• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

وساريان نه وسرن…(12) ”سائين علي مردان شاهه ”رقصم“ ۽ جان احمد کُهري جو افسوسناڪ قتل“ ليکڪ : احمد خان جمالي

ـ1971ع ۾ ڊسمبر جي 16 تاريخ تي بنگلاديش وجود ۾ آيو ۽ 20 ڊسمبر تي ذوالفقار علي ڀٽو ”نئين پاڪستان“ جي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر طور اقتدار سنڀاليو.

بنگلاديش جي آزادي جي دوران هڪ طرف جماعت اسلامي جي ذيلي تنظيمن جن ۾ گهڻائي بهارين جي هئي. ”الشمس“ ۽ البدر جي نالي سان مغربي پاڪستان جي فوج سان هر طرح جو سهڪار ڪيو. جڏهن ته ”مُڪتي باهني“ جي نالي سان قائم ڪيل ويڙهاڪ تنظيم بنگلاديش جي آزادي ۾ مکيه ڪردار ادا ڪيو. اوڀر پاڪستان ۾ پاڪستاني فوج جي قيادت ڪندڙ جنرل نيازي ڀارتي فوج جي فاتح ڪمانڊر جنرل اروڙا جي اڳيان جڏهن هٿيار ڦٽا ڪيا ته اهو منظور انتهائي عبرتناڪ هو.

عوامي ليگ ڪميونسٽ پارٽي، نيشنل عوامي پارٽي ۽ ٻين جماعتن جيتوڻيڪ بنگلاديش جي نوجوانن ۽ عوام کي پرامن رهڻ ۽ تشدد کان پاسو ڪرڻ جون اپيلون ڪيون پر ان جي باوجود انتقام جي آگ ۾ جلندڙ مڪتي باهني جي ويڙهاڪن، خاص ڪري ”قادر صديقي“ ڪيترن ئي ”آزادي مخالف“ ۽ پاڪستان آرمي سان سهڪار ڪندڙ بهارين کي بيرحميءَ سان قتل ڪري ڇڏيو.

هڪ طرف ”بهارين“ پنهنجو پاڻ کي سچو ۽ پڪو پاڪستاني قرار ڏيندي ”نئين پاڪستان“ منتقل ڪرڻ لاءِ واويلا ڪئي ته ٻئي طرف بنگلاديش سرڪار پڻ ان ”مٿي جي سور“ مان جند ڇڏائڻ لاءِ پاڪستاني قيادت تي زور ڀريو، جڏهن ته پاڪستان ۾ جماعت  اسلامي ۽ هڪ متعصب لساني ٽولي پڻ هاءِ گهوڙا مچائي ڏني ته ”انهن بهارين کي پاڪستاني هجڻ جي سزا ڏني پئي وڃي“.

اوڀر پاڪستان جو حصو پاڪستان جو اڪثريتي علائقو هو، اهي بهاري پاڪستان ٺهڻ وقت ڀارت جي بهار صوبي مان سنوان سڌا مشرقي پاڪستان ۾ وڃي آباد ٿيا هئا. يعني هنن پاڪستان جو هيءُ حصو ته ڏٺو ئي ڪو نه هو ۽ نه ئي سندن واسطو ڪنهن طرف پاڪستان جي هن حصي سان هو. ان ڪري اُهي هن حصي جا رهواسي يا شهري هجڻ جي دعويٰ ڪرڻ ۾ آخر ڪيئن درست تسليم ڪجن؟؟ ان کانسواءِ پنهنجي مرضيءَ سان بهار مان لڏي بنگال ۾ آباد ٿيڻ کانپوءِ هر طرح سان هنن جو اهو فرض هو ته اُهي اتان جي رهواسين سان گڏجي رهن ها. بنگال جي مفادن کي پنهنجو مفاد سمجهن ها ۽ سياسي، سماجي، اقتصادي ۽ معاشرتي لحاظ کان پنهنجون وفاداريون اتان جي حقيقي ۽ درست سياسي قوتن سان جوڙي رکن ها يا گهٽ ۾ گهٽ خاموش رهن ها پر هن اتان جي اڪثريتي عوام جي نمائندگي ڪندڙ جماعتن جي بدران ”پاڪ آرمي“ جي آپريشن ڪندڙ اهلڪارن سان”وفاداري“ ڪرڻ کي ترجيح ڏني. يعني هنن اتان جي ڌرتي ۽ عوام سان جُڙڻ جي بدران هوا ۾ لٽڪيل حملا ڪندڙ گروهه سان ٻانهن ٻيلي ٿيڻ جي روش اختيار ڪري پنهنجي لاءِ پاڻ ”ڪيمپن ۾ رهڻ“ جون حالتون پيدا ڪيون.

ذوالفقار علي ڀٽو جي حڪومت تي ان وقت چئن پاسن کان دٻاءُ هو ته سندس حڪومت ڪيئن به ڪري ڌرتي کان اکڙيل انهن اجنبي خاندانن کي پاڪستان گهرائي ۽ پاڪستان ۾ آباد ڪرڻ جي آڙ ۾ سنڌ ۾ گهر ٺهرائي آباد ڪري.

ظاهر آهي ته سنڌ جي سڀني وطن دوست ۽ انصاف پسند قوتن ”انهن مطالبن“ ۽ دٻاءَ جي مخالفت ۽ مزاحمت ڪئي. سڄي سنڌ ۾ ”بهاري نه کپن“ جا نعرا لڳندا ۽ احتجاج ٿيندا رهيا.

انهن ئي حالتن ۾ آئين ٺهيو، منظور به ٿيو پر جڏهن ان وقت سنڌ جي صوبائي اسيمبلي ۽ سرڪار سنڌي زبان جي سلسلي ۾ ٺهراءُ بحال ڪيو ته مختلف سياسي ۽ لساني ڌرين ۽ ڳجهين قوتن گڏجي سنڌ ۾ ٻوليءَ جا فساد ڪرايا. انهن فسادن ۾ نه صرف ڪيترائي ڪونڌر قربان ٿيا پر سنڌ ۾ لساني بنيادن تي نفرت پڻ وڌيڪ شدت اختيار ڪئي جيڪا مستقبل جي لاءِ وڌيڪ هاڃيڪار ثابت ٿي.

پيپلز پارٽي جي هر پهرين حڪومت ۾ تعليمي ادارن مان فارغ ٿيندڙ نوجوانن کي وڏي تعداد ۾ مختلف وفاقي توڙي صوبائي ادارن ۾ روزگار جو حق ملڻ شروع ٿيو. جيئن ته سنڌ جون سموريون اهم شاگرد جماعتون سلجهيل، تجربيڪار ۽ بردبار ڪيڊر کان محروم ٿي رهيون هيون ۽ اهو خال شهرت چاهيندڙ، جوشيلن ۽ لاٺڙين والارڻ شروع ڪيو هو، ان ڪري شاگرد جماعتن ۽ ڪارڪنن جي وچ ۾ پڻ هڪٻئي جي لاءِ ”رقابت“ ۽ ”دشمني“ جو ماحول پلجڻ لڳو.

بنگلاديش ۾ هار کاڌل اسٽيبلشمينٽ جي نئين حڪمت عملي تحت ايجنسين نه صرف شاگرد ۽ سياسي جماعتن ۾ مداخلت شروع ڪئي پر منفي غيرصحتمند ۽ غيرسياسي لاڙن کي سگهارو بنائڻ ۾ خاص دلچسپي ورتي.

يوسف جکراڻي ۽ اسرار سرڪي به ان دور ۾ جيئي  سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اهم اڳواڻ ليکيا ويندا هئا. يوسف جکراڻي، ان وقت سائين غلام مصطفيٰ شاهه کي به ويجهو هو ته سنڌ جي ان وقت جي وڏي وزير سان به ڪنهن نه ڪنهن طرح رابطو ۽ واسطو هو.

بدقسمتيءَ سان اها تلخ حقيقت هئي ته يوسف جکراڻي جي قيادت ۾ شاگردن جو هڪ اهڙو گروپ ان وقت جيئي سنڌ سان لاڳاپيل هو،جنهن کان عام شاگرد ڇرڪندا هئا۽ پري ڀڄندا هئا.

اهڙي طرح شاگردن جو هڪ ٻيو اهڙو ئي گروپ وري انجنيئرنگ ڪاليج ۾ پير منور جي سربراهيءَ ۾ موجود هو، جنهن کان پڻ عام شاگر ٽهندا ۽ ڊڄندا هئا. وڏي بدقمستي اها هئي جو مٿي بيان ڪيل ٻئي گروپ هڪٻئي جا ”مخالف“ هئا.

انهن ڏينهن ۾ ڊاڪٽر افغان کي اسلام آباد ۾ وفاقي سيڪريٽري طور بدلي ڪيو ويو هو ۽ سندس جاءِ تي ڊاڪٽر اي ايف عباسي صاحب (A.F.Abbasi) صاحب ڪاليج جو پرنسيپال هو. ڊاڪٽر عباسي پڻ تمام لائق، محنتي ۽ ايماندار انسان هو.

هڪ ڏينهن انجنيئرنگ ڪاليج جي امتحانن جي تاريخ يا رزلٽ جي سلسلي ۾ ڪاليج جي شاگردن، ڪاليج ۾ جنرل باڊي گهرائي هئي. ان جنرل باڊيءَ ۾ ڪنهن معمولي ڳالهه تان غازي بروهي ۽ سائين شاهنوار شاهه جي وچ ۾ تلخ ڪلامي ٿي پئي. غازي بروهي جو تعلق پير منور وارن سان هو، جڏهن ته سائين شاهنوار شاهه جو واسطو يوسف جکراڻي سان هو.

ان تلخي جي نتيجي ۾ ٻنهي گروهن جي وچ ۾ ”انا“ جو مسئلو پيدا ٿي پيو.

ڪاليج ۾ ٿيل جهڙپ جي خبر جڏهن يوسف جکراڻي کي پئي ته هو باهه ٿي ويو ۽ چند دوستن سان اچي ڪاليج پهتو، ان دوران سڀ شاگرد ٽڙي پکڙي ويا هئا. يوسف ڪاليج جي ڪينٽين ۾ به آيو پر اتي به سندس ”متحارب“ گروپ جو ڪو به سرگرم شاگرد موجود نه هو. ڪينٽين کان ٻاهر نڪتو ته سندس نظر غني درس تي پئي جيڪو ان وقت ڪاليج جي اسٽوڊنٽس يونين جو جنرل سيڪريٽري هو. غني درس جي دوستي ته ضرور پير منور گروپ جي ڪجهه ساٿين سان هئي پر هو اهڙي فسادي ماحول ۽ جهڳڙن کان پري ڀڄندڙ هو.

يوسف جکراڻي غني درس تي فائر ڪيا، پر هو ڪافي پري هو. اتفاق سان ڊاڪٽر عباسي به ان وقت ڪاليج اچي رهيو هو، جنهن غني درس کي ڪار ۾ ويهاري، ڪار کي ڀڄائي، پاڻ کي به ته غني درس کي به بچايو، ڇاڪاڻ جو ان دوران يوسف جکراڻي ڪار تي به فائر ڪري رهيو هو.

ان کانپوءِ يوسف جکراڻي، سر سيد هاسٽل ۾ غازي بروهي جي ڪمري تي آيو، پر غازي ان وقت هاسٽل ۾ نه هو. آءٌ به ان وقت سر سيد هاسٽل ۾ ئي رهندو هوس. يوسف سان به سٺي دعا سلام هئي ته پير منور وارن سان به سٺا تعلقات هئا. مون يوسف جکراڻي کي هٿ ٻڌي چيو ته ”يوسف اوهان کي سنڌ جو قسم آهي ته ايئن نه ڪيو ۽ پاڻ ۾نه وڙهو“. پر جيئن ته يوسف ان وقت سخت ڪاوڙ ۾ هو ان ڪري منهنجي ڳالهه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري هاسٽل مان هليو ويو.

تاءَ واري ان ماحول ۾ هاڻي ٻئي گروپ ٽولو، ٽولو ٺاهي هلندا هئا. ڪوشش اها هئي ته هڪٻئي جي سامهون نه اچن ۽ ايئن ڪافي ڏينهن بلڪه مهينا گذري ويا.

پير منور، عيسيٰ جمالي ۽ سائين بخش لغاري وارا جڏهن انجنيئرنگ ڪاليج مان پاس ڪري وڃي نوڪرين سان لڳا ۽ يوسف جکراڻي پڻ جڏهن يونيورسٽي مان آخري سال جي امتحان مان فارغ ٿيو ته هڪ رات يوسف جکراڻي، اسرار سرڪي، شاهنواز شاهه ۽ سندس ساٿين رات جو انٽرنيشنل هاسٽل جي ان ڪمري ۾وڃي فائرنگ ڪئي جنهن ۾ سندن مخالف گروپ سان واسطو رکندڙ علي مردان شاهه، جان احمدکُهرو ۽ عبدالمجيد جمالي ۽ سندس ٻيا ڪجهه دوست ويٺل هئا. فائرنگ جي نتيجي ۾ علي مردان شاهه ۽ جان احمد کُهرو گذاري ويا جڏهن ته عبدالمجيد جمالي سخت زخمي ٿيو، جنهن کي پيٽ ۾ گولي لڳي هئي.

رات جو وقت هو ۽ ڪافي رات گذري چڪي هئي، انجنيئرنگ ڪاليج جو شاگرد آفتاب ميمڻ ان وقت انٽرنيشنل هاسٽل ۾ رهندو هو، اهو ڀڄندو ڀڄندو مون وٽ سر سيد هاسٽل آيو ۽ سڄي ڳالهه ٻڌايائين. علي نواز ڪلهوڙو ان وقت انٽرنيشنل هاسٽل جو ”پرو ووسٽ“ هو.

مون سائين پير مظهرالحق کي فون ڪئي، سڄي افسوسناڪ صورتحال کان آگاهه ڪيو ۽ کيس فورن ايمبولينس، انٽرنيشنل هاسٽل ۾ موڪلڻ ۽ رت جو انتظام ڪرڻ لاءِ عرض ڪيو. پير مظهرالحق ان وقت سنڌ يونيورسٽي جي هاسٽلن جو انچارج هو يا غلام مصطفيٰ شاهه جو پي آر او هو. اسان به لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄامشورو اسپتال پهتاسين ته پير مظهر به اتي موجود هو. ڏاڍو غمگين ۽ پريشان هو، مونکي چيائين ته ”توکي ڪيترو چوندو هوس ته هنن ٻنهي ڌرين جو ٺاهه ڪراءِ“.

سائين پير مظهر جي ڳالهه ته پنهنجي جاءِ تي درست پر ان ماحول ۾ منهنجي ڪير به ٻڌڻ لاءِ تيار نه هو، ڇا ڪجي.

سڄي يونيورسٽي ۽ ڪاليج جو مجموعي ماحول ”اُداس“ ۽ ”ڏکارو“ هو. سڀني جي زبان مان اهو جملو پئي نڪتو ته ”ايئن نه ٿئي ها ته بهتر هو!!“

سائين علي مردان شاهه، نوان جتوئي جو رهواسي هو، خوبصورت، جذباتي ۽ عجيب نوجوان هو. پيپلز پارٽي جو حمايتي هوندو هو. مون وٽ اڪثر هاسٽل ۾ ايندو هو. هڪ دفعي بهارين جي مسئلي کي چيائين ته احمد خان دل چوي ٿي ته ”بهارين جي پهرين جهاز کي آءٌ پاڻ بم سان اڏايان“، ”ٻُڌاءِ ته ان لاءِ ڇا ڪيان“.

شاعر به هو، سندس تخلص رقصم هو. سندس ٻيو هڪ ڀاءُ هو جيڪو ڪجهه ڪجهه ”مجذوب“ قسم جو محسوس ٿيندو هو.

سائين علي مردان شاهه جو والد جڏهن ڄامشوري سندس ”خاموش جسم“ کڻڻ لاءِ آيو ته ڏاڍو، ڏاڍو ڏک ڪيائين ۽ غلام مصطفيٰ شاهه کي ڏوراپا ڏنائين. علي مردان شاهه جي والد، معاوضو وٺڻ کان به انڪار ڪيو هو ۽ چيائين ته ”منهنجو پُٽ شهيد آهي“. علي مردان شاهه جو والد بيشڪ بهادر ۽ هڪ سٺو ”پيءُ“ هو. علي مردان شاهه پنهنجي اباڻي ڳوٺ ۾ دفن آهي. اڄ مٿس ميلا به لڳن پيا ته سندس شاعري به ڳائجي پئي.

علي احمد کُهرو، دادو جو رهواسي هو، ماءُ پيءُ جو اڪيلو پُٽ هو، غريب خاندان سان سندس واسطو هو. غربت به ايتري جو ڪاليج ۽ هاسٽل جا خرچ به نه ڀري سگهندو هو. جيئن ته علي مردان شاهه به تعليم دادو ۾ حاصل ڪئي هئي، ان ڪري ٻنهي جي پاڻ ۾ سُٺي دوستي هئي. هن افسوسناڪ واقعي سڄي سنڌ، خاص طور تي شاگرد تحريڪ کي ”جمهوري“ وڌو.

تنظيمي لحاظ کان عبدالمجيد جمالي جو واسطو به جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن سان هو پر سندس دوستي علي مردان شاهه وارن سان به هئي ته هو شاگردن جي پاڻ ۾ وڙهڻ جي پڻ خلاف هو، پر ان حملي ۾ پاڻ به زخمي ٿي پيو.

مون کي ياد آهي ته اسپتال مان فارغ ٿيڻ ۽ ڪجهه صحتياب ٿيڻ کانپوءِ هڪ ڏينهن آءٌ ۽ عبدالمجيد گڏجي ڪراچي آياسين، ڇاڪاڻ ته اسان حفيظ پيرزادي واري ڪيس ۾ ضمانت تي آزاد هئاسين پر پوءِ به وقت بوقت ٽربيونل ۾ شنوائي تي وڃڻو پوندو هو. اسان جڏهن ڪراچي پهتاسين ته عبدالمجيد جمالي چيو ته ”سائين جي ايم سيد کي سلام ڪندا هلون“.

اسان جڏهن حيدر منزل پهتاسين ۽ سائين سان رسمي حال احوال ڪياسين  ته ڳالهين جي دوران سائينءَ، مجيد کي چيو ته ”پاڻ ۾ ٺهي وڃو“، ڀلا وڌيڪ نه ته ”شاهنوار شاهه سان ٺهي وڃو“. مجيد جمالي، سائين جي ان خواهش جي موٽ ۾ خاموش رهيو پر ملاقات کانپوءِ ٻاهر اچي ڏک ڪيائين.

ان وقت اُهي افواهه پڻ هليا هئا ته جيڪڏهن ان رات اها واردات نه ٿئي ها ۽ ايئن اهو جهيڙو ختم ٿي وڃي ها ته ڪجهه ڏينهن اندر، يوسف جکراڻي کي ڊي ايس پي جا آرڊر ملڻ وارا هئا. ان خبر يا افواهه ۾ ڪيتري صداقت هئي، ان سلسلي ۾ وڌيڪ ڪا به ڄاڻ يا پڪ نه آهي.

بهرحال، ان دردناڪ واردات جي نتيجي ۾ ڪيس به داخل ٿيا ته گرفتاريون به ٿيون پر نتيجو ڪو به نه نڪتو. ڪيس ”ڪٻاڙخاني“ جي حوالي ٿي ويا، انصاف اڏامي ويو. علي مردان شاهه ۽ جان احمد جي والدين جي ”اميدن“ جا ڏيئا اجهامي ويا پر قتل جي اها واردات دوستن کي به روئاريندي رهندي ته مجرمن کي پڻ پڇتاءُ ۽ پشيمانيءَ جي احساس هيٺ هميشه تڙپائيندي رهندي.

علي مردان شاهه جو ٻهڪندڙ چهرو ۽ جان احمد کُهري جو معصوم خاموش چهرو اڄ به جڏهن اکين اڳيان ايندو آهي ته سچ پچ ته سندن ”ابدي جدائي“ تي يقين به نه ايندو آهي ته دل به ڏاڍي ماندي ۽ وياڪل وياڪل ٿي پوندي آهي.

ڏسو ته انجنيئرنگ ڪاليج ۾ معمولي تلخي ڪنهن جي ڪنهن جي وچ ۾ ٿي ته ان جو هانءُ ڏاريندڙ نزلو وري ڪنهن تي ڪريو؟!

ان ڪري ”نفرت“، ”انتقام“ ۽ ”انا“ بدران سهپ، محبت، پنهنجائپ ۽ درگذر ڪرڻ ۾ ڪيڏو نه مزو آهي. ڪيڏو نه سڪون آهي!! ڪاش انسان منفي احساسن کي اڀارن جي بدران انسان جي مثبت ۽ انسان

وساريان نه وسرن…(10) ”انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري ۾ شاگرد يونين جون چونڊون ۽ بنگال ۾ آپريشن جي خلاف پهريون احتجاج ليکڪ : احمد خان جمالي

ايوبي آپيشاهي جي دور ۾ ”ون يونٽي نظام“ جي تحت پاڪستان جي ايسٽيبلشمينٽ نه صرف پنهنجو پاڻ کي وڌيڪ مضبوط ڪيو پر ”مستقل مفاد“ قوت جي حيثيت سان پاڪستان جي سياسي نظام ۽ انتظامي سيٽ اپ ۾ مستقل ڪردار ادا ڪرڻ جو بنياد پڻ وڌو.

اصلي ۽ تاريخي قومي وحدتن کي ختم ڪري ون يونٽي نظام ۾ نه صرف ننڍين قومن سان ويساهه گهاتي ڪري ساڻن ”گهڻ رخي“ ناانصافيون ڪيون ويون ۽ سندن ”وجود“ کي ڪاپاري ڌڪ هنيا ويا پر بنگال جهڙي گهڻائي واري قوم سان پرڻ ”ماٽيجي“ ماءُ وارو سلوڪ ڪيو ويو.

حالتون ڪهڙيون به هجن ۽ ظلم ڪيترو به هجي پر سماج کي ۽ انساني شعور کي روڪڻ ڪنهن جي وس جي ڳالهه نه آهي. اهو تاريخ جو سبق آهي پر آمرن کي تاريخ جو سبق صرف سندن موت کان پوءِ ئي ياد ايندو آهي.

سچي ڳالهه اها آهي ته ”آمرن“ ۽ جنگجو ظالمن کي ”تاريخ“ ۽ ”عوام“ جي ڀيٽ ۾ ”جاگرافي“ سان وڌيڪ دلچسپي هوندي آهي.

هڪ طرف ايوبي آمريت کي بلوچستان جي جبلن ۾ للڪاريو ويو هو ته ٻئي طرف سنڌ ۾ سنڌي ادبي سنگت، روح رهاڻ ”بزم صوفيا ۽ سنڌ“ ۽ سنڌ هاري ڪميٽي پنهنجو پاڻ ملهائي رهيا هئا. جڏهن ته مختلف سياسي ۽ قومي ڪارڪن پڻ ڪنهن نه ڪنهن طرح ”سماج“ کي لوڏي رهيا هئا.

سنڌ جي حساس ۽ جذباتي حصن ۽ حلقن ۾ قومي جبر ۽ ناانصافين جي خلاف تيزي سان ”لاوا“ پچي رهيو هو.

4- مارچ 1967ع جو واقعو، ان ”لاوا“ جو پهريون ڀرپور اظهار هو. جنهن ۾ سنڌ يونيورسٽي ۽ انجنيئرنگ ڪاليج جي شاگردن سنڌ تي مڙهيل مضبوط نوڪر شاهي کي چيلينج ڪيو هو. ان مزاحمتي جدوجهد ۾ جن اڳواڻن ڀرپور ۽ قائدانه ڪردار ادا ڪيو هو انهن ۾ مجيب پيرزادو ۽ مسعود نوراني شامل هئا. جيڪي ان وقت انجنيئرنگ ڪاليج اسٽوڊنٽس يونين جا چونڊيل صدر ۽ جنرل سيڪريٽري هئا. اهڙي طرح يوسف لغاري، ڄام ساقي ۽ ٻيا اڳواڻ سنڌ يونيورسٽي جي شاگردن جي نمائندگي ڪري رهيا هئا. ان دور ۾ لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۾ پڻ ڪامل راڄپر، ان وقت جي پرنسپال ڪرنل ”نجيب“ کي هاڪي سان ڌڪ هنيا هئا.

حقيقت اها آهي ته ڪرنل نجيب، لياقت ميڊيڪل ڪاليج قائم ڪرڻ ۽ ان کي سُٺو مستحڪم ۽ معياري تعليمي ادارو ٺاهڻ ۾ اهم ۽ ساراهه جوڳو ڪردار ڪيو هو. پر ”آمريتي گُهٽ“ ۽ سختين توڙي پابندين جي نتيجي ۾ اهو اڻ وڻندڙ واقعو پيش آيو. جنهن خوف ۽ ڏهڪاءُ کي ٽوڙڻ جو مثبتي ڪردار ادا ڪيو. پر ان هوندي به جنرل نجيب جي مجموعي ڪردار ۽ ذاتي دلچسپي جو قدر نه ڪرڻ پڻ ناانصافي ٿيندي ۽ اهو واقعو نه ٿئي ها ته وڌيڪ بهتر هو.

1970ع ۾ جيڪڏهن آءٌ انجنيئرنگ جي پهرين سال ۾ داخل ٿيس ته ان وقت پڻ اسٽوڊنٽس يونين جون چونڊون ٿيڻ واريون هيون. اهو يحيٰ خان جو دور هو ۽ ون يونٽ ٽٽي چڪو هو.

ڊاڪٽر عبدالقدير افغان، ان وقت ڪاليج جو پرنسپال هو. رفيق صفي، آغا زاهد، مسعود پيرزادو، اشفاق صفي، جميل الرحمان پنهور، جميل گل شيخ، منير عمراڻي، الطاف ڀيو، نعيم پٺاڻ، يعقوب علي زرداري، فيروز صديقي، ظفر شيخ، حافظ نثار، عبدالرحمان، شفيق صديقي، اقبال ترين ۽ طفيل ميمڻ. ان وقت ڪاليج جا سرگرم شاگرد هئا.

جيتوڻيڪ انهن ڏينهن ۾ آغا زاهد ۽ رفيق صفي پاڻ ۾ سُٺا دوست به هئا ته ٻئي ڄڻا ڊاڪٽر افغان کي ڏاڍا پيارا به هئا، پر اسٽوڊنٽس يونين جي صدارت جي عهدي لاءِ ٻئي دوست هڪٻئي جي آمهون سامهون مقابلي جي لاءِ بيهي رهيا. ٻئي سُٺا ۽ مشهور مقرر هئا. رفيق صفي ۽ اشفاق صفي ٻئي ڀائر سڄي پاڪستان ۽ ٿيندڙ تقريري مقابلن ۾ ڪيترائي ڀيرا پهريون ۽ ٻيو نمبر حاصل ڪندا رهيا هئا. ٻئي لاجواب اسپيڪر به هئا ته سٺا دليل به ڏيندا هئا ته سندن لهجو، انداز ۽ ”باڊي لينگويج“ پڻ لاجواب هئا. ٻئي طرف آغا زاهد به گهٽ نه هو، انتهائي ذهين، سٺو مقرر، جذباتي ۽ انگريزي ۾ شاعري پڻ ڪندو هو. آغا زاهد تنظيمي لحاظ کان سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن سان واسطو رکندو هو، جڏهن ته رفيق صفي، ڪنهن به شاگرد تنظيم سان وابسطا هجڻ جي بدران ان وقت جي سڀني شاگرد تنظيمن جي اڳواڻن ۽ عهديدارن سان هڪجهڙي دوستي رکندو رهيو.

مسعود پيرزادو تنظيمي لحاظ کان سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن سان وابسطا هو پر اسٽوڊنٽس يونين جي صدارت لاءِ هو رفيق صفي جي حمايت ۾ هو. دراصل مٿي جيڪي به نالا لکيل آهن، اهي سڀ ٻن، دوستن اميدوار جي بيهڻ جي ڪري پاڻ ۾ به ورهائجي ويا هئا پر انهن دوستن مان اڪثريت جي حمايت آغاز زاهد کي حاصل هئي. مسعود پيرزادي جو ڪاليج جي شاگردن ۾ سٺو اثر هو پر جيئن ته انهن ڏينهن ۾ سندس والد محترم حڪيم محمد محاذ سخت بيمار هو ۽ ڪراچيءَ ۾ زيرعلاج هو،  انڪري مسعود، اليڪشن مهم ۾ گهڻو وقت نه ڏئي سگهيو. ان کانسواءِ ”هالا“ جي شاگردن جو گروپ جيڪو ”هالائي گروپ“ جي نالي سان به مشهور هو ته تنظيمي لحاظ کان سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن سان وابسطا به هو، اهو سڄو گروپ پڻ آغا زاهد جي حق ۾ مهم هلائي رهيو آهي. ڪرم علي ميمڻ ۽ معين ميمڻ ان وقت هالائي گروپ جي قيادت ڪري رهيا هئا.

انجنيئرنگ ڪاليج جي تاريخ ۾ اها انتهائي سخت مقابلي واري ۽ ڏاڍي دلچسپ چونڊ هئي.

ڊاڪٽر افغان، سندس ئي ٻنهي هڪ جهڙن پيارن شاگردن جي طرفان هڪٻئي جي مقابلي ۾ بيهڻ جي ڪري خوش نه هو پر هن ان سلسلي ۾ ڪا به مداخلت نه ڪئي. آخرڪار چونڊن واري ڏينهن نتيجا ظاهر ٿيا ته آغا زاهد لڳ ڀڳ 50 ووٽن تان کٽي اسٽوڊنٽس يونين جو صدر چونڊجي آيو ۽ رفيق صفي هارائي ويو.

اسٽوڊنٽس يونين جون چونڊون هر سال ٿينديون هيون ۽ عهديدار هڪ سال جي لاءِ چونڊيا ويندا هئا. اهو دور به جيئن ته تحريڪن جو ئي دور هو ان ڪري جتي آغا زاهد ۽ سندس ڪامياب ٽيم هر هڪ تحريڪ ۾ حصو ورتو اتي هارائڻ جي باوجود رفيق صفي پڻ هميشه ڀرپور ڪردار ادا ڪندو رهيو.

آغا زاهد ۽ رفيق صفي وارن جو انجنيئرنگ ۾ اهو آخري سال هو. ٻئي سال جڏهن وري اسٽوڊنٽس يونين جي چونڊن جو وقت آيو ته مون کي S.N.S.F جي قيادت ۽ ٻين دوستن نائب صدارت جي عهدي لاءِ اميدوار بيهڻ جي لاءِ همٿايو. آءٌ ان وقت انجنيئرنگ جي ٻئي سال ۾ داخل ٿيو هوس. جڏهن چونڊن جي لاءِ فارم ڀرڻ جو وقت آيو ته صدارت جي لاءِ محمد عيسيٰ جمالي ۽ فقير علي محمد هيسباڻي، نائب صدر لاءِ مون، سردار الطاف ڀيو، طيفل احمد ميمڻ ۽ عبدالغني درس، جنرل سيڪريٽري جي لاءِ دوست محمد چانڊيو ۽ روشن پنهور فارم ڀرايا. جڏهن ته ٻين عهدن لاءِ عبدالعليم قريشي ۽ امين سولنگي پڻ حصو ورتو.

آءٌ سر سيد هاسٽل جي روم نمبر 87 ۾ رهندو هوس. هڪ ڏينهن منجهند جو طفيل ميمڻ پنهنجا ڇپايل ڪارڊ کڻي منهنجي ڪمري ۾ آيو ۽ اچي چيائين ته ”جمالي صاحب هي ڏسو مون اوهان جي مقابلي ۾ ڪارڊ به ڇپايا آهن پر جيئن ته مونکي خبر پئي آهي ته اوهان اسڪول جي زماني کان ئي تحريڪن ۾ سرگرم حصو وٺندڙ رهيا آهيو ۽ ڪافي جيل ۾ سختيون به سٺيون اٿوَ، ان ڪري هي ڪارڊ اوهان جي اڳيان ڦاڙي رهيو آهيان ۽ اهڙي طرح اوهان جو مقابلو ڪرڻ جي بدران اوهان جي حق ۾ هٿ کڻي رهيو آهيان“. مون سندس ٿورا مڃيا ۽ ان کانپوءِ سدائين لاءِ دوست بڻجي وياسين. هتي اهو ٻڌائيندو هلان ته طفيل ميمڻ ان کان اڳ مسلم ڪاليج حيدرآباد جي اسٽوڊنٽس يونين ۾ سيڪريٽري جنرل جي عهدي تي ڪاميابي حاصل ڪري چڪو هو، ان ڪري انجنيئرنگ ڪاليج ۾ به سندس چڱي ”ڄاڻ سڃاڻ“ هئي. اهڙي طرح عبدالغني درس پڻ منهنجي حمايت ۾ هٿ کنيو.

سردار الطاف ڀيو، تنظيمي لحاظ کان اسان سان گڏ S.N.S.F ۾ شامل هو. هو انجنيئرنگ جي ٽين سال ۾ هو ۽ هر حال ۾ چونڊن ۾ حصو وٺڻ لاءِ ضد تي بيهي رهيو. مون کيس ڏاڍو چيو ته هٿ کڻي وڃي ته جيئن آءٌ بنا مقابلي اچي سگهان ۽ هو به هروڀرو هارائڻ ۽ ناڪاميءَ جي ”داغ“ کان بچي وڃي. ڪيترن دوستن جڏهن کيس سمجهايو ته چيائين ته جيڪڏهن ايندڙ سال حمايت ڪرڻ جو واعدو جمالي ڪري ته پوءِ آءٌ هٿ کڻندس. مون کيس ورندي ڏني ته اهڙي قسم جي مستقبل جي ”ٺيڪيداري“ وارو واعدو پنهنجو ”وَڙُ“ نه آهي. اهو نه ته مونکي سونهي ٿو ته نه ئي توهان کي ۽ نه ئي وري اهڙي قسم جا ”وڏيرڪا واعدا“ پنهنجي تنظيم ۽ سوچ وٽان آهن.

الطاف ڀيو، سچ پچ ته ڏاڍو مٺڙو ماڻهو هو. ڪوئيٽا جو نعيم پٺاڻ جيڪو نظرياتي لحاظ کان به اسان جو ئي ساٿي هو پر الطاف ڀيو ان جي اثر ۽ دوستي ۾ وڌيڪ هو ۽ اهو ڪاميابي جي خوشفهميءَ ۾ متبلا هو.

بهرحال چونڊن واري ڏينهن نتيجا آيا ته مونکي 361 ووٽ مليا جڏهن ته سردار الطاف ڀيو کي 159 ووٽ مليا. مونکي پنهنجي ڪاميابي تي ايتري خوشي نه ٿي جيترو ڏک الطاف جي هارائڻ تي ٿيو. ڇاڪاڻ جو مجموعي طور تي سچ پچ ته الطاف ڀيو ڏاڍو چڱو ماڻهو هو.

اسٽوڊنٽس يونين جي ٻين عهديدارن ۾ فقير علي محمد صدر ۽ روشن پنهور جنرل سيڪريٽري علي نواز لاشاري، جوائنٽ سيڪريٽري ۽ عبدالعليم قريشي پبلسٽي سيڪريٽري چونڊجي آيا.

علي محمد هيسباڻي، تحريڪن ۾ سرگرم حصو وٺندڙ نه هو پر ”شرافت“ هن جو اميج هئي. جڏهن ته هن جي مقابلي ۾ بيهندڙ محمد عيسيٰ جمالي جو ذاتي اميج ته ڀلو هو پر ”سندس گروپ“ جو اميج ڦڏائي جهيڙاڪ ۽ تڪراري هو. محمد عيسيٰ پنهنجي گروپ جي اميج ۽ پروپيگنڊا ڪيل ”ساک“ جي ڪري هارايو. نه ته سچ پچ محمد عيسيٰ جمالي ذاتي طور نه صرف شريف، ڀلو بردبار ۽ سمجهدار هو پر ”مهل جو مڙس ماڻهو“ پڻ هو.

جنرل سيڪريٽري جي پوسٽ لاءِ جيئي سنڌ وارن دوستن جي طرفان دوست محمد چانڊيو اميدوار هو، جنهن جي مقابلي ۾ پيپلز اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي طرفان روشن پنهور اميدوار هو.

انهن ڏينهن ۾ شاگرد جماعتن يا سياسي جماعتن اسٽوڊنٽس يونين جي چونڊن ۾ مداخلت ڪرڻ جو سلسلو اڃا شروع نه ڪيو هو ۽ نه ئي وري مختلف شاگرد جماعتن سان وابسطا اميدوار يا ڪارڪن هڪٻئي کان ڇرڪندا يا پري ڀڄندا هئا. ڏاڍو سٺو ۽ دوستاڻو ماحول هوندو هو. برداشت ۽ سهپ به هئي ته هڪ ٻئي جي لاءِ عزت ۽ احترام به هوندو هو.

دوست محمد چانڊئي ۽ روشن پنهور ۾ به سٺو مقابلو ٿئي ها پر روشن پنهور، اسان S.N.S.F وارن ۽ خاص ڪري مون کي ڏاڍو مجبور ڪيو ته اسان سندس حمايت ڪريون. مسعود پيرزادي جو والد محترم اڃا تائين بيمار هئا ۽ هو ان جي تيمارداري ۽ سار سنڀال لاءِ اڪثر ڪراچيءَ ۾ هوندو هو پر ان تي ايترو ته بار وڌائون جو ٻه دفعا سيڙجي اچي مونکي به سندس پارت ڪري ويو ته ٻين دوستن کي به روشن پنهور جي حمايت لاءِ چئي ويو. اهڙي طرح روشن پنهور سيڪريٽري جنرل ڪامياب ٿيو. هي چونڊون مارچ 1971ع جي آخر ۾ ٿيون هيون. اتفاق اهو ٿيو جو انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشورو اسٽوڊنٽس يونين جون چونڊون مڪمل ٿيڻ کان ٻه ٽي ڏينهن پوءِ يعني 25 مارچ تي يحيٰ خان مشرقي پاڪستان ۾ ”ملٽري آپريشن“ شروع ڪري ڏنو.

انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشورو ۽ سنڌ يونيورسٽي جي شاگردن کي اهو اعزاز ۽ فخر حاصل آهي ته بنگال جي خلاف فوجي آپريشن جي مخالفت ۾ سڄي ملڪ ۾ پهريون جلوس انهن ئي ڪڍيو هو.

سياسي اعتبار کان نه ته علي محمد هيسباڻي ته نه ئي وري روشن پنهور ۾ اهي داڻا هئا جو اهي ان آپريشن جي مخالفت ۾ احتجاجي جلوس ڪڍڻ جي همت ڪن، ان جو اندازو ۽ احساس هجڻ جي ڪري مون ٻئي ڏينهن تي ئي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ ڪلاسن جو بائيڪاٽ ڪرائي، احتجاجي جلوس ڪڍيو ۽ ان جلوس جي مدد سان اچي سنڌ يونيورسٽي به بند ڪرائي ۽ جلوس ڪڍيو. جنهن ۾ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ۽ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ۽ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس جي دوستن تقريرون ڪيون.

ڪاليج ۽ يونيورسٽي بند ڪرائي ۽ جلوس مان فارغ ٿي جڏهن آءٌ سر سيد هاسٽل وڃي رهيو هوس ته ان وقت مير ٿيٻو مون سان گڏ هو. ان وقت روشن پنهور، ڊاڪٽر افغان صاحب جي گاڏي (پڪ اپ) ۾ اچي پهتو ۽ چيائين ته ”توکي ڊاڪٽر افغان سڏي ٿو“. مون کيس چيو ته اوهان هلو آءٌ اچان ٿو.

آءٌ جڏهن ڊاڪٽر افغان جي آفيس ۾ پهتس ته ان وقت ڊاڪٽر ايس ايم قريشي به وٽس ويٺو هو. ڊاڪٽر افغان پنهنجي ڪمري ۾ هڪ ”لڪڻ“ رکندو هو. منهنجون نظرون ڊاڪٽر افغان جي بدران ان لڪڻ ۾ هيون. ڊاڪٽر صاحب ڏاڍو ناراض ٿيو چيائين ”ڇورا، توکي خبر آهي ته تون ڇا پيو ڪرين؟؟“

ڊاڪٽر صاحب ڏاڍي ڇنڊ ڪڍي پر ڏاڍو پريشان هو. واقعي ٿيو به ايئن جو اڌ ڪلاڪ جي اندر، فوج سڄي ڪيمپس کي گهيري ۾ آڻي ڇڏيو. ملٽري جون گاڏيون يونيورسٽي ۽ ڪاليج جي رستن تي گشت ڪرڻ لڳيون. اهڙي ماٺ ۽ خاموشي ڄڻ راڪاس گهمي ويو هجي. ڊاڪٽر افغان مون کي ڏاڍو ڀائيندو هو. انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا کانپوءِ نه صرف منهنجي ڪاليج جي ۽ هاسٽل جي في معاف ڪيائين پر مالي مدد طور ”برسري“ پڻ منظور ڪيائين.

وقت بوقت سائين وٽ شاگردن جا مسئلا کڻي ويندو هوس ته انتهائي پيار ۽ پنهنجائپ سان ٻڌندو به هو ته مدد به ڪندو هو. هڪ دفعي ڪاليج جي استادن جي گڏجاڻيءَ ۾ منهنجي نالي اهو به چيائين ته ”هي واحد شاگرد آهي جيڪو مون وٽ ڪڏهن به پنهنجي ذاتي ڪم يا فائدي لاءِ نه آيو آهي“. مون کي اول ان ڳالهه جو احساس ئي نه هو پر پوءِ محسوس ڪيم ته ”وڏن ماڻهن جي ذهن ۾ ماڻهن جي ماپي لاءِ ڪهڙا نه پختا معيار آهن“. ڊاڪٽر افغان واقعي ”گريٽ انسان“ هو.

وساريان نه وسرن…(9) ڊاڪٽر افغان جي گرفتاري ۽ شاگردن جي ڪامياب تحريڪ ليکڪ : احمد خان جمالي

ڊاڪٽر A.Q.K. Afghan انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري جو هڪ اهڙو سنڌ دوست ۽ غريب پرور پرنسيپال هو جيڪو آمريت جي ڇانوَ ۾ پلجندڙ نوڪرشاهي جي اکين ۾ هميشه چڀندو رهندو هو. ڳجهين ايجنسين جا عملدار به سائين جي خلاف هئا ته غيرمقامي بيورو ڪريٽ به ڊاڪٽر افغان جي پاليسين تي ناراض ۽ خائف رهندا هئا. ڊاڪٽر صاحب جي هڪ خوبي اها به هئي ته هو ڪنهن به گڏجاڻي ۾ پنهنجي پاليسين جو ببانگ دُهل دفاع به ڪندا هئا جيڪا ڳالهه سنڌ دشمن ڌرين کي نه وڻندي هئي. اهوئي سبب آهي جو ڊاڪٽر افغان کي ان اهم جاءِ تان هٽائڻ لاءِ وقت بوقت پروپيگنڊا به ڪئي ويندي هئي ته مٿس الزام پڻ مڙهيا ويندا هئا.

يحيٰ خان جي مارشل لا جو فائدو وٺندي انهن ساڳين قوتن هن ڀيري ڊاڪٽر افغان تي ”ماضي بعيد“ ۾ ڪيل نام نهاد بدعنوانين جا الزم لڳائي کيس گرفتار ڪري حيدرآباد جيل موڪليو. جيئن ئي هيءَ خبر سنڌ يونيورسٽي، انجنيئرنگ ڪاليج ۽ ميڊيڪل ڪاليج ڄامشوري سميت سنڌ جي مختلف شهرن جي شاگردن ۽ قومي ڪارڪنن تائين پهتي، تيئن ئي ان جي خلاف مزاحمتي جدوجهد شروع ٿي وئي. مختلف شاگرد تنظيمن جا عهديدار، اڳواڻ ۽ حمايتي هن اهم مسئلي تي گڏجي عملي ميدان ۾ نڪري آيا. سڄي سنڌ ۾ ڪٿي احتجاجي مظاهرا ٿيڻ لڳا ته ڪٿي بک هڙتالون ٿيڻ لڳيون. مختلف سياسي جماعتن ۽ وطن دوست قوتن پڻ هن تحريڪ ۾ بهرو ورتو پر شاگردن هن هلچل کي سوڀارو بنائڻ ۾ رهنمائي وارو ڪردار ادا ڪيو.

انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري جا شاگرد وڏي انگ ۾ واري واري سان هر روز بک هڙتال تي ويهندا رهيا. فوجي اهلڪار کين هر روز عدالت لڳائي فورن سزائون ڏئي جيل موڪليندا رهيا ۽ اهو سلسلو بدستور ڪاميابيءَ تائين جاري رهيو.

اسان ڪجهه دوستن بک هڙتال تي ويهڻ جي بدران ”حيدر چوڪ“ تي گڏ ٿي زوردار نعريبازي ڪئي ۽ جيئن ئي احتجاج ڪري ڪَک پن ٿيڻ لڳاسين ته مختلف گهٽين مان گرفتار ڪيا وياسين. اسان جي گروپ ۾ آءٌ، مير ٿيٻو، ڊاڪٽر ممتاز مهر ۽ اُميد سومرو گرفتار ٿياسين، جڏهن ته ٻيا دوست ”کسڪڻ“ ۾ ڪامياب ٿي ويا. فوجي عدالت ٻئي ڏينهن تي ئي سزا ٻڌائي اسان کي ڪراچي جيل موڪلي ڇڏيو.

انهن ڏينهن ۾ آغا زاهد، مسعود پيرزادو، رفيق صفي، عبدالرحيم سمون، اشفاق صفي، جميل الرحمان پنهور، شفيق صديقي، يعقوب علي زرداري، سائين بخش لغاري، محمد عيسيٰ جمالي، سليمان چانڊيو، الله اوڀايو خشڪ، غلام نبي مورائي، روشن پنهور، شفيق حيدر موسوي، دوست محمد چانڊيو، حافظ نثار، منير عمراڻي، پير منور، عبدالغني درس، طفيل ميمڻ، الطاف ڀيو، جمال بجاراڻي، اقبال ترين، فيروز صديقي، علي محمد هيسباڻي، ڪرم علي ميمڻ، معين ميمڻ، آفتاب ميمڻ، غلام محمد ملڪاڻي، شفيق انصاري، علي نواز لاشاري ۽ عبدالعليم قريشي انجنيئرنگ ڪاليج جا سرگرم شاگرد هئا. جڏهن ته ڊاڪٽر اسماعيل اوڍيجو، ڊاڪٽر يونس سومرو، ڊاڪٽر ارباب کهاوڙ، ميڊيڪل ڪاليج جا نمايان شاگرد هئا.

اهڙي طرح عبدالڪريم انصاري، رحيم بخش جعفري، تاج رند، شفيق صديقي، يوسف جکراڻي، مختيار سورهياڻي، رفيق ٽالپر، قاضي سليم اڪبر، سهيل سانگي، عزيز بنگوار، سڪندر بنگوار، مدد علي سنڌي، علي اڪبر بروهي، رفيق کوسو، عبدالحميد جمالي، مولا بخش لغاري، غلام محمد ساريو، احمد خان ملڪاڻي، نديم اختر، ايوب ڌامراهه، رحيم بخش جمالي، رسول بخش بلوچ، قلي بخش رند، دريا خان ڏاهري ۽ گل محمد عمراڻي جو شمار سنڌ يونيورسٽي جي مشهور شاگردن ۾ ٿيندو هو.

ڪراچي سينٽرل جيل ۾ آءٌ، مير ٿيٻو ۽ حيدرآباد جو مهر علي شاهه، ساڳي کولي ۾ رهنداسين، جڏهن ته ڊاڪٽر ارباب کهاوڙ، نذير عباسي شهيد، عبدالخالق بلوچ، ڊاڪٽر رشيد حسن خان ۽ ٻيا ڪافي دوست جيل جي ٻين بئرڪن ۾ رهندا هئا. ڪراچي جو جيل ٻين جيلن جي ڀيٽ ۾ ”نرم“ جيل سمجهيو ويندو هو.

عبدالخالق بلوچ جو واسطو بي ايس او سان هو، پر اهو به جيئن ته انجينئرنگ ڪاليج ڄامشوري ۾ ئي پڙهندو هو، ڇاڪاڻ جو انهن ڏينهن ۾ بلوچستان ۾ انجنيئرنگ ۽ ميڊيڪل ڪاليج هڪ به نه هوندو هو ۽ بلوچستان جي شاگردن لاءِ سنڌ جي ادارن ۾ سيٽون رکيل هونديون هيون. ان ڪري عبدالخالق بلوچ به ڊاڪٽر افغان جي آزادي واري تحريڪ ۾ اسان سان گڏ هو. گهڻو ڪري هر روز هن جي لاءِ ماني لياريءَ مان سندس گهران ايندي هئي جيڪا گڏجي کائيندا هئاسين.

جيل ۾ قيد دوران ئي نذير عباسي سان ڪافي ڪچهريون ٿينديون هيون. نذير ان وقت ماروئڙا اسٽوڊنٽس فيڊريشن سان لاڳاپيل هو، پر اسان جي صحبت، خاص ڪري مير ٿيٻي جي بحث ۽ مباحثي کان متاثر ٿي جيل ۾ ئي S.N.S.F ۾ شامل ٿي ويو هو.

هن جيل ۾ ئي لال بخش رند اسان کي ڪجهه ڪتاب پڙهڻ لاءِ موڪليا هئا. جيڪي انقلابي ڪردار متعلق ۽ سوشلسٽ نظرئي بابت هئا.

ڪراچيءَ ۾ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا ٻه ڌڙا سرگرم هئا. هڪ ڌڙي جو نظرياتي اڳواڻ ڊاڪٽر رشيد حسن خان هو، جيڪو انهن ڏينهن ۾ ڪراچي جيل ۾ هو. جڏهن ته ٻيو گروپ امير حيدر ڪاظمي جي اڳواڻي ۾ سرگرم هو.

انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري، سنڌ يونيورسٽي، لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۽ زرعي ڪاليج ٽنڊو ڄام جي گرفتار ڪيل شاگردن مان ڪيترن شاگردن کي بدين جي نارا جيل ۾ ته ڪيترن کي حيدرآباد جيل ۾ ته ڪن شاگردن کي خيرپور، سکر ۽ ڪراچي جي جيلن ۾ بند ڪيو ويو.

هڪ طرف شاگردن جي جدوجهد جاري هئي ته ٻئي طرف جڏهن مارشل لا اختياري وارن کي به احساس ٿيو ته ڊاڪٽر افغان تي لڳايل الزامن ۾ ڪو به وزن نه آهي ته انهن ڊاڪٽر افغان کي آزاد ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.

گرفتار ڪيل شاگردن کي جيئن ته فوجي عدالتن جي طرفان سزائون ڏنل هيون، ان ڪري اختياري وارن اها پاليسي اختيار ڪئي ته سڀني سزا يافته شاگردن کان سادي ڪاغذ تي اهو لکائي وٺو ته ٻيهر هو اهڙي حرڪت نه ڪندا ۽ سندن سزا معاف ڪئي وڃي.

تحريڪ جي شروعات ۽ قيادت ڪندڙ سزا يافته نارا جيل ۽ حيدرآباد جيل ۾ قيد شاگرد اڳواڻن پاڻ ۾ صلاح ڪري اختياري وارن جو شرط قبول ڪيو ۽ آزاد ٿي ويا.

تحريڪ جي قيادت ڪندڙ شاگرد اڳواڻن مختلف جيلن ۾ قيد ڪاٽيندڙ شاگردن کي به نياپا موڪليا ته اُهي به ايئن ڪن ۽ آزاد ٿي جيل کان ٻاهر اچن.

ڪراچي جي جيل ۾ عبدالخالق بلوچ، مون ۽ ٻين گرفتار شاگردن، تحريڪ جي شروعات ۽ قيادت ڪندڙ اڳواڻن جي چوڻ تي عمل ڪيو. جڏهن ته مير ٿيٻي، ڊاڪٽر ارباب ۽ نذير عباسي اختياري وارن جي طرفان لکي ڏيڻ وارو شرط قبول نه ڪيو.

سياسي لحاظ کان مير ٿيٻي وارن جو موقف درست هو. هنن جو رايو هو ته اختياري وارا نه لکي ڏيڻ جي صورت ۾ به آزاد ڪندا، ان ڪري لکي ڏيڻ ”ڪمزوري“ سمجهي ويندي. واقعي ايئن ئي ٿيو، ڪجهه ڏينهن کانپوءِ هي دوست به آزاد ڪيا ويا. هي دوست سياسي ۽ نظرياتي لحاظ کان وڌيڪ پختا ثابت ٿيا.

حقيقت اها آهي ته جيڪي به نوجوان ۽ سياسي ڪارڪن، سياست ۾ سرگرم حصو وٺن ٿا، انهن کي سياست، مختلف سياسي تنظيمن، سياسي اڳواڻن ۽ خاص طور تي جنهن ”نظرئي“ سان وابستا ٿين ٿا، ان بابت لٽريچر پڙهڻ تمام ضروري آهي. تحريڪن جي باري ۾ ڄاڻ حاصل ڪرڻ ۽ پنهنجو پاڻ کي ذهني لحاظ کان پختو ڪرڻ انتهائي ضروري آهي. ٻي صورت ۾ هو ڪو به ڪردار ”مستقل مزاجي“ سان ادا نه ڪري سگهندا، غلطيون ڪندا، ڪمزورين، ڪچاين ۽ ڪوتاهين جي ور چڙهي ويندا جنهن جي نتيجي ۾ نه ته نوجوانن ۽ عوام جو اعتماد حاصل ڪري سگهندا ته نه ئي پاڻ سماج ۾ ڪا قابل ذڪر جاءِ والاري سگهندا.

”شارٽ ڪٽ“ ليڊر شپ جا شوقين ۽ سستي شهرت جا بُکيا نوجوان نه صرف سماجي ۽ معاشرتي ڪچاين جو شڪار ٿي وڃن ٿا، پر حڪومتي ادارن جي ”ڦندن“ ۾ پڻ سولائيءَ سان ڦاسي پون ٿا.

سچي ڳالهه اها آهي ته اسان وٽ جيترا ”ليڊر“ آهن، اوترا رضاڪار ۽ ورڪر نه آهن. اسان کي ايترن اڳواڻن جي ضرورت نه آهي. اسان کي رضاڪارن ۽ مخلص نظرياتي ڪارڪنن ۽ ورڪرن جي ضرورت آهي. اڃا به درست ڳالهه اها ٿيندي ته اسان جي نظرياتي ۽ سچي سياسي قيادت رضاڪارن ۽ ورڪرن مان ئي اُڀرڻ کپي. انهن مان ئي چونڊجڻ گهرجي.

هتي ”ڄمندي ئي ڄام“ ٿيڻ جي روش آهي، ڊگھي قد جو فائدو وٺي نعرا هڻن يا عين تقرير ڪرڻ جي موقعي تي اچي جذباتي تقرير ڪرڻ جا پيمانا رائج ڪيا ويا آهن.

پمفليٽ لکڻ، ورهائڻ، وال چاڪنگ ڪرڻ، عوام ۽ نوجوانن سان مسلسل رابطي ۾ رهڻ ۽ هنن جي ئي بنيادي ۽ اهم مسئلن کي سچائي ۽ ايمانداريءَ سان عملي جدوجهد ڪرڻ کانسواءِ جيڪا به ”هوائي“ قيادت اڀاري وئي آهي، ان مجموعي طور تي سنڌ جي شاگردن، نوجوانن، ليکڪن، ڳوٺاڻن توڙي شهرين ۽ سياسي ڪارڪنن کي ”ورهائي“، تقسيم در تقسيم ڪري ڪو به فعال ڪردار ادا ڪرڻ جي قابل ئي نه ڇڏيو آهي!!

گڏيل مسئلن تي گڏجي جدوجهد هلائڻ ۾ ڀلا ڪهڙي ڳالهه مانع آهي؟؟

اها افسوسناڪ حقيقت آهي ته اسان وٽ هڪٻئي جي خلاف پروپئگنڊا ڪرڻ کي ئي ”تحريڪ“ سمجهيو وڃي ٿو. هڪٻئي جي تنظيم کي ٽوڙڻ ۾ ئي پنهنجي ڪاميابي نظر اچي ٿي. اختلاف راءِ کي ”دشمني“ ۽ هڪٻئي سان نفرت ڪرڻ جو بنياد بنايو وڃي ٿو. اهوئي سبب آهي جو اسان ڪا به اهڙي متبادل قيادت نه پيدا ڪري سگهيا آهيون جنهن جو مثال ڏئي سگهجي يا جنهن مان نوجوان نسل اتساهه (Inspire) حاصل ڪري سگهي.

ڪنهن به تحريڪ لاءِ ”تنظيم“ ضروري آهي. تنظيم جي لاءِ نظرياتي تعليم ضروري آهي. عمل کان سواءِ نظرئي جي ڪا به اهيمت نه آهي. انقلابي نظرياتي جماعت جي قيادت کانسواءِ ٺلهي نعريبازي آخر ڪهڙي ڪم جي؟؟

چوندا آهن ته تعليم حاصل ڪرڻ جو وڏو مقصد عمل جي قوت کي بيدار ڪرڻ هوندو آهي.

انهن سڀني تلخ حقيقن جي باوجود اسان کي مايوس نه ٿيڻ گهرجي. ”غلطيون ۽ تجربا ئي اهڙيون شيون آهن جيڪي انسان جي تربيت ڪن ٿا“. اسان اهڙي معاشري ۾ رهون ٿا جتي هر پاسي ”ناانصافي“ ڪَرَ کنيو بيٺي آهي ۽ ”ناانصافي“ تشدد جي سڀ کان شديد صورت آهي. ان ڪري هر هنڌ ٿيندڙ شديد ترين تشدد جو شڪار ٿيندڙ نوجوانن ۽ عوام کي متحد ڪرڻ ڏانهن اسان کي ئي ”متوجهه“ ٿيڻو آهي.

اسان بار بار انهيءَ سچائي ۾ يقين رکون ٿا، ته سڀ ماڻهو هڪ ئي حيثيت سان پيدا ڪيا ويا آهن. ان ڪري انصاف هر جاءِ تي ۽ هر وقت ٿيڻ کپي پوءِ اها جاءِ مندر هجي يا موسم اونهاري جي ئي ڇو نه هجي.

انگر سول، هڪ جاءِ تي چيو آهي ته ”سرهائي سڀ کان وڏي سٺائ

وساريان نه وسرن… (8) مارشل لا ۽ حيدر بخش جتوئي جو استقبال ليکڪ : احمد خان جمالي

ڀرپور عوامي جدوجهد کان مجبور ٿي اقتدار، يحيٰ خان جي حوالي ڪرڻ لاءِ ايوب خان جيڪا آخري تقرير ڪئي هئي، ان ۾ هن صحت جي ناسازي جي بنياد تي ”عارضي“ طور اقتدار يحيٰ خان جي حوالي ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو.

سچي ڳالهه اها آهي ته فوجي حڪمرانن جڏهن به اقتدار تي قبضو ڪيو آهي ته هميشه ”عارضي وقت“ لاءِ ۽ ”حالتن کان“ مجبور ٿي اهو قدم کنيو آهي. جڏهن ته ان سان گڏوگڏ حالتن جي سازگار ٿيڻ سان ئي عام چونڊون ڪرائي اقتدار عوام جي نمائندن جي حوالي ڪرڻ جو ”عزم“ پڻ ورجائيندا آهن. سندن اهڙن جملن ۽ لفظن مان ئي صاف پڌرو هوندو آهي ته اُهي ”ڪو چڱو ڪم نه ڪري رهيا آهن“ ڪيترا نه ”ويچارا“ آهن اسان جا حڪمران!!

1969ع ۾ يحيٰ خان اقتدار سنڀاليو ته عوام ۽ سياسي جماعتن سان واعدا به ڪيا ته رابطا به رکيا. مارشل لا جي شروعاتي ڏينهن ۾ ئي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، غلام محمد لغاري ۽ باقر علي شاهه، نوابشاهه اچڻ جو پروگرام رٿيو. ريل رستي جيئن ئي هي اڳواڻ نوابشاهه پهتا ته اول ئي ڪافي شاگرد، هاري ۽ سياسي ڪارڪن اسٽيشن تي پهچي چڪا هئا. ماڻهن جو سٺو تعداد ڏسي اسان وٺي نعريبازي ڪئي. يحيٰ جي مارشل لا جي خلاف ڪنهن به شهر ۾ اهو پهريون جلوس هو جنهن ۾ جيئي سنڌ، ون يونٽ ٽوڙيو، سنڌي ٻولي قومي ٻولي، انعام ۽ نيلام ۾ ڏنل زمينون واپس ڪيو ۽ مارشل لا ختم ڪيو جا نعرا لڳايا ويا. جلوس اسٽيشن کان شروع ٿيو ۽ لياقت مارڪيٽ کان ٿيندو اچي سيد رشيد احمد جي رهائش تي پهتو. سڄي رستي ۾ نعرا هڻندا رهياسين. رستي ۾ موجود دوڪاندارن جي چهرن تي ڊپ ۽ خوف ڇائنجي ويو هو، ڇاڪاڻ جو مارشل لا جي خلاف ان دور ۾ ائين اهڙا نعرا هڻڻ ڪا معمولي ڳالهه نه هئي.

جتوئي صاحب وارا گڏجاڻي ڪري واپس هليا ويا ته ٻئي ڏينهن ئي مونکي شاهه محمد شاهه، شاهه مير بنگوار، قاضي عبدالخالق، مير محمد سهتي ۽ سڪندر بنگوار کي گرفتار ڪيائون. جڏهن ته ڪامريڊ جتوئي، غلام محمد لغاري، باقر علي شاهه، غلام نبي شيخ ۽ سيد رشيد احمد جي گرفتاريءَ جا وارنٽ جاري ڪيا ويا.

ٻن ڏينهن اندر ڪامريڊ لغاري کي به گرفتار ڪري آيا. جڏهن ته سيد رشيد احمد جي طبيعت انهن ڏينهن ۾ ٺيڪ نه هئي ۽ اُهي اسپتال ۾ هئا.

محترم سائين جي ايم سيد انهن ڏينهن ۾ ڪراچيءَ جي هڪ هوٽل ۾ شيخ مجيب الرحمان جي مانَ ۾ آجياڻو ڏنو هو. حيدر بخش جتوئي جيئن ئي ان آجياڻي مان ٻاهر نڪتو ته کيس گرفتار ڪري نوابشاهه وٺي آيا. تقريبن آڌي رات جو جتوئي صاحب کي نوابشاهه ٿاڻي تي وٺي آيا. جتوئي صاحب کوليءَ ۾ پير رکڻ سان وڏي واڪ ”جيئي سنڌ“ جو سلام ڪيو.

اسان 9 ڄڻا ان ننڍي کولي ۾بند هئاسين. سڀ اٿي سائين جتوئي صاحب سان ملياسين. جتوئي صاحب بيمار به رهندا هئا ته لاڳيتو ڊگهو سفر ڪرائي وٺي اچڻ جي ڪري ٿڪل به هئا. ڪجهه دير حال احوال ڪرڻ کانپوءِ جتوئي صاحب به کوليءَ ۾ هڪ پاسي ليٽي پيو پر کيس ننڊ نه پئي آئي، کيس کنگهه به هئي. مون کين عرض ڪيو ته ”سائين جيئن ته اوهان ٿڪل به آهيو، اجازت هجي ته پيرن کي زور ڏيان“. جتوئي صاحب چيو ته ”نه بابا مونکي زورن ڏيارڻ جي عادت نه آهي“.

خير سان سج اڀريو ته مذاق ۾ اک هڻندي ڪامريڊ لغاري اسان کي مخاطب ٿيندي چيو ته ”اوهان نعرا هڻي ٻاراڻي ڪئي ۽ هاڻي ڏسو ته ڪامريڊ جتوئي کي ڪيڏي نه تڪليف پئي ٿئي“. لغاري صاحب اڃا هو جملو پورو ئي مس ڪيو ته جتوئي صاحب جواب ڏنو  ته ”نه بابا، نوجوانن جيڪو ڪيو آهي، اهو درست آهي، هنن کي مايوس نه ڪيو“.

نوابشاهه لوڪل بورڊ جي آفيس ۾ قائم ڪيل ”فوجي عدالت“ ۾ پيش ڪرڻ لاءِ پوليس جي گاڏيءَ ۾ هيڻائي ۽ بيماري جي ڪري باباءِ سنڌ چڙهي نه پئي سگهيو. ٻن چئن دوستن جي سهاري سان کين پوليس گاڏي/ٽرڪ ۾ ويهاريوسين.

لوڪل بورڊ آفيس جي ٻاهران ساڳي پوليس ٽرڪ مان ڊي ايس پي پاڻ جڏهن جتوئي صاحب کي پنهنجي ڪلهي جو سهارو ڏئي پئي لاٿو ته اهو ڊي ايس پي به پنهنجي اکين جا لڙڪ نه روڪي سگهيو. مونکي ياد آهي ته ان موقعي تي ڪنهن ڊي ايس پي کي چيو هو ته سائين اُهي فوجي اوهان کي ڏسي نه وٺن ۽ ناراض نه ٿي وڃن، تنهن تي ڊي ايس پي وراڻيو هو ته ”هنن همراهن لاءِ نوڪري وڃي ته وڃڻ ڏينس“. ان ڊي اس پي جو نالو چڱي طرح ياد نه آهي پر شايد جهان شاهه هو جيڪو شڪارپور يا سکر جي پاسي جو رهواسي هو.

فوجي عدالت، مونکي شاهه محمد شاهه کي، عزيز بنگوار ۽ سڪندر کي، شهمير خان، قاضي خالق ۽ مير محمد سهتي مان ڪن کي سال-سال جي ته ڪن کي ڇهن ڇهن مهينن جي سخت پورهئي سان سزا به ڏني ته ڏنڊ طور رقم ڀرڻ جي سزا پڻ ڏني. جڏهن ته جتوئي صاحب، لغاري صاحب، باقر شاهه، سيد رشيد احمد ۽ غلام نبي شيخ وارن کي صرف ڏنڊ ڀرڻ جي سزا ڏني.

سزا ڏيڻ کانپوءِ شاهه محمد شاهه کي حيدرآباد جيل موڪليائون جڏهن ته اسان کي سکر سينٽرل جيل روانو ڪيائون. منظور حسين پنهور ان وقت سکر سينٽرل جيل جو سپرنٽينڊنٽ هو. ”پورو انگريز“ هو.

سکر پهچڻ سان اسان کي جيل جا ڪپڙا پارايائون ۽ عام قيدين سان رهايائون. روزانو هٿ سان غاليچن ٺاهيندڙ قيدين سان ڪم سکڻ تي لڳايائون. سکر جيل سخت يعني “گرم جيل“ طور مشهور هو. ڪافي ڏينهن گذرڻ کانپوءِ سائين باقر علي شاهه جي مدد سان اسان جي ڊيوٽي جيل جي اسڪول ۾ قيدين کي پڙهائڻ تي لڳايائون. اسان اُتي هڪ اڌ ملندڙ اخبار پڙهي، وري وڃي پنهنجا پنهنجا ڪپڙا ڌوئيندا هئاسين. جيل جي پنهنجي هڪ نرالي دنيا آهي جتي جيل انتظاميا ڪجهه قيدين کي پاڻ سان گڏ ملائي، باقي قيدين تي ڪنٽرول برقرار رکندي آهي. جيل ۾ نشيدار شين جو واهپو به عام آهي ته عبادت ڪندڙ قيدي به کوڙ آهن. هرڪو ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان پنهنجو پاڻ کي مطمئن ڪرڻ ۾ مصروف رهڻ جي ڪوشش ۾ هوندو آهي يا پنهنجي ذهن کي ”مفلوج“ رکي حقيقت کان فرار ٿيڻ جا جتن ڪندو آهي.

ڪجهه مهينن کان پوءِ اسان کي آزاد ڪيو ويو ۽ ڏنڍ جي رقم پڻ ختم ڪئي وئي.

ايوبي دور ۾ بلوچستان ۾ فوجي آپريشن جي دوران ڪيترن ئي بلوچ سردارن، نوابن ۽ قومي ڪارڪنن سان قهر ڪيا ويا هئا. نواب نوروز خان جي اکين آڏو سندس بهادر پُٽن کي حيدرآباد ۽ سکر جي جيلن ۾ ڦاسيون ڏنيون ويون، جنهن تي نواب افسوس ڪرڻ جي بجاءِ ”فخر“ جو اظهار ڪيو ۽ پيرسنيءَ ۾ پاڻ به جيل ئي ڪاٽيائين.

حيدرآباد جيل ۾ جن حلالي ۽ قابل فخر فرزندن سان سوري سجائي وئي، انهن سورهن جا جنازه مير رسول بخش ٽالپر پاڻ بلوچستان کڻائي ويو هو ۽ تڏي تي به ترسيو هو. اهوئي سبب آهي جو بلوچستان جو اڄوڪو سال به مير رسول بخش جي اڄوڪي نسل جي به عزت ڪندو آهي.

نوروز خان، خير بخش خان مري، عطاءَالله مينگل، غوث بخش بزنجو، شير محمد مري (جنرل شيروف)، گل خان نصير ۽ اڪبر خان بگٽي ان وقت به بلوچستان جا اهم اڳواڻ هئا. سکر جيل ۾ اسان جي ملاقات بلوچستان جي هڪ اڳواڻ مير پسند خان سان ٿي، جنهن کي پڻ ايوبي آمريت عمر قيد جي سزا ڏني هئي. سندس سڄي نوجواني جيل ۾ گذري چڪي هئي ۽ ان وقت سندس عمر 50 سالن کان وڌيڪ نه هئي. جيل ۾ ملاقات دوران سندس ڳالهين مان اندازو ٿيندو ته هو بلوچستان جي مشهور اڳواڻن کان ڪجهه ڪجهه ناراض هو.

اسان جي آزاد ٿيڻ کان ڪجهه ڏينهن پوءِ مير پسند خان کي به آزاد ڪيو ويو پر اها پڻ خبر پئي ته آزاد ٿيڻ کان چند ڏينهن يا مهينا پوءِ کيس قتل ڪيو ويو!!

خبر ناهي ڇو؟…!! هاءِ زندگي!!

جيئن ته انٽر سائينس پري انجنيئرنگ پاس ڪرڻ کانپوءِ انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشورو ۾ داخلا لاءِ مون به درخواست فارم جمع ڪرايو هو، آءٌ ميرٽ تي داخلا جي لاءِ چونڊجي به ويو هوس پر جيل ۾ هجڻ جي ڪري نه ته انٽرويو ڏيڻ لاءِ حاضر ٿي سگهيس ته نه ئي وري ڪا پوئواري ڪري سگهيس نه ئي بروقت آزاد ٿي سگهيس ان ڪري آزاد ٿيڻ کانپوءِ مجورن گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ ئي B.Sc ۾ داخلا ورتم. B.Sc ۾ داخلا وٺڻ کانپوءِ باقاعدگي سان ڪلاس ته ضرور اٽينڊ ڪندو هوس پر دلچسپي گهٽجي وئي هئي. ڇاڪاڻ جو انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا جي مئرٽ لسٽ ۾ اچڻ جي باوجود جيل ۾ هجڻ جي ڪري نه صرف داخلا کان محروم ٿي ويس پر هڪ سال ضايع به ٿي ويو. جڏهن ته مستقبل پڻ ”غير يقيني“ محسوس ٿيڻ لڳو. اهو احساس الڳ ستائيندو هو ته بابا ۽ ڀائر خاص ڪري وڏو ڀاءَ جيڪو مالي مدد ڪندو هو، هو منهنجي باري ۾ ڇا سوچيندو هوندو!!

مزي جي ڳالهه اها آهي ته ايندڙ ٻئي سال وري به جڏهن انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا وٺڻ لاءِ ٻيهر فارم ڀريم ۽ اُن سال به ميرٽ لسٽ ۾ نالو شامل هو ته ان وقت وري ”ووٽر لسٽون سنڌيءَ ۾ ڇپرائڻ ۽ ون يونٽ ٽوڙڻ واري ڪامياب تحريڪ جي سلسلي ۾ حيدرآباد ۾ بک هڙتال تي ويٺل دوست سان گڏ ۽ نوابشاهه ۾ سڀني کان اول بک هڙتال تي ويهڻ جي ڪري گرفتار ڪري وري به سکر سينٽرل جيل ۾ موڪليائون.

پر هن واري مون مسعود احمد پيرزادي کي جيڪو انجنيئرنگ ڪاليج ۾ پڙهندو به هو ته سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو سرگرم اڳوڻ پڻ هو ته ساڳي وقت ڊاڪٽر عبدالقدير افغان جو پيارو شاگرد به هو، ان کي خط لکي حقيقت کان آگاهه ڪيو.

مسعود پيرزادي، رفيق صفي منشي ۽ آغا زاهد گڏجي ڊاڪٽر افغان صاحب وٽ ويا ۽ کين سڄي حقيقت کان آگاهه ڪيائون. ڊاڪٽر افغان هنن دوستن کي چيو ته ”پرواهه نه آهي، چئوس ته فڪر نه ڪري ۽ جڏهن به آزاد ٿئي ته اچي مون سان ملي ۽ مونکي درخواست لکي ڏي“.

اتفاق سان داخلا جي آخري تاريخ ختم ٿيڻ کان هڪ ڏينهن اڳ آءٌ آزاد ٿيس ۽ وڃي داخلا لاءِ پيش ٿيس. اهڙي طرح انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري ۾ داخلا حاصل ڪيم. ڊاڪٽر افغان، خبر ناهي ته الائجي ڪيترن خاندانن جي اهڙيءَ طرح مدد ڪئي هوندي. سچ پچ ته ڊاڪٽر عبدالقدير افغان جهڙا انسان دوست  ۽ غريب پرور انسان ڪٿي؟؟

قربان علي خاصخيلي نوابشاهه جي غريب خاندان جو فرزند هو. هن انٽرسائنس سٺين مارڪن سان پاس ڪئي ۽ انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا وٺڻ ۾ ڪا به رڪاوٽ نه هئس پر مالي لحاظ کان غربت جي ڪري انجنيئرنگ ڪاليج ۾ فارم ئي نه ڀريائين ۽ ايئن B.Sc جو آخري سال به نوابشاهه ڪاليج مان جڏهن پاس ڪيائين ته اُن وقت سندس مامي سندس مالي مدد ڪرڻ جو واعدو ڪيو پر ان وقت تائين انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا وٺڻ جي لاءِ فارم ڀرڻ جي تاريخ به گذري چڪي هئي ته انٽرويو جي لاءِ پڻ ليٽر جاري ٿي چڪا هئا ۽ ٻئي ڏينهن تي انٽرويو شروع ٿيڻ وارا هئا. يعني انٽرويو کان صرف هڪ رات پهريائين قربان اچي مون وٽ پهتو ۽ سمورو حال احوال ڪيائين. آءٌ، رفيق صفي ۽ مسعود پيرزادي کي ساڻ وٺي شام جو ئي ڊاڪٽر صاحب جي رهائش تي وياسين ۽ کيس سڄي حقيقت عرض ڪئي سين.

ان وقت B.Sc جي شاگردن لاءِ به انجنيئرنگ ۾ داخلا لاءِ جدا سيٽون رکيل هونديون هيون.

ڊاڪٽر افغان چيو ته ”بابا، خير آهي، ڇوڪر کي چوندا ته هٿ سان درخواست لکي، صبح جو آفيس ۾ انٽرويو لاءِ مون وٽ اچي“.

قربان خاصخيلي اڄ هڪ تجربيڪار انجنيئر آهي.

اسان نه ته قومي يا صوبائي اسيمبليءَ جا ميمبر هئاسين، ته نه ئي وزير هئاسين، نه ته سردار هئاسين ته نه ئي بيوروڪريٽ هئاسين ۽ نه ئي وري قربان خاصخيلي ڪو بااثر ماڻهو هو، پر ان هوندي به ڊاڪٽر افغان جو ڪردار ڏسو!! بيشڪ ڊاڪٽر افغان اهڙن سوين خاندانن جو سچو مهربان ۽ محسن ٿي گذريو آهي.

وساريان نه وسرن… ”يحيٰ خان جي مارشل لا، ڀٽ ڌڻي جي ادبي ڪانفرنس ۾ نعرا“ ليکڪ : احمد خان جمالي

قسط: 7

سنڌ يونيورسٽي ۽ انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشورو جي شاگردن 4 مارچ 1967ع تي احتجاج ۽ مزاحمت ڪري لٺيون کائي ايوبي آمريت جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل گُهٽ ۽ ٻوسٽ کي به ٽوڙيو ته آپيشاهي جي پاليل نوڪرشاهي کي پڻ چئلينج ڪيو.

ان دور ۾ سنڌي ادبي سنگت به نه صرف پنهنجو پاڻ کي زندهه رکندي آئي پر ماحول جي ماٺار ۾ چڻنگ پڻ دُکائيندي رهي. 60 واري ڏهاڪي ۾ تخليق ٿيندڙ مزاحمتي ادب ۽ شاعري شاگردن، دانشورن، وڪيلن، نوجوانن ۽ حساس ذهن رکندڙ حلقن کي جهنجهوڙي به رهي هئي ته ڪجهه ڪرڻ لاءِ اتساهه پيدا ڪري ميدان ۽ ماحول پڻ تيار ڪري رهي هئي. ”روح رهاڻ“ جو ڪردار ۽ ”سنڌي شام“ ملهائڻ جي شعوري ڪوشش ڪري مجموعي طور تي سنڌ جي مختلف حلقن ۽ حصن کي متحد پڻ ڪري رهي هئي.

اڄ جي دور ۾ ته جنگ، مذهبي ۽ لساني فرقيواريت کي ”نندڻ“ عام آهي پر 1965ع واري جنگي جنون جي ماحول ۾ ”اياز“ جو اهڙو ڪردار ۽ ”ببانگ دُهل“ اهڙي شاعري ڪرڻ، ڪا مذاق نه هئي ”سامهون آ نارائڻ شيام“ ”ڪيئن بندوق کڻان، مان“ جهڙا شعر لکي ”اياز“ نه صرف سنڌ ۽ پاڪستان ۾ پر ننڍي کنڊ ۽ دنيا ۾ ٿرٿلو مچائي ڇڏيو ۽ پنهنجو پاڻ کي”باغي“ سمجهڻ ۽ سڏڻ ۾ فخر محسوس ڪيو. حيدر بخش جتوئي، نياز همايون، ڊاڪٽر تنوير عباسي ۽ تاج بلوچ سميت سنڌ جي سڀني شاعرن، اديبن ۽ دانشورن جيڪو ڪردار 60 واري ڏهاڪي ۾ ادا ڪيو، اهو ڪردار اسانجي جدوجهد جو شاندار رڪارڊ به ته انسان دوست ۽ ترقي پسند لاڙي جي عڪاسي ڪندڙ پڻ آهي. سنڌ جي ادب ۽ شاعري ۾ ”رجعتي رجحان“ نه هجڻ جي برابر آهي.

1967ع ۽ ان کانپوءِ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي عرس جي موقعي تي سرڪار جي طرفان جيڪا ادبي ڪانفرنس ٿيندي هئي، ان ۾ سنڌ يونيورسٽي، انجنيئرنگ ڪاليج ۽ لياقت ميڊيڪل ڪاليج شاگردن جو هڪ ”جٿو“ ضرور شرڪت ڪندو هو ۽ ان ڪانفرنس ۾ جيئي سنڌ ون يونٽ ٽوڙيو، سنڌي ٻولي قومي ٻولي ۽ سياسي قيدي آزاد ڪيو جهڙا نعرا هڻي، ادبي ڪانفرنس کي”گرمائي“ ته سرڪار نمائندن کي ”چيڙائي“ ڪانفرنس ۽ ”ميلي“ جو ماحول ئي تبديل ڪري ڇڏيندو هو.

يحيٰ خان جي تازي مارشل لا جي دهشت جي ماحول ۾ جڏهن ”ڀٽ ڌڻي“ جي ميلي جو موقعو آيو ته ان وقت به سنڌ يونيورسٽي ۽ انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري جي شاگردن جو جٿو شعوري طور تي تياري ڪري ”پنهنجي پراڻي رسم“ کي جاري رکڻ جي نيت سان ڀٽ ڌڻي جي مزار جي ٿيندڙ ادبي ڪانفرنس ۾ حاضر ٿيو. ڪانفرنس جيڏي مهل پنهنجي عروج تي هئي ته ”جوڌن جوانن“ جي هن جٿي به پنهنجي ”زندهه هجڻ“ ۽ مزاحمت ڪرڻ جو ثبوت ڏيڻ لاءِ ان دور جا مشهور ”رائج نعرا“ ورجايا 9 شاگرد گرفتار ڪيا ويا پر ميلي جي ماحول جي معرفت يحيٰ خان جي مارشل لا جي دهشت کي چئلينج ڪري شاگردن بيٺل پاڻيءَ ۾ پهريون زوردار پٿر اڇلايو، جنهن مجموعي طور تي سنڌ جي نوجوانن، ساڃاهه وند ڌرين ۽ عوام کي ”جدوجهد جاري رکڻ“ جو پيغام ڏنو.

شاگردن جي ان جٿي ۾ ڄام ساقي پڻ شامل هو پر هو گرفتار نه ٿيو ۽ ڪنهن طرح ”کسڪي“ ويو ۽ پيادل هالا پهتو. جتان سواريءَ ۾ نوابشاهه آيو. گرفتار ٿيل 9 شاگردن جا نالا هن قت ياد نه آهن پر اول مختلف وقتن تي ان واقعي حوالي سان رسالن ۽ اخبارن ۾ شايع ٿيندا رهيا آهن.

ڪجهه ڏينهن کانپوءِ انهن شاگردن کي آزاد ڪيو ويو هو. ڄام ساقي جي خلاف ان وقت به گرفتاريءَ جا وارنٽ جاري ڪيل هئا ۽ هو روپوش هو.

ڀٽ شاهه جي ادبي ڪانفرنس ۾ شاگردن کي گرفتار ڪرڻ جي خبر جيئن اسان کي نوابشاهه ۾ پهتي ته ٻئي ڏينهن تي مون هٿ سان ننڍا ننڍا ”پمفليٽ“ ٺاهيا جن تي:

1) جيئي سنڌ- ون يونٽ ٽوڙيو.

2) سنڌ ٻولي- قومي ٻولي.

3) گرفتار شاگرد آزاد ڪيو.

4) مارشل لا ختم ڪيو.

جا مطالبا لکيا، صبح کان کان شام تائين تڪڙ ۾ سوين پمفليٽ هٿ سان لکيا.

پمفليٽ لکڻ کانپوءِ اهو سوال سامهون آيو ته اُهي ورهائجن ڪٿي ۽ ڪيئن؟؟ شام جو آءٌ اهي پمفليٽ کڻي، ڊاڪٽر خير محمد جوڻي وٽ ويس جنهن هيءَ مشڪل آسان ڪئي. اسان صلاح ڪئي ته اهي پمفليٽ ڪنهن طرح گورنمينٽ ڪاليج جي ڪمرن ۾، پوسٽ آفيس جي دٻن ۾ ۽ لائبريري ۾ ورهائجن ته جيئن شاگردن ۽ عوام تائين به پهچن ته سرڪار ۽ انتظاميا جي هٿ به چڙهن ۽ کين خبر پوي ته اسان مارشل لا ۾ به مڙڻ وارا نه آهيون. شام جو گورنمينٽ ڪاليج پهتاسين ته سامهون ئي چوڪيدار اسان کي ڏسي ورتو. مون ڊاڪٽر خيرل کي چيو ته تون ”ان همراهه، کي ”ڪچهري“ ۾ مصروف رک ته باقي ڪم آءٌ پاڻ لاهي ٿو اچان.

ڊاڪٽر ”خيرل“ ننڍي هوندي کان ئي ڪچهريءَ جو ”ڪوڏيو“ آهي، ان ڪري هن کي ان سلسلي ۾ ڪا دقت پيش نه آئي پر بعد ۾ ڊاڪٽر خير محمد ٻڌايو ته ڪچهري جي معاملي ۾ اهو چوڪيدار ”مون کان به ٻه هٿ اڳتي آهي…!!“

اتان واندا ٿي، اک ٽيٽ سان اچي پوسٽ آفيس جي دٻن ۾ پمفليٽ وڌا ۽ اهڙي طرح اخبارون پڙهڻ جي بهاني سان گهنٽا گهر ۾ انتظاميا طرفان قائم ڪيل لائبريري ۾ به پمفليٽ رکيا.

انهن ڏينهن ۾ آءٌ نوابشاهه جي غريب آباد پاڙي ۾ مهربان مرحوم محمد يعقوب جتوئي جي جاءِ تي رهندو هوس.

ٻئي ڏينهن صبح جو سوير وري هٿ سان وڌيڪ پمفليٽ لکڻ جي ”ڪِرت“ شروع ڪيم. شام جو پمفليٽ کڻي ورهائڻ لاءِ نڪتس ته خيال آيو، اڃا گرمي آهي. ڌوٻي کان ڪپڙا کڻي پوءِ اچي پمفليٽ کڻان. اهو سوچي پمفليٽ واپس رکي ٻاهر نڪتس ۽ اڃا ”سيٺ پارسي“ واري چوراهي تي گلزار مسجد وٽ پهتس ته پوليس اچي گرفتار ڪيو ۽ چوڻ لڳا ته ”صبح کان پيا توکي ڳوليون“ ٿاڻي تي پهتس ته خبر پئي ته همراهه اول ئي ڳوٺان منهنجي وڏي ڀاءُ کي منهنجي بدلي ۾ گرفتار ڪري آيا هئا. اهڙي طرح سڪندر بنگوار ۽ شايد عزيز بنگوار ۽ هڪ، ٻه ٻيا دوست به اول ئي ٿاڻي تي هئا. شاهه محمد شاهه ڏينهن ٻن کان نوابشاهه ۾ نه هو، ان ڪري فوري طور تي ته گرفتار نه ٿي سگهيو پر پوءِ ”سائين“ کي به وٺي آيا.

سڀني انڪار ڪيو ته ”اسان اهي پرچا نه ته لکيا آهن  نه ئي ورهايا آهن. ممڪن آهي ته ڄامشوري جي شاگردن هتي اچي اهو ڪم ڪيو هجي“. قاضي محمد ڌامراهه چيو ته ”گهٽ ۾ گهٽ اسان سان ته سچي ڳالهه ڪريو ته جيئن اسان پوءِ ان لحاظ سان انتظاميا سان به ڳالهايون ۽ کين مطمئن ڪيون“. شاهه محمد شاهه پنهنجائپ ۽ نيڪ نيتي سان کلندي قاضي صاحب کي چيو ته ”اهو ڪم جمالي جو آهي“.

بهرحال ضلعي جي ڊپٽي ڪمشنر جيڪو شايد اخلاق احمد يا اخلاق حسين هو، اُن ڪيپٽن ”گُل“ ۽ خوجه صاحب تي مشتمل ڪميٽي ٺاهي وئي ته اُهي ”گرفتار مجرمن کان پين سان ڪاغذ تي اهي مطالبا لکرائي  ڏسندا ته انهن مان ڪنهن جا هٿ اکر ملن ٿا يا نٿا ملن.

جيئن ته مون اهي پمفليٽ تڪڙ ۾ سادي رف ڪاغذ تي لکيا هئا. جڏهن ته ڪميٽي جي اڳيان صاف سڙي ڪاغذ تي آرام سان اکر مٽائي، سٺا ڪري لکيا. دراصل ڪميٽي جا ميمبر به ڀلا هئا. ڊي سي اخلاق صاحب جي گھر واري سنڌي چنا هئي. فوجي آفيسر ڪيپٽن ”گل“ پاڻ پٺاڻ هو. خوجه صاحب ته هونئن ئي ”گريٽ“ هو، ان ڪري ڪميٽي اسان کي بي قصور قرار ڏيئي آزاد ڪري ڇڏيو.

نوابشاهه ۾ ۽ خاص ڪري گورنمينٽ ڪاليج ۾ تعليم حاصل ڪرڻ دوران اسان جي ذهن تي تحريڪ جو ” جنون“ هوندو هو. آءُ ڪڏهن محمد يعقوب وٽ رهندو هوس ته ڪڏهن عيدگاهه جي ٻن ڪمرن واري جاءِ ۾ رهندو هوس جتي استاد سڄڻ رند رهندو هو. عيدگاهه جا اهي ڪمرا اسانجي تحريڪ جو مرڪز هئا. شاهه محمد شاهه سڪرنڊ روڊ تي سائين امداد محمد شاهه وٽ رهندو هو، جيڪو پڻ عيد گاهه کي تمام ويجهو آهي. آءُ ۽ شاهه محمد شاهه پنهنجين پراڻين قميصن ۾ نم جا پن ۽ ٽاريون ڀري، آمريت ۽ ون يونٽ جا بوتا به ٺاهيندا هئاسين جيڪي احتجاجي جلوس جي دوران ساڙيندا هئاسين.

تقريبن هر روز ڪو نه ڪو جلوس ڪڍندا هئاسين يا ڪو نه ڪو ڦڏو ضرور ٿيندو هو  ۽ ان جو پهريون نزلو مونتي ڪرندو هو. سائين قاضي فيض محمد، سيد رشيد صاحب، سائين امداد محمد شاهه، قاضي محمد بخش ڌامراهه، عبدالفتاح ميمڻ، غلام نبي شيخ، سائين ناصر شاهه ۽ تحريڪ سان واسطو ۽ همدردي رکندڙ وڪيل  ۽ شهري اسان جي مدد ڪندا هئا.

هونئن ته سکر سينٽرل جيل، حيدرآباد جيل ۽ ڪراچي جيل ۾ ٻه-ٻه دفعا ڇهن، ڇهن مهينن تائين قيد ۾ رهيو آهيان پر نوابشاهه ۾ لاتعداد دفعا ” لاڪپ“  ۽ جيل ڀوڳيا آهن. ٻه –  چار دفعا ته ائين به ٿيو جو سائين امداد محمد شاهه جي ذاتي ضمانت تي آزاد ٿي، سائين جا ٿورا مڃي، سائين جي رهائش مان اڃا ٻاهر ئي مس نڪرندو هوس ته وري ڪو نه ڪو الزام هڻي گرفتار ڪيو ويندو هو.

مونکي ياد آهي ته هڪ دفعي قاضي محمد ڌامراهه جي جاءِ تي هڪ سي آءِ ڊي واري سائين کي چيو ته ” هن ڇوڪر جي اسان کي ڪا به خبر نٿي پوي، اسان غريب آباد وڃون ٿا ته اتي موجود هوندو آهي ۽ اڃا اوهان وٽ مس پهچندا آهيون ته وري اتي حاضر هوندو آهي. اهڙي طرح وري رشيد صاحب ۽ شاهنواز قريشي جي جاءِ ته به اسان کان اڳ ئي موجود هوندو آهي، هي اسان جي لاءِ مستقل مٿي جو سور آهي. ڇاڪاڻ جو مٿيان آفيسر هن جي ۽ شاهه محمد شاهه جي چر پر ۽ سرگرمي بابت اسان کان بار بار پڇا ڪندا آهن“ هڪ ڀيري آءُ تازو سکر سينٽرل جيل مان آزاد ٿي آيس ۽ صبح جو گورنمينٽ ڪاليج ڏانهن پئي ويس، جتي امتحان هلندڙ هئا. مونکي خبر نه پيئي ته اوچتو پٺيان نوابشاهه جي ايس پي عبدالرحيم رئيساڻي اچي گاڏي بيهاري ۽ انتهائي پنهنجائپ مان پڇيائين ته ” ڪيڏانهن ٿو وڃي؟“ مون کيس جواب ڏنو ته امتحان ڏيڻ ڪاليج ٿو وڃان. هن کي منهنجي جواب تي يقين نه آيو پر چيائين ته گاڏي ۾ ويهه ته توکي ڪاليج پهچايون ٿا. مون ڏاڍو لهرايو پر اهڙي انداز ۽ طريقي سان پاڻ سان گڏ ويهاريائين جو آءٌ پريشان ٿي ويس. ويهڻ کانپوءِ چيائين ”تون وري ڪهڙا امتحان ڏيندين؟ پڪ ڪاليج بند ڪرائڻ يا ڪو نه ڪو ڦڏو ڪرڻ ويندو هوندين توهان جا مسئلا به نه ٿا کُٽن“. اهي ڳالهيون ڪري پاڻ سان گڏ سندس آفيس ۾ آڻي ويهاريائين ۽ منجهند جو هڪ بجي امتحان جي ٽائيم پوري ٿيڻ کانپوءِ گهر واپس وڃڻ جي اجازت ڏنائين.

ڊي سي هاءِ اسڪول نوابشاهه ۾ محمد ملوڪ جي نالي سان اسان جو هڪ استاد هوندو هو، ڊرائينگ جو استاد هو. پڃري به کڻندو هو ته جسماني ڪسرت به ڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي خيالن ۾ ٻُڏل به هوندو هو ته ڪڏهن ڪڏهن پري کان کلي کيڪاريندو ۽ زور سان ڳالهائيندو هو، ڀلو استاد هو. هڪ دفعي غلام بشير پيرزادي کي ”سائي“ ٿي پئي ۽ هو هفتو کن ڪلاس ۾ نه اچي سگهيو. جڏهن هفتي کانپوءِ غلام بشير ڪلاس ۾ آيو ته سائين غيرحاضريءَ جو سبب پڇيس. هن کيس حقيقت ٻڌائي پر سائين ملوڪ هڪ ڏنڊي هن کي هڻڻ شروع ڪئي ته ٻيءَ ڏنڊي مونکي، ايئن واري واري سان ٻنهي کي مار ڏنