاڻ چينائي سڏجي ٿو) تي رهيو.

سريلنڪا، ملائيشيا ۽ سنگاپور پاسي جيڪي انڊين آهن انهن ۾ نوي سيڪڙو انڊين هن صوبي تامل ناڊو جا آهن. هونئن به سنگاپور سالن تائين مدراس پريزيڊنسي سان ائين ڳنڍيل هو جيئن سنڌ بمبئي سان. مدراس اڄ به انڊيا جو چوٿين نمبر تي وڏو شهر آهي.

ڪوئم بتور نويل ندي جي ڪناري تي آهي. سندس اصل تامل نالو ڪووائي آهي، پر انگريزن پنهنجي سهوليت خاطر ڪوئم بتور رکيو. هي شهر ڪارخانن کان خاص ڪري ٽيڪسائيل کان مشهور آهي. شهر ۾ جتي ڪٿي ڪپڙي جا دڪان ۽ درزي نظر ايندا. هن شهر کي ڏکڻ هندستان جو مانچسٽر به سڏين ٿا. هي شهر جنهن ۾ هلي ملي گھمڻ لاءِ اچجي، ان کان ته اوسي پاسي وارا شهر مدراس، فرينچ ڪالوني پانڊيچيري يا ڏکڻ انڊيا جو پراڻي کان پراڻو شهر مدورائي ڏسجي جيڪو مندرن کان مشهور آهي جيتوڻيڪ بقول هڪ يورپي ٽوئرسٽ جي:Madurai is an animated city  packed with pilgrims, beggers, business people, bullock carts and legions       underemployed rickshaw wallas

ٿيرووانن ٿاپورم-4110 ڪلوميٽر

ڏکڻ هندستان جي آبهوا بنگلاديش، سريلنڪا ۽ ملائيشيا وانگر سڄو سال جهڙ ڦڙ ۽ مينهوڳي لڳو پيو آهي. انڊيا جون ٻه رياستون جيڪي ڏاکڻي ڪنڊ ٺاهين ٿيون. هڪ تامل ناڊو جيڪا هيٺ تري تائين هليو وڃي ٿي، جنهن کان پوءِ هندي وڏي سمنڊ جو ڪجھه حصو جيڪو Gulf of manar  سڏجي ٿو ۽ پوءِ سريلنڪا ٻيٽ آهي. ڪن هنڌن تي ته سمنڊ ايڏو تانگهو آهي جو جھاز بدران ننڍڙيون ٻيڙيون ئي هلي سگھن ٿيون. جن ذريعي ڏکڻ هندستان جا ماڻهو (خاص ڪري تامل ناڊو رياست جا) مشڪل وقت اچڻ تي يا روزگار جي ڳولا ۾، هيٺ سريلنڪا ويندا رهيا آهن جتان پوءِ وڏن ٻيڙن ۾ ملايا، انڊونيشيا، سنگاپور ۽ ٻين ديسن ڏي. تامل ناڊو جي کاٻي پاسي اولهه ۾ سامونڊي ڪناري ۽ ساڻس مليل سرسبز پٽي ڪيرالا رياست آهي جتي جي ماڻهن جا منهن مهانڊا ۽ جسامت پڻ تامل ڳالهائڻ واري رياست تامل ناڊو جي ماڻهن جھڙا آهن. سريلنڪا جھڙي آبهوا هجڻ ڪري هتي به انب، انناس، کاڄا، ناريلن جا وڻ ۽ سارين جي پوک عام نظر اچي ٿي. سنڌ ۾ جيڪو سنڌڙي انب آيو آهي اهو پڻ اصل ۾ هتي جو آهي  ۽ تامل ناڊو جي شهر مدراس جي نالي سان مدراس الفونسو سڏجي ٿو. سڄي ڪيرالا رياست ۾ مليالم زبان ڳالهائي وڃي ٿي جيڪا ڀر وارين رياستن جي زبانن، ڪانڊا، تيلگو وغيره سان گھڻو ملي ٿي. ٿيرووانن ٿاپورم هن رياست ڪيرالا جي گادي جو هنڌ شهر آهي. منهنجي خيال ۾ هن کان ڏکئي ۾ وڏي نالي وارو ڪو شهر گھٽ ۾ گھٽ انڊيا ۾ نه هوندو، جنهن ۾ الفابيٽ جا ارڙهن اکر Thiruvananthapuram اچن ۽ جيڪو اسان انڊين پاڪستانين کان نٿو اچاريو ٿئي سو انگريزن لاءِ پڪ ڏکيو ثابت ٿيو وندرم Trivamdrum رکيو ۽ ٻيو نه ته انگريزي لفظ ٽراءِ، وئن ۽ ڊرم ياد ڪري هن شهر جي اسپيلنگ لکي وٺندا هئا. بهرحال هن نانگ جهڙي ڊگهي مليالم ۽ تامل زبان جي لفظ جي معنيٰ ” پاڪ نانگ جو شهر“ آهي. (تنهن جي ته معنيٰ ته هي هڪ لفظ ناهي. پوءِ ان حساب سان ته اسان جي سنڌ صوبي جا ڪيترا شهر ڌارين لاءِ اچارڻ ۾ ڏکيا ٿي سگھن ٿا جيئن ڇلگريون، ڍينگاڻو بوزدار،ٽنڊو مستي خان، ڳوٺ بخشو لغاري وغيره.(هلندڙ)

هندستان جا هي پاسا ڏسڻ لاءِ گھڻو ڪري ڏور اوڀر ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي  ملڪن ۾ رهندڙ انڊين ئي اچن ٿا جن جا هم زبان مائٽ آهن، هو ڌرمي تيرٿن لاءِ اچن ٿا، هو هتي جي کاڌن ۽ رسم رواجن کان واقف آهن باقي يورپ، آمريڪا توڙي پاڪستان، ايران ۽ بنگلاديش جو ماڻهو هن پاسي ڪو ورلي ايندو. ڪو بنگالي يا ايراني ماڻهو هندي ۽ اردو ته سمجهي ويندو پر ڏکڻ هندستان جون هي زبانون نه سمجھي سگهندو نه مرچ مسالن واريون داليون ۽ ڀاڄيون کائي سگھندو.

ڪنيا ڪماري-4200 ڪلوميٽر

هندستان ملڪ جو مٿيون اتر وارو حصو ويڪرو آهي بلڪ پاسي کان بنگلاديش، برما ۽ پاڪستان ايران ملي وڌيڪ ويڪرو ڪن ٿا. پر هيٺ ڏکڻ ۾ ساڻس ٻيا ملڪ ته نٿا ملن بلڪ پاڻ به سنهو ٿيو وڃي ۽ چوڌاري سمنڊ گھيريو وڃيس. هندستان جي ان هيٺاهين ڇيڙي جو آخري وڏوشهر ڏٺو وڃي ته اهو تامل ناڊو رياست جو شهر ڪنيا ڪماري آهي. ڪو واندو آهي، انڊيا گھمڻ لاءِ ٻن ٽن مهينن لاءِ آيو آهي ته هو منزلون جهاڳيندو يعني مختلف شهرن مان ٿيندو انڊيا جي هن پڇڙي واري شهر ڪنيا ڪماري ۾ باءِ بس يا باءِ ٽرين هتان کان ويجھي شهر ٽريوندرم(ٿيرو ونن ٿاپورام) کان ٻن ڪلاڪن ۾ پهچي سگهي ٿو، جتان روزانو شام جو پنجين بجي ريل ڇٽي ٿي ۽ سيڪنڊ ڪالس جي ٽڪيٽ فقط ٽيهه رپيا آهي. توهان کي ٻن ڪلاڪن لاءِ ڪهڙي ايئر ڪنڊيشنڊ دٻي جي ضرورت آهي جڏهن ته هن پاسي موسم به جھڙالي آهي ۽ چوڌاري چهچ ساوڪ آهي. کليل دري مان نظارو ڪندا اچو،ڪنيا ڪماري شهر اچڻ تي نه فقط سامهون سمنڊ آهي پر ساڄي ۽ کاٻي پڻ. هتي پهچي توهان ان فيلنگ مان لطف وٺي سگھو ٿا ته هي نه فقط انڊيا جو بلڪ آسمان سان ڳالهيون ڪندڙ هماليه جبلن، وچ ايشيا ۽ چين جو ڏاکڻو ڇيڙو آهي جتي توهان جي پٺ کان علاوه چوڌاري سمنڊ ئي سمنڊ آهي.

(ڪنيا ڪماري آدمشماري جي حساب سان راڻيپور يا گمبٽ کان به ننڍو شهر آهي. ساوڪ، وڻن ٽٽڻ، چوڌاري سمنڊ ۽ ماڻهن جي سانتيڪي زندگي مان سريلنڪا يا ملائيشيا جو شهر لڳي ٿو.) هن شهر کي مڪاني توڙي، ڌاريان land,s end of indua  به سڏين ٿا. جيئن آفريڪا کنڊ جي ڏاکڻي پوڇڙ cape of good hope ائٽلانٽڪ ۽ هندي وڏو سمنڊ ملي ٿو تئين هتي ڪنيا ڪماري شهر وٽ خليج بنگال ۽ عربي سمنڊ هندي وڏي سمنڊ سان ملن ٿا. چائترا پورنيما (چوڏهين جي چنڊ واري ڏينهن جو تامل زبان ۾ نالو) جي تهوار تي، جيڪو اپريل جي مهيني ۾ ٿئي ٿو. هن شهر جي سامونڊي ڪناري تي بيهي هڪ ئي وقت سمنڊ ۾سج کي لهندي ۽ چنڊ کي سمنڊ مان ٻاهر نڪرندي (اڀرندي) جو لطف وٺي سگھجي ٿو. هن شهر ڪنيا ڪماري ۾ هندو ڌرم جا ماڻهو تيرٿ لاءِ پڻ اچن ٿا جو  هي شهر هندن جي ديوي ڪنيا (ڪنواري) جي نالي سان منسوب ٿيل آهي. ڪنيا ديوي شَوِ ديوتا جي زال جي اوتار Incarnation   آهي.

ڪنيا ڪماري ننڍڙو شهر آهي. منجھس رهائش جون جام جايون آهن ۽ سستيون پڻ جن کي ڳولڻ ڪو ڏکيو ڪم ناهي. بهرحال اهي ڪجھه هن ريت آهن: گوپي نيواس لاج، هوٽل ساگر، TTDC يوٿ هاسٽل، ريلويي اسٽيشن تي ريلوي ريٽائرنگ رومس، ووڪاس ٽوئرسٽ هوٽل، مانيڪ خان ٽوئرسٽ هوم، ڪيرالاهائوس، هوٽل تامل ناڊو ۽ هوٽل سموندرا گھڻو ڪري سڀني هوٽلن جي درين مان سمنڊ جو نظارو ٿي سگهي ٿو. چڪن ڪارنر جھڙيون ٻه ٽي ريسٽورنٽون آهن جتي چڪن ملي سگھي باقي ڏکڻ هندستان جي ٻين شهرن وانگر هتي به رڳو ڀاڄين ۽ دالين جون ريسٽورنٽون آهن. ڳائي يا ٻاڪري گوشت جو ته ڪو سوچي به نه.

هن شهر ڪنيا ڪماري ۾ پهچڻ لاءِ بمبئي کان به روزانو ”ڪنيا ڪماري ايڪسپريس“ نالي ريل گاڏي نڪري ٿي جيڪا 48 ڪلاڪن بعد ڪنيا ڪماري پهچي ٿي. بمبئي کان ڪنيا ڪماري ٽرين رستي سڌو مفاصلو 2200 ڪلوميٽر آهي ۽ سيڪنڊ ڪلاس جي ٽڪيٽ چارسئو رپيا کن آهي ۽ فرسٽ ڪلاس جي 1600 رپيا. ٽرين رستي ڊگھي سفر ڪرڻ جي شوقينن لاءِ همساگر ايڪسپريس ٽرين صحيح آهي. جيڪا اتر ڄمون ڪشمير جي شهر جمون تاوي مان هفتي ۾ هڪ دفعو نڪري ٿي، 75 ڪلاڪن )يعني ٽن ڏينهن ۽ ٽن راتين ) جي لڳاتار هلڻ بعد چار هزار کن ڪلوميٽرن جوسفر پورو ڪري ڪنيا ڪماري پهچي ٿي.

ڪلچر ڊپارٽمينٽ جو ويل ڪلچرڊ سيڪريٽري ليکڪ : الطاف شيخ

پاڻ گذريل ڪالم ۾ سنڌي ادبي سنگت جي اڳوڻي سيڪريٽري ڊاڪٽر ذوالفقار سيال جي شاعري جي ڪتابن جي ڳالهه پئي ڪئي. سندس هڪ ٻه ٻيو شعر ياد اچي رهيو آهي.

لفظ هوا ۾ ڳالهائين ٿا

تنهنجا سڏ ڪا تڙپائين ٿا

گل مٽي مان مهڪي نڪتا

تنهنجي خوشبوءِ ڦهلائين ٿا….

پشم جهڙا پير کڻي ٿي

گلڙا چوڌر لهرائين ٿا

تون جو آڏو بيٺي آهين

آئينا به شرمائين ٿا….

’ذلف زماني وارا ماڻهو

سارولا سهسائين ٿا….

سنڌي ادبي سنگت جي هن ايوارڊ فنڪشن ۾ آيل مراد علي مرزا ۽ ڊاڪٽر لائق زرداري سان ملي رهيو هوس ته اتي خبر پيئي ته محفل جو خاص مهمان، صوبائي وزير سسئي پليجو صاحبه اچي رهي آهي. چوڌاري نظر ڊوڙايم سڄو هال مهمانن سان ڀرجي چڪو هو. هڪ ڪرسي به خالي نه رهي هئي بلڪه پنجاهه کن مهمان هال جي پٺين حصي ۾ بيٺا هئا. سخت گرمي ۽ هال Over Crowded هجڻ ڪري مڙني ايئرڪنڊيشنرن گڏجي به هال کي ٿڌو ته ڇا پر Pleasant حد تي به نٿي آندو. سڄي هال ۾ سختSuffocation ۽ حبس محسوس ٿي رهيو هو. جهاز جي انجن روم ۾ به گرمي ٿئي ٿي، سعودي عرب ۾ به گرمي ٿئي ٿي پر سنڌ ۾ سانوڻي واري چاليهي کان اڳ جيڪو هي چاليهو ٿئي ٿو اهو منجهند جي وقت ساڙيو رکي. مونکي اهو سوچي کل آئي ته اڄ کان پورا 38 سال اڳ، هن ئي مهيني جي هن ئي هفتي منهنجي شادي جو فنڪشن دادو ۾ ٿيو هو. گهوٽ آئون ٿي پيو هوس سو ويٺو رهيس. جي مهمان هجان ها ته ڀڄي وڃان ها. منهنجا دوست پير مظهرالحق (هاڻوڪو وزير تعليم) غلام محمد سومرو (ريلويز وارو) جسٽس غلام نبي سومرو، هالن جو پير پنيلڌو مخدوم (سائين غلام محي الدين ۽ (N) ML شاهنواز شاهه جو والد صاحب) ۽ ٻيا منهنجا ڪيترا دوست ۽ ڪلاس ميٽ ٻه ڏينهن دادوءَ ۾ ٽڪي پيا. هڪ انهن کي شاباس هجي ۽ هڪ اڄ جي مهمانن کي، جيڪي اسان جي خوشي خاطر ڪٿان ڪٿان اچي گڏ ٿيا آهن ۽ آئون اهوئي سوچي رهيو آهيان ته مونکي جي ايوارڊ وٺڻو نه هجي ها ته ڀڄي وڃان ها.

چيف گيسٽ سسئي پليجو جي هال ۾ داخل ٿيڻ تي مائيڪ تي اعلان ڪيو ويو ته هوءَ اچي صدارت جي ڪرسي تي ويهي ۽ جيئن ئي هوءَ ويٺي ته بجلي هلي وئي ۽ حيدرآباد ۾ لوڊشيڊنگ جي ٽن ڪلاڪن جو وقت شروع ٿي ويو. امر جليل ۽ مون کي به مٿي اسٽيج تي ويهاريو ويو. ان کان علاوه ثقافت کاتي جو سيڪريٽري، انجمن ترقي پسند جو سرپرست راحت سعيد ۽ سنڌي ادبي سنگت جي اڳوڻي ۽ هاڻوڪي جنرل سيڪريٽري کي ويهاريو ويو. سچ هِي آهي ته سخت گرمي جي باوجود مزو اچي رهيو هو ۽ اسٽيج تان آئون رکي رکي سنڌ جي اهم اديبن ۽ شاعرن کي ڏسي خوش ٿي رهيو هوس. منهنجي لاءِ زندگيءَ ۾ هي پهريون موقعو هو جو هڪ ئي وقت ايترن ادبي شخصيتن کي ڏسي رهيو هوس. انعام شيخ سنڌي ادبي بورڊ جو اڳوڻو سيڪريٽري ۽ دلير ڪالم نويس، گل حسن ڪلمتي جنهن جو ڪتاب ’ڪراچي‘ منهنجي خيال ۾ ايشيا جو ٿلهي ۾ ٿلهو ڪتاب آهي، ڊاڪٽر محمد لائق زرداري جنهن جو آتم ڪٿا جو ڪتاب ”ڪيم روح رهاڻ“ هر هڪ کي پڙهڻ کپي. منهنجي جهاز ران دوستن: ڪئپٽن بشير وسطڙو کان وٺي ڪئپٽن رشيد ابڙو ۽ چيف انجنير ظهير بابر قريشيءَ ان ڪتاب کي نه فقط پڙهيو پر تمام گهڻي تعريف ڪئي، قرآن جا انگريزي ۾ تفسير لکندڙ ڊاڪٽر عبدالرئوف سومرو، عاشق سولنگي، حفيظ باغي، حفيظ چنا، عباس ڪوريجو، فقير محمد ڍول، مختيار سهتو، عبدالعزيز مينڌرو، رخسانا لغاري، ڊاڪٽر قربان جهتيال، زيب نظاماڻي، امر سنڌو، بهادر رند ۽ ٻيا ڪيترا اديب ۽ شاعر نظر اچي رهيا هئا جن سان فنڪشن ختم ٿيڻ تي ملڻ جو پڪو پهه ڪيم. هڪ ڳالهه نوٽ ڪيم ته هيڏي گرمي هوندي به نه فقط مرد حضرات پر عورتون به فنڪشن جو سمورو ٽائيم صبر سان ويٺيون رهيون ۽ ان ڳالهه جو اظهار نه فقط مون پر امر جليل به پنهنجي تقرير ۾ ڪيو.

چيف گيسٽ سسئي پليجو جي هڪ پاسي امر جليل ويٺل هو ٻئي پاسي منهنجي ڪرسي هئي. امر جليل جي ٻئي پاسي سنڌ گورنمينٽ جي ثقافت کاتي جو سيڪريٽري شمس جعفراڻي ويٺل هو. امر جليل چيو ته پاڻ کي ته هتي ئي گرمي پيئي ٿئي ڪجهه دير اڳ سسئي پنهنجي سيڪريٽري سان ٻئي هفتي جيڪب آباد هلي عوام سان کلي ڪچهري ڪرڻ جو پروگرام ٺاهي رهي آهي. سسئي صاحبه کي چيم ته تون خوش نصيب آهين جو توکي شمس جعفراڻي جهڙو ماڻهو مليو آهي، جيڪو نيڪ، محنتي، ايماندار، عوام جي خدمت ڪرڻ جو جذبو رکي ٿو.

”توهان شمس کي سڃاڻو؟“ سسئيءَ حيرت مان پڇيو.

”ها مڙيئي“

”ڪڏهن کان؟“

”اها ڳالهه ئي نه پڇو،“ مون ٻڌايو مانس، ”شمس کي اڄ سالن کانپوءِ ڏسي اهو احساس ٿي رهيو آهي، جيڪو فلمي دنيا ۾ ٿيندو آهي. جنهن ۾ به جاڙا ڀائر ميلي ۾ وڇڙي ويندا آهن ۽ سالن کانپوءِ ملندا آهن ته خبر پوندي آهي ته هڪ ڌاڙيل ٿي ويو آهي ته ٻيو پوليس آفيسر. پر شڪر آهي جو اسان ٻنهي ۾ ڪو ڌاڙيل يا اسان جي معاشري جو ظالم پوليس آفيسر نه ٿيو آهي.“

آئون گذريل زماني جو سوچڻ لڳس جڏهن 1964ع ۾ چٽگانگ مان مئرين انجنيئرنگ جو ڪورس ڪري ڪراچي جي شپ يارڊ ۾ ٽريننگ وٺڻ لاءِ ميٺار رام هاسٽل ۾ اچي رهيو هوس. ڪراچي جي هيءَ پراڻي ۽ مشهور هاسٽل پاڪستان چوڪ ۾ ڊي جي سائنس ڪاليج جي سامهون آهي. سنڌ جون ڪيتريون ئي اهم شخصيتون هن ۾ رهي ويون ۽ اڄ به اهي ولي محمد بورچي جي ماني ياد ڪن ٿيون. آئون جن ڏينهن ۾ هن هاسٽل ۾ رهندو هوس انهن ڏينهن ۾ منهنجي ڀرواري ڪمري ۾ سيد مظفر شاهه (اڳوڻو چيف منسٽر) ان جي ڀرواري ڪمري ۾ هزار خان بجاراڻي رهيو ٿي ۽ ٻئي پاسي ٺٽي جو محمد خان سومرو هو، جنهن جو پيٽارين پٽ عبدالواحد سومرو پيپلس پارٽي جو اهم سياسي ليڊر آهي. منهنجي ڪمري جي کاٻي پاسي وارن ڪمرن مان هڪ ۾ ٺٽي جا عقيلي ڀائر ۽ ٻئي ۾ هاءِ ڪورٽ جو هالا وارو ڊگهو وڪيل عبداللطيف انصاري رهيو ٿي. ڇهه اٺ مهينن بعد مون کي مٿين فلور تي ڪمرو مليو، جتي منهنجي ڀرواري ڪمري ۾ شمس جعفراڻي رهيو ٿي. ان بعد ساڄي ۽ کاٻي وارن ڪمرن ۾ منهنجا پيٽارو جا ڪلاس ميٽ يا سال کن جونيئر رهيا ٿي، جيڪي NED ڪاليج جا شاگرد هئا، جهڙوڪ اختر عباسي (سينيٽر صفدر عباسي جو وڏو ڀاءُ) شاهه پنجو جو غلام محمد سومرو جنهن ريلوي ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري ڪئي،NED ڪاليج جي آخري امتحان ۾ فرسٽ ڪلاس حاصل ڪيو، جهانگارا باجارا وارو اقبال ترڪ جيڪو انٽر ۾ سنڌ جي بورڊ ۾ فرسٽ ڪلاس فرسٽ آيو، نَول راءِ اوڏ (جنهن پوءِ CSS 32 جو امتحان ڏيئي انڪم ٽئڪس ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري ڪئي ۽ ڪمشنر جي پوسٽ تي هو ته 57 سالن جي ڄمار ۾ گذاري ويو) ۽ سندس ڀاءُ ڊاڪٽر رامچند اوڏ جيڪو UNO سان وابسته آهي. آمريڪا جي رياست ڪالو روڊو ۾ رهي ٿو ۽ ٻيا به ڪيترائي پيٽارو جا هئا. ايتريقدر جو اسان کي پنهنجن پيٽارو وارن سان ئي ملڻ جي فرصت نٿي ملي ۽ ٻي ڳالهه ته تن ڏينهن ۾ اسان پيٽارو وارن جو دماغ ڪجهه وڌيڪ ئي خراب هو ۽ اسان پيٽارو وارن مان اڃا ڪو صوبيدار به نه ٿيو هو پر پنهنجو پاڻ کي ملڪ جو والي وارث ٿي سمجهيوسين. تو به نعوذ  باالله! ٻين کي پنهنجي مقابلي ۾ ڄٽ ٿي سمجهيوسين ۽ هاسٽل ۾ رهندڙ ٻئي ڪنهن سان ڳالهائڻ ۾ بي عزتي ٿي محسوس ڪئيسين. ان ماحول ۽ تناظر ۾ شمس جعفراڻي جيڪو جيتوڻيڪ اسان کان پنج سال ننڍو هو ۽ ٺٽي جي هڪ ڳوٺ سجاول کان ڪراچي جي ڊي جي ڪاليج ۾ فرسٽ ييئر ۾د اخلا وٺي ميٺارام هاسٽل ۾ اچي رهيو هو. پر هاسٽل ۾، توڙي ميس ۾ هن جو پاڻ جيڏن ۽ اسان وڏن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي انداز ۽ اخلاق سڀني کي موهي رکيو. ننڍو ٿي ڪري هن جي ڪرنٽ افيئرس بابت ڄاڻ توڙي عام معلومات تمام سٺي هئي. شمس جعفراڻي جي هوندي به آئون سال ڏيڍ کن ميٺارام هاسٽل ۾ رهيس پر مون ڪڏهن به هن کي اجايو سجايو رُلندي يا ڳالهائيندي نه ڏٺو. ڪمري ۾ هر وقت لکڻ پڙهڻ ۾ مشغول رهيو ٿي. هر هڪ سان ادب ۽ فضيلت سان ڳالهايو ٿي. ايتري قدر جو مونکي ياد آهي ته اختر عباسي شمس جي حوالي سان چوندو هو ته ڪي ڪي شاگرد ڳوٺن جا ٿي ڪري به ڪيتري سٺي انگريزي ڳالهائين ٿا، ڪيتري سٺي جنرل ناليج اٿن. اڄ به مون کي شمس جي اها خوبي ياد آهي ته هو ڪنهن سان به جاهلن وانگر جهيڙو جهٽو ڪرڻ بدران دليلن سان Convince ڪندو هو. ميٺارام هاسٽل ۾ شمس جا ٻيا به ڪيترائي ڪلاس ميٽ رهيا ٿي جيڪي سنڌ جي مختلف ڳوٺن کان ڪراچي آيا هئا پر شمس جي شخصيت سڀني کان مختلف ۽ اعليٰ هجڻ ڪري هن جي شڪل ۽ نالو هميشه ياد رهيو. ميٺارام ڇڏڻ بعد نه وري محمد خان سومرو سان ملاقات ٿي نه هزار خان بجاراڻي يا سيد مظفر حسين شاهه سان ۽ نه وري شمس جعفراڻي سان. سياست ۾ حصو وٺندڙن جو مُک يا نالو وري به ٽي وي يا اخبار ۾ ڏسي خبر پوندي ٿي رهي پر شمس جي خبر نٿي پئي. پر هڪ ڳالهه آهي ته شمس جعفراڻي جڏهن به ياد ايندو هو ته سوچيندو هوس ته ڪاش خبر پئجي سگهي ته هو ڪٿي آهي. هڪ ٽيچر جي حيثيت سان مون کي هميشه اهو تجسس رهندو هو ته شمس فرسٽ ييئر ۽ سيڪنڊ بيئر کانپوءِ ڇا ڪيو؟ هو هڪ ڳوٺ جو ڇوڪرو هو. خبر ناهي هن جون حالتون ڪيئن هيون. هو وڌيڪ پڙهي به سگهيو يا نه؟ ڪٿي آهن سنڌ جا ڳوٺ ۽ انهن جا رهاڪو سُکيا ستابا جو اتي جا ٻار اعليٰ تعليم حاصل ڪري سگهن. جيڪي پئسي وارا پير مير وڏيرا آهن، انهن جا ٻار ورلي ڪو پڙهن ٿا.

شمس جعفراڻي سان منهنجي ملاقات 1965ع ۾ ٿي هئي ان بعد ڪا خبر نه پيئي. پورن چاليهه سالن بعد 2005ع ۾ USA هوس ته SANA جي هڪ فنڪشن ۾ ڪنهن جي واتان (شايد شيري رحمان جي ڀيڻ حميرا رحمان جي) شمس جعفراڻي جو نالو ٻُڌم. سُک ڦِٽي پيم. شوڪت نظاماڻي، منظور ٻانڀڻ، ڪليم وساڻ ۽ ساجد صديقي جهڙا نالا ته ٻين جا به ٿي سگهن ٿا پر شمس جعفراڻي هڪ اهڙو نالو آهي جو ورلي ڪو هجي. آخر معلوم ڪرايم ته شمس جعفراڻي حيدرآباد جي شهباز بلڊنگ ۾ ڪنهن ڊپارٽمينٽ ۾ آفيسر آهي. آمريڪا کان ملائيشيا پهچي پيٽارو جي دوستن قاسم لاشاري ۽ عبدالجبار عباسي کي فون ڪيم، جن مونکي ته وري نه ٻڌايو پر هنن شايد شمس جعفراڻي کي مون بابت ٻڌايو ته آئون پاڪستان ۾ايندو رهان ٿو. ان بعد هو مونکي هر عيد ۽ سال جي پهرين ڏينهن تي ڳوٺ جي ائڊريس تي ڪارڊ موڪليندو رهندو جيڪو پوءِ ڦرندو گرندو مونکي ڪراچي يا ڪوالالمپور ۾ مليو ٿي. گذريل مهيني مونکي خبر پيئي ته شمس ڪراچي ۾ ثقافت کاتي ۾ آهي. سندس آفيس جو پُڇائيندو سندس ڪمري ۾ پهتس. مونکي کيس سڃاڻڻ ۾ ڪا دقت نه ٿي. منجهس ڪا خاص تبديلي نه آئي هئي. ڪلاڪ کن ساڻس خبر چار ڪرڻ دوران محسوس ڪيم ته هن جي اخلاق، طور طريقي ۽ ٻين سان ڳالهائڻ جي نموني ۾ به ڪو فرق نه آيو آهي. هو مونکي ڪنهن به ڪنڊ کان اسان جي معاشري جو ٽون ڦان وارو بيورو ڪريٽ محسوس نه ٿيو. ڪهڙا ڪهڙا ماڻهو اسان وٽ پيا آهن! ڪي ته معمولي سرڪاري آفيسر ٿيڻ تي به پاڻ کي الائي ڇا ٿا سمجهن ۽ وتن عوام جي زندگي زهر ڪندا ۽ ڪي سيڪريٽري ليول تي پهچيو وڃن ته به منجهن اهوئي اخلاق، فضيلت ۽ نرم مزاجي ۽ خدا جو خوف! منهنجي خيال ۾ ان ۾ ڪو وڌاءُ نٿو لڳي. جيڪڏهن مون سسئيءَ کي کڻي چيو ته هوءَ خوش نصيب آهي جو هن جي ڊپارٽمينٽ جو سيڪريٽري اسان جي ميٺارام هاسٽل جو ساٿي شمس جعفراڻي آهي پر هتي ان جو Credit شمس کي ڏيڻ بدران سندس استاد والد سائين محمد جمن کي ڏيندس، جنهن غربت ۾ رهي به پنهنجي اولاد کي صحيح تعليم و تربيت سان گڏ اخلاق ۽ ادب به سيکاريو. هن کي ننڍي هوندي کان محنت ۽ ايمانداريءَ سان زندگي گذارڻ جو سبق ڏنو. هن پنهنجي پٽ جي دل ۾ خدا جو خوف وڌو ۽ کيس انسان ذات جي مدد ڪرڻ جو درس ڏنو. شمس کي چيم ته مهيني ٻن لاءِ ٻاهر وڃي رهيو آهيان. موٽي اچان ته تون مونکي پنهنجن ٻارن سان ضرور ملائجانءِ آئون هنن کي ٻڌائڻ ٿو چاهيان ته هنن جي والد ننڍي هوندي کان ڪيئن محنت ڪئي، ڪيئن سٺي اخلاق سان هرهڪ سان پيش آيو ۽ ٻين جي دلين ۾ پنهنجي لاءِ جاءِ ٺاهي ۽ جنهن جو شاهد آئون پاڻ آهيان.

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

”مات نه ٿيڻا آهيون مور“ ليکڪ : الطاف شيخ

سنڌي ادبي سنگت جي حيدرآباد ۾ سنڌي لئنگوئيج اٿارٽي جي بلڊنگ ۾ رٿيل ايوارڊ فنڪشن جيتوڻيڪ يارهين بجي بدران ڏيڍ ڪلاڪ دير سان شروع ٿيو پر مون کي ان جو افسوس ٿيڻ بدران خوشي ٿي جو مونکي سنڌ جي ڪيترن ئي وڏين اديبن ۽ شاعرن سان ملڻ جو موقعو ملي ويو جن مان ڪيترا ته منهنجا دوست ۽ واقفڪار هئا، جن سان ملئي ڪيترائي سال بلڪ ڪيترائي ڏهاڪا گذري چڪا هئا. سدا سهڻو، سدا سمارٽ ۽ پنهنجي عمر کان گهڻو ننڍو لڳندڙ عنايت بلوچ به اچي نڪتو. عنايت جو واسطو موسيقي ۽ ريڊيو ٽي ويءَ سان رهيو آهي. پاڻ سٺو شاعر، ڪهاڻيڪار ۽ سفرناما لکندڙ پڻ آهي. منهنجي هڪ سفرنامي جو مهاڳ پڻ لکيو اٿس. ماضيءَ ۾ گهڻو ئي جهاتي ٿو هڻان پر خبر نٿي پوي ته ڪڏهن کان اسان جي واقفيت ٿي. اهڙي صورت ۾ اسان کي به سسئي وانگر (يعني هيءَ اسان جي چيف گيسٽ، حڪومت سنڌ جي وزير سسئي پليجو نه پر پنهون واري سسئي وانگر) اهوئي چوڻو پوندو ته الست بربڪم جڏهن ڪن پيوم…. عنايت بلوچ جو ننڍپڻ ۽ جواني کان وٺي اهوئي ڌيرج وارو ڳالهائڻ ۽ حليم طبيعت ۽ نفاست وارو انداز رهيو آهي. عنايت بلوچ سان واقفيت نه ٿئي ها ته آئون اهوئي سمجهان ها ته سڀ ٻروچ تاج بلوچ جهڙا ٿيندا هوندا.

سنڌ جي مشهور شاعره ۽ اديبه مريم مجيدي سان به منهنجي پهريون دفعو ملاقات ٿي، پاڻ ضلعي ٺٽي جي شهر ميرپور بٺوري جي آهي. پاڻ سنڌ جي قومي شاعر محمد خان مجيدي جي ڌيءَ آهي. سائين محمد خان سان مونکي نئين زندگي جي ايڊيٽر عبدالواحد سنڌيءَ سٺ جي ڏهي ۾ ملايو هو. مريم مجيديءَ شاعري جي ڪيترين ئي صنفن ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي. مريم مجيدي جو واسطو تعليم کاتي سان رهيو آهي. سندس شاعري کان علاوه سماجي ڪمن ڪري به ماڻهن جي دلين ۾ هن لاءِ عزت آهي. امر سنڌو، عرفانا ملاح، ڊاڪٽر پريت ۽ مهرالنساءِ لاڙڪ وانگر هيءَ به عورتن جي حقن لاءِ پاڻ پتوڙيندي رهي ٿي. مريم مجيدي جو هڪ شعر ياد اچي رهيو آهي.

مات نه ڏيندي مات اسان کي، مات نه ٿيڻا آهيون مور

پرزا پرزا پاڻ ٿيون پر چوٽا چوٽ اسان جو چاهه

سوچ سگهاري جن جي آهي، عظمت تن جو آهي ماڳ

اندر جن جو آئينو ۽ ذهنن تي ڪا اونداهه ناهه.

آيل مهمانن ۾ سنڌ جو عظيم ڪهاڻيڪار ۽ هاڻ ناول نويس غلام نبي مغل پڻ هو. ساڻس ملئي وڏو عرصو ٿي ويو هو. غلام نبي مغل کي سنڌي ادب ۾ کڻي ڪهڙي به نمبر تي Rating ڪيو ٿو وڃي، پر منهنجي نظرن ۾ امر جليل بعد جيڪڏهن ڪو ٻئي نمبر تي آهي ته اهو غلام نبي مغل آهي. آئون 1963ع کان وٺي پنهنجي همعصر ليکڪن جون لکڻيون پڙهندو اچان. وڏي غور سان امر جليل اسان جو پير و مرشد آهي. هو اڌ صديءَ کان پڙهندڙن جي دل تي آهي. امر جليل کي لکڻ جو ڏانءُ آهي، ڏات آهي، گهرو مطالعو آهي، هو هر لکڻي تي وڏي محنت ڪري ٿو. پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو آهي، وڏي ڳالهه ته زبردست حقيقت پسند ۽ سنڌ ڌرتي ۽ انهن جي رهواسين سان پيار ڪندڙ انسان آهي. هو وڪامڻ وارو ماڻهو ناهي، هو سرڪاري ڪامورو ٿي ڪري به اسان جي ملڪ جو Stereo ٽائيپ ظالم بيورو ڪرئٽ يا آفيسر ٿي نه رهيو. هن جي ليول جو مشهور ۽ مهان ليکڪ منهنجي نظرن ۾ نسيم کرل ٿي سگهيو ٿي ڇو ته سٺ واري ڏهي ۾ ڪراچي ۾ جيڪي ادبي محفلون ٿينديون هيون انهن ۾ اهي ٻئي اديب هڪ ٻئي جي ٽڪر جا لڳا ٿي. نسيم کرل جي ڪهاڻين جو توڙي کڻي مختلف انداز هو پر هو به هر ڪهاڻي پٺيان وڏي محنت ڪندو هو. مون هن کي خيرپور ۾ توڙي ڪراچي ۾ هڪ هڪ ڪهاڻي پٺيان ڪم ڪندي ڏٺو. هو وڏي سوچ ويچار ۽ Concentration بعد هڪ هڪ ڪهاڻي Hit هوندي هئي پڙهندڙ جي ڏکندڙ دل جو آواز هوندي هئي. طنز ۽ مزاح سان ٽمٽار هوندي هئي پر هن جي زندگيءَ ساٿ نه ڏنو ۽ ننڍي هوندي ئي اسان کان جدا ٿي ويو. امر جليل يا نسيم کرل جهڙين قداور ادبي هستين اڳيان اسان جهڙا نه سڀ سندن پيرن جي خاڪ آهيون. آئون هميشه اهو سوچيندو آهيان ته امر جليل بعد ٻيو نمبر، ڀلي کڻي هن جي ويجهو نه پر پري سهي، جيڪڏهن آهي ته غلام نبي مغل آهي. خاص ڪري سندس آخري ٻن ناولن ”مون کي ساهه کڻڻ ڏيو“ ۽ ”وطن واويلا“ بعد ان ۾ ڪو شڪ نه رهيو آهي. ذاتي طرح ڪن ڳالهين تي منهنجو يا ٻين جو، ساڻس ڀلي اختلاف رهي پر ادبي نقطي نظر کان، ناول جي گهاڙيٽي، حقيقتن جي بنياد تي ۽ معاشري جي خامين کي اجاگر ڪرڻ ۾ غلام نبي جو جواب ناهي. توهان غلام نبي مغل جا اهي به ناول نه پڙهيا آهن ته افسوس جي ڳالهه آهي ته توهان هِهڙا ڪتاب مِس ڪيا آهن.

غلام نبي مغل منهنجو هم عمر آهي. اسان ٻنهي جو جنم 1944ع ۾ ٿيو. غلام نبيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات منهنجي ماسي زبيده سومرو جي شادي تي ٿي، جنهن جي مڙس محمد علي ٻگهيو صاحب جو غلام نبي مغل ماسات ٿئي. غلام نبي مغل مئٽرڪ نور محمد هاءِ اسڪول مان ۽ B.A سچل سرمست ڪاليج حيدرآباد مان ۽ LL.B لا ڪاليج حيدرآباد مان ڪئي. پاڻ نوڪري جو وڏو عصو فوڊ ڊپارمينٽ سان لاڳاپيل رهيو. پاڻ ننڍي عمر کان لکڻ شروع ڪيو. پهرين اڙدو ڪهاڻيون لکيائين ۽ پوءِ سنڌيءَ ۾ لکڻ شروع ڪيائين. سندس ڪيترين ئي ڪهاڻين جو ترجمو اڙدو، انگريزي ۽ پنجابي زبانن ۾ ٿي چڪو آهي. ڪجهه ڪهاڻين کي ڊرامي جي روپ ۾ ٽي وي تان به پيش ڪيو ويو آهي. غلام نبي مغل لاءِ چيو وڃي ٿو ته هن پهريون دفعو شهري ماڻهن جا مسئلا کنيا. بيروزگار نوجوانن کان علاوه شهر جا لوفر، بدمعاش ڳنڍي ڇوڙ، عورتن جا دلال، رازا، واڍا، موچي ۽ فقير وغيره اڪثر سندس ڪهاڻين جا ڪردار رهيا آهن. سندس ڪجهه ڪهاڻين جا مجموعا ۽ ناول جيڪي مون پڙهيا آهن، اهي هن ريت آهن.

نئون شهر- غلام نبي جو هي ڪتاب 1964ع ۾ ڇپيو هو جڏهن پاڻ ويهن سالن جو هو ۽ سچل سرمست ڪاليج ۾ پڙهي رهيو هو.

رات جا نيڻ (ڪهاڻيون)

رات منهنجي روح ۾ (ڪهاڻيون)

سٺ ستر اسي (ڪهاڻيون)

اوڙاهه (ناول)

دونهاٽيل راتيون ۽ رولاڪ (ناول)

مونکي ساهه کڻڻ ڏيو (ناول)

وطن واويلا وغيره.

هن فنڪشن ۾ امر جليل سان به چڱي طرح ملاقات ٿي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي چيم ته پاڙي ۾ رهڻ جي باوجود امر جليل سان ملاقات نٿي ٿئي.

”ڇو ڀلا؟“ هن حيرت مان پڇيو.

”ان ڪري جو اسان جي سمهڻ ۽ جاڳڻ جا وقت مختلف آهن،“ مون هن کي ٻڌايو، ”امر جليل رات جو ٽي چئين تائين جاڳندو آهي ۽ آئون چئين بجي ڌاري ننڊ پوري ڪري اُٿندو آهيان. ظُهر نماز ۽ منجهند جي مانيءَ بعد منهنجي بيٽري صفا ڊسچارج ٿي ويندي. اُٻاسين جو ڦهڪو شروع ٿيندو آهي ۽ ٽي بجي ڌاري سمهي رهندو آهيان ۽ ان وقت امر جليل ننڊ پوري ڪري اُٿندو آهي. ٻن اڍائي ڪلاڪن بعد آئون اُٿي ويندو آهيان پر پوءِ هڪ ٻئي پويان نمازن خاطر مسجد ۾ هوندو آهيان ۽ عشا نماز پڙهي سمهي رهندو آهيان جو صبح جو سوير چئين بجي اُٿڻو هوندو اٿم.“

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي چيم ته اهو ٻڌاءِ ته امر جليل هتي ڪيئن پهتو. يعني هن کي ان لاءِ اڄ صبح جو سوير اُٿڻو پيو هوندو. ذوالفقار ٽهڪ ڏيندي چيو ”سائين! امر جليل کي ڪراچي کان هيستائين آئون وٺي آيو آهيان.“

”ڀلا هي ڏينهن تتي وارو سهانو ٽائيم رکڻ پٺيان ڪهڙو فلسفو هو؟“ مون ذوالفقار کان پڇيو.

”ان ڪري ته جيئن پري پري کان ويندي جيڪب آباد ۽ ڪشمور کان سنڌي ادبي سنگت جا ميمبر پهچي سگهن ۽ اڄوڪي ئي ڏينهن ۾ واپس گهرن ۾ پهچي به سگهن.“ ڊاڪٽر ذوالفقار مون کان عمر ۾ گهڻو ننڍو آهي پر منهنجي هن سان فون ذريعي يا Email ذريعي گذريل ويهارو سالن کان سلام دعا هلندي اچي. جڏهن به منهنجو پاڪستان اچڻ ٿيندو آهي ته ٽن ماڻهن سان ضرور خبر چار ڪندو آهيان جن مان هڪ قمر شهباز سان ته هاڻ جدائي ٿي وئي. هو هي فاني جهان ڇڏي ويو. قمر شهباز کان علاوه تاج بلوچ ۽ ذوالفقار سان Contact ۾ رهندو آهيان ۽ ڪڏهن ڪڏهن هنن وٽ هلي به ويندو آهيان ۽ اهي ٻئي ڄڻا مون کي منهنجي حال تي ڇڏي ڏيندا آهن. نه چانهه لاءِ زور ڀريندا آهن ۽ نه ڪنهن فنڪشن يا ٽي وي پروگرام ۾ هلڻ لاءِ چوندا آهن. هنن کان هر نئين ڇپيل ڪتاب، رسالي ۽ ادبي محفل ۽ اديبن جي خبر پئجي ويندي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته پاڻ کي Update رکڻ لاءِ تاج جي ڳالهين جي ڪجهه سرجري ڪرڻي پوندي آهي. ڇو جو هن جي هر اديب ۽ اديبا تي ڪاوڙ هوندي آهي. هڪ ڏينهن ساڻس گڏ شيخ اياز وٽ وياسين. هو اسان کي ڊرائنگ روم ۾ ويهاري اسان لاءِ اندر چانهه لاءِ چوڻ ويو. شيخ اياز ڪافي ڪمزور ٿي ويو هو ۽ هلڻ ۾ به ڏڪيو پئي. مون تاج کي چيو ته هي Voyage (سامونڊي سفر) پورو ڪري ڪراچي موٽڻ تي شايد شيخ اياز سان شايد وري ملاقات ٿي سگهي.

”تون کڻي ڏهه Voyages هڻي اچ، شيخ اياز اتي ئي نظر ايندءِ.“ ۽ پوءِ ٽهڪ ڏيئي چيو هئائين: ”موت ته هن وٽ گهڻو ئي اچي ٿو پر اياز هن کي هر دفعي بُجا ڏيو، ڀڄايو ڪڍي.“

ذوالفقار سيال 28 مئي 1957ع تي لاڙڪاڻي کان ست کن ڪلو ميٽر پري فريدآباد نالي ڳوٺ ۾ ڄائو. پاڻ پرائمري تعليم لاڙڪاڻي جي گورنمينٽ ديني مدرسه اسڪول مان ڪيائين ۽ مئٽرڪ تائين اتي جي ئي گورنمينٽ پائلٽ اسڪول مان ڪيائين. انٽر حيدرآباد جي ڦليلي واري گورنمينٽ ڪاليج مان ڪرڻ بعد لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄامشورو مان ڊاڪٽري پڙهيو ۽ 1981ع ۾ ڊگري حاصل ڪيائين. ان بعد چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۽ LMC ۾ آر ايم او ٿي رهيو. ان بعد 5 سال کن جناح اسپتال ۾ ميڊيڪل آفيسر جي حيثيت ۾ نوڪري سرانجام ڏنائين. ان بعد وري ٽي سال کن چانڊڪا اسپتال جو ائڊيشنل ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ ٿي رهيو ۽ هاڻ 12 سالن کان ڪراي جي سول اسپتال ۽ جناح اسپتال ۾ ائڊيشنل پوليس سرجن آهي.

ڊاڪٽر ذوالفقار سٺو اديب، شاعر ۽ ڪالم نويس پڻ آهي. هن گيت، غزل، بيت، دوها، هائيڪو ۽ آزاد نظم ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي. پاڻ ٻاراڻي شاعري جي حوالي سان تمام گهڻو مشهور آهي. بلڪ ٻاراڻي شاعري جو تمام وڏو شاعر آهي. سندس ڪجهه ڪتاب هن ريت آهن:

رڻ سڄو رت ڦڙا

مکڙين مالها

ڳاڙها هٿ پيلا چهرا

منهنجي ديس جا ٻار

گلڙن جهڙا گيت

لفظن جا رانديڪا

بارش کانپوءِ

اکر اکر سرهاڻ

چهرا چنڊ گلابن جهڙا، وغيره

سنڌي ادب سنگت جو جنرل سيڪريٽري اڄ ڪلهه يوسف سنڌي آهي پر هن کان اڳ ٻن سالن لاءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هو. پاڻ هڪ روزنامي سنڌي اخبار جي ادبي صفحي جو پڻ انچارج آهي. ذوالفقار سيال جو هڪ ٻه خوبصورت شعر هن وقت ياد اچي رهيو آهي:

جيڏو زهر آهي انسانن ۾

ناهي جيتن حيوانن ۾،

ساريون حدون اورانگهي ويا

سڀ ڪجهه ٿئي ٿو ايوانن ۾.

ساري وستي باهه جا شعلا

هٿ لڳن جي بي جانن ۾

پتيون هاڻ ڪين پٽن ٿيون

ڪنڊا آهن گلدانن ۾…..

altafshaikh2004@yahoo.co.uk                                altafshaikh2005@gmail.com

آئي ايم فرام يُوڪي ليکڪ : الطاف شيخ

الطاف شيخ

الطاف شيخ

سنڌي لئنگوئيج اٿارٽي جي بلڊنگ ۾ پهتس ته ان وقت يارهن ۾ پنج منٽ ٿيا هئا. خوشي ٿي ته پوري وقت تي پهچي ويس هاڻ فنڪشن ڀلي کڻي دير سان شروع ٿئي. ٻاهر  آڌرڀاءُ لاءِ چار کن سنڌي ادبي سنگت جا ڪارڪن هئا جن ۾ هاڻوڪو چونڊيل جنرل سيڪريٽري  يوسف سنڌي پڻ هو. يوسف سنڌي سان منهنجي ادبي ناتي سان ڄاڻ سڃاڻ اڄ کان پنج ڇهه سال اڳ ٿي جڏهن  نيو فيلڊس پبليڪيشن جي مالڪ فيروز ميمڻ حيدرآباد  مان سندس اداري طرفان ڇپايل ڪتاب ”سنڌي ادب جا سرچشما“ موڪليو. يوسف سنڌيءَ هن ڪتاب ۾ سنڌ جي اديبن ۽ شاعرن جي زندگي ۽ انهن  جي ادبي پورهئي بابت لکيو آهي. هر وقت  سفر ۾ رهڻ ۽ جهاز تي توڙي جپان ۽ سنگاپور جهڙن ملڪن ۾، هر ماڻهو لاءِ مختصر رهائش هجڻ ڪري، مون ڪڏهن پنهنجن ڪتابن جو به سيٽ نه رکيو پر يوسف سنڌيءَ جو هي ڪتاب مون سان هميشه گڏ رهي ٿو. ان ڪري نه ته هن ڪتاب ۾ يوسف صاحب مون تي ٽي چا صفحا لکيا آهن پر ان ۾ ٻين به ڪيترن ئي ادبين ۽ شاعرن جو احوال لکيو اٿس. ۽ مون لاءِ اهڙا ڪتاب جنهن ۾ منهنجي ديس جي اهم ماڻهن جو احوا ل ملي ٿو بيحد گهڻي اهميت رکن ٿا ۽ ريفرنس خاطر اهڙن ڪتابن کي هميشه پاڻ سان رکان ٿو. مون سان گڏ  رهندڙ ڪتابن جي کوکي ۾ پير علي محمد راشدي جي ”اهي ڏينهن  اهي شينهن“ جي ٽن جلدن، حسام الدين شاهه راشدي جي ”هو ڏوٿي هو ڏينهن“ ۽  ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون، جي. ايم. سيد صاحب جو ”جنب گذاريم جن سين“ کان وٺي ويجهڙائي ۾ ڇپيل ”پائي پٽ ڪڻا“ (ڊاڪٽر نورافروز)، سنڌي آيا سنڌ ڏسڻ (تاج جويو)، سوجهرن جا سفير (بلوچ صحبت خان)، دادو منهنجيون يادون (ڌڻي بخش مگسي)، مارو جي ملير جا (خادم حسين چانڊيو) جهڙا  پنجاهه کن ڪتاب گڏ رهن ٿا…. ان ڪري (شايد) انهن ڪتابن جا ليکڪ هميشه دل تي رهن ٿا.

سنڌي ادب جا سرچشما ڪتاب ۾ يوسف سنڌي صاحب امر جليل، اياز قادري ۽ ابراهيم منشي کان نسيم کرل، نورالهديٰ شاهه ۽ نوردين سرڪي تائين 50 کن ادبين ۽ شاعرن جو احوال ته ڏنو آهي پر سندس (ليکڪ) بابت هڪ سٽ به ڪٿي لکيل نه آهي. آئون هر وقت هن شخص بابت سوچيندو هوس ته ڪير ٿي سگهي ٿو! ٿي سگهي ٿو اسان وانگر پوڙهو هجي، گنجو هجي، گڪو هجي…. پر اڄ يوسف سان ملي خوشي ٿي. هو ته فلمي هيرو وانگر جوان، سمارٽ ۽ هئنڊسم لڳي رهيو هو. ڊاڪٽر نبي بخش هال ۾ گهڙي خبر پئي ته آيل مهمانن ۾ آئون ٻيو  هوس. مون کان اڳ ملتان پاسي کان آيل هڪ  پنجابي اديب نذير پهوڙ صاحب هو. ٺهيو مڙيئي  خير آهي! آئون هونءَ به ادبي  فنڪشن گهٽ اٽينڊ ٿو ڪريان. اڄ گهڻي کان گهڻن ادبين ۽ سنڌي ادبي سنگت جي ماڻهن سان ملاقات هڪ طرف ٿي ويندي ته هن عمارت (سنڌي لئنگوئيج اٿارٽي) جي ڀتين تي لڳل ڪاشي ۽ چٽسالي جو ڪم ڏسڻ لاءِ پڻ موقعو ملي ويندو.

يوسف سنڌي سان ڪچهري دوران خبر پئي ته سندس واسطو  ٺٽي ضلعي جي دڙو شهر سان آهي. يوسف دڙي شهر ۾ پهرين آڪٽوبر 1967 تي جنم ورتو. پاڻ پرائمري ۽ سيڪنڊري تعليم پنهنجي ڳوٺ دڙو مان ئي حاصل ڪيائين. مئٽرڪ بعد فرسٽ ييئر ۽ انٽر سجاول جي ڪاليج مان ڪري بي-اي ۽ ايم اي سنڌ يونيورسٽي مان ڪيائين. پاڻ ڪافي عرصي کان سنڌي ادبي سنگت جو ڪارڪن رهيو آهي. 2006ع کان جڏهن ڊاڪٽر ذوالفقار سيال سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري هو ته يوسف ”پبليڪيشن“ جو ڪم سنڀاليو ۽ سنڌي ادبي سنگت جا تيرهن هڪڙا ۽ ڇهه ٻيا پرچا  ڪڍيا. يوسف سنڌيءَ جي ان ڪوشش کي ٻيا به ساراهي رهيا هئا. پبليڪيشن ۾ يوسف سنڌي جي  ڪاميابي جو سبب سندس اخباري دنيا سان واسطو ۽ تجربو به چئي سگهجي ٿو. يوسف سنڌي 2003ع کان 2006ع تائين هلال پاڪستان اخبار سان به وابسته رهيو جتي هو ”ڏاهپ“  نالي سنڌي ادب جو صفحو  ڪڍندو هو.

يوسف سنڌي جي مٿي ذڪر ڪيل ڪتاب ”سنڌي ادب جا سرچشما“ کان علاوه ٻيا ڪتاب به آهن جيڪي مختلف ادارن ڇپرايا آهن:

پسي تنهنجي تجلي

– دڙي جا شاعر اديب ۽ تاريخ

– نجم عباسي……. سندس فن ۽ شخصيت

– تو ڇو پيار ڪيو. (ناول)

ٿي سگهي ٿو سندس هڪ ٻه ٻيو به ڪتاب هجي پر هن وقت اهي ئي ياد اچي رهيا آهن.

سنڌي لئنگوئيج اٿارٽي جي عمارت جا ورانڊا ۽ بُڪ اسٽور جو چڪر هڻي اندر هال ۾ اچي ويٺاسين. مهمانن جي آمد جي رفتار ايتري سُست هئي جو منجهند جا ٻارهن ٿي ويا پر ڪي ويهارو کن مس آيا. اهي به سنڌي ادبي سنگت جا ئي ميمبر ڪارڪن هئا. پر اسان نٽهه اُس ۽ گرمي جو تاءُ نه جهلي اندر هال ۾ اچي پناهه ورتو. هونءَ ته هتي ئي ڄاواسين نپناسين پر هاڻ وڏو عرصو ٻاهر رهڻ بعد يا وڏي عمر جو ٿيڻ ڪري، جسماني resistance گهٽجي ويو  آهي  ان ڪري حيدرآباد جي گرمي برداشت نه پئي ٿي. منهنجي خيال ۾ ان ڏينهن گرمي به ڪجهه وڌيڪ ئي هئي جيئن يورپ ۾ سخت سردي ڪري ميلا ملاکڙا، فنڪشن ۽ ڪاڄ اونهار ي ۾ ٿين ٿا تيئن سنڌ جي سخت گرميءَ ڪري حيدرآباد، سکر، جيڪب آباد وغيره ۾ ان قسم جون محفلون مئي، جون، جولاءِ ۽ آگسٽ جهڙن اُلا وسائيندڙ مهينن بدران سياري  ۾ ٿين. اهو به شڪر جو اسان وٽ ملائِيشِيا وانگر فقط هڪ موسم نه پر چار موسمون آهن ان ڪري اسان وٽ ميلا ملاکڙا ۽ محفلون ۽ مجلسون اونهاري بدران ٻين مهينن ۾ ٿين ٿا ۽ ٿيڻ به ايئن کپي تڏهن ته امر جليل پنهنجي تقرير ۾ گرميءَ جي شڪايت ڪندي چيو ته

”بابا ههڙي گرمي ۾ ڏينهن تتي جو توهان فنڪشن رکيو آهي، سنڌ ۾ ٻيون به ته موسمون ٿين ٿيون.“

بهرحال ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سنڌ جو اونهارو ڪو وڻندڙ ناهي. خاص ڪري جن ڏينهن ۾ لائيٽ نه هئي تن ڏينهن ۾ ڇا حالت هوندي هئي. خاص ڪري ٿڌن ملڪن کان آيلن لاءِ اونهاري ۾ سنڌ ۾ رهڻ ڪو سولو ڪم نه هو. تڏهن ته 1843 ۾ سنڌ فتح ڪرڻ بعد سرچارلس نيپيئر ڏنوته حيدرآباد ۾ گرمي ايڏي آهي جو سندن اتي رهڻ سندن وس جي ڳالهه ناهي. سو هن پهريون ڪم اهو ڪيو جو پنهنجي فوج جي ٻن ڪئپٽنن کي حڪم ڏنو ته اوسو پاسو جاچي اچن  ته حيدرآباد جي هن گنجي ٽڪر کان علاوه ٻيو ڪهڙو علائقو رهڻ لاءِ بهتر  آهي. هُنن ٺٽو، بدين ۽ ڪراچي پاسو چڪاسي آخري رپورٽ ڏني ته ڪراچي سمنڊ جي ڪناري تي هجڻ ڪري بهتر آهي ۽ اهو ميرن جو حيدرآباد وارو تخت گاهه  ڇڏي ڪراچي کي گادي وارو شهر بڻايو وڃي.

ان ڏينهن جيتوڻيڪ ڪراچي ۾ به سخت گرمي هئي پر حيدرآباد ته جهڙو کورو لڳي رهيو هو. ڪراچي کان ان وقت آيل ڊاڪٽر ذوالفقار سيال به اها ئي ڳالهه ڪئي. پر ٿوري دير کان پوءِ مون کي حيرت ٿي جڏهن منهنجي پٺيان واري قطار ۾ ويٺلن مان ٻن ڄڻن کان جڏهن ذوالفقار سيال سفر جو ۽ حيدرآباد  جو احوال پڇيو ته هنن شڪر جو ڪلمو پڙهي چيو ته هتي وري به فرحت آهي!

ههڙي گرمي ۽ هي پيا چون ته فرحت لڳي پئي آهي! مون کي پنهنجي دادو واري ماسي ۽ اڄ کان اڌ صدي اڳ وارو زمانو ياد اچي ويو جڏهن گذريل صديءَ جي پنجاهه واري ڏهي جي شروعاتي سالن ۾ اسان پرائمري اسڪول ۾ پڙهندا هئاسين ته اونهاري جي موڪلن ۾ اسين ڀائر ڀينرون ماءُ سان گڏ هالا کان حيدرآباد پنهنجي ناني جي گهر  ايندا هئاسين. هالا ڳوٺ هو- حيدرآباد شهر هو. ان ڪري حيدرآباد وڻندو هو. هالا ۾ اڃا اليڪٽرسٽي نه آئي هئي پر اسانجوگهر ٿلهين ڀتين ۽ منگهن وارا هجڻ ڪري ناني جي حيدرآباد واري سرن  سيمنٽ جي ڪمرن واري گهر کان ٿڌو هو. حيدرآباد اچي اسانکي آراڙيون به ٿي پونديون هيون. انهن ڏينهن ۾ دادوءَ کان اسان جي ماسي به ٻارن سميت حيدرآباد نانا جي گهر ۾ اچي لهندي هئي ۽ هوءَ هميشه اهو چوندي رهندي هئي ته هتي حيدرآباد ۾ فرحت آهي. ۽ پوءِ گهڻو گهڻو پوءِ، جڏهن اسين مئٽرڪ ۾ هئاسين ۽ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو طرفان اسان کي جون جي مهيني ۾ دادو ۽ لاڙڪاڻي وٺي ويا هئا ته خبر پيئي ته انهن ڏينهن ۾ اتي جيڪا چِٽَ واري گرمي ٿئي ٿي ان جي مقابلي ۾ حيدرآباد جي گرمي ڪجهه به نه آهي.

مون پٺيان مُڙي هنن کان پڇيو ته هو ڪٿان آيا آهن؟ هڪ ٻڌايو ته هو قمبر کان آيو آهي ۽ ٻيو لاڙڪاڻي کان. چئبو ته هن فنڪشن ۾ فقط حيدرآباد جا نه پر سڄي سنڌ جا اديب آيا آهن….. بلڪ اڃا ته اچي رهيا آهن. هڪ  ويهه ٻاويهه سالن جو سنهڙو نوجوان منهنجي ڀرسان اچي ويٺو. هن مون سان فوٽو ڪڍرائڻ ٿي چاهيو.

”توهان ڪٿان آيا آهيو؟“ مون ساڻس هٿ ملائي سنڌيءَ ۾ پڇيو پر هن عجيب Accent سان انگريزيءَ ۾ وراڻيو ته ”آءِ ايم هنس راج فرام يوڪي!“

”پر آهيو ته سنڌي نه؟ ”مون وري سنڌيءَ ۾ پڇيومانس پر هن وري انگريزي ۾ جواب ڏنو:

“Yes I am Sindhi but from U.K”

مون به ديسي انگريز گهڻائي ڏٺا پر ههڙو نه جيڪو انگريزي جي جان نه پيو ڇڏي ۽ مونکي به انگريزي ڳالهائڻ تي مجبور پيو ڪري.

پر پوءِ خبر پيئي ته هو چرچا پيو ڪري ۽ هن جو U.K سان مطلب يونائٽيڊ ڪنگڊم (انگلنڊ) نه پر عمرڪوٽ آهي. هيءَ ڳالهه ايئن ٿي جيئن الهاس نگر (انڊيا) جو سنڌي بزنيس مين سندن ڪارخانن ۾ ٺهندڙ شين تي ”ميڊ ان انڊيا“ جو ٺپو هڻڻ بدران ”ميڊ باءِ USA“ جو هڻندا آهن ۽ سندن USA مان مراد ”يونائٽيڊ اسٽيٽس آف آمريڪا نه پر الهاس نگر سنڌي ايسوسيئيشن“ هوندو آهي. اسي واري ڏهاڪي ۾ جڏهن آئون ملائيشيا ۾ نوڪري ڪري رهيو هوس ته اتي جي ڪنهن کاتي لاءِ هنن پاڪستانين کي رکڻ ٿي چاهيو ۽ اميدوارن جي انٽرويو وٺڻ لاءِ مون سان گڏ هڪ ملئي آفيسر به هو. انٽرويو کان هڪ ڏينهن اڳ اسان جڏهن اميدوارن جون C.Vs (بايوڊاٽا) پڙهي رهيا هئاسين ته هڪ اميدوار انٽر ته حيدرآباد جي سٽي ڪاليج مان ڪئي هئي۽ سندس ايم اي ايڪانامڪس جي ڊگري جي سامهون U.S لکيل هو.اسان ٻنهي کي سمجهه ۾ نه پيو اچي ته ان جو مطلب ڇا آهي ۽ جي آمريڪا (يونائٽيڊ اسٽيٽس) مان M.Aڪئي اٿس ته ڪهڙي يونيورسٽي مان. ٻئي ڏينهن خبر پئي ته U.S مان هن جو مطلب ”يونيورسٽي آف سنڌ“ آهي.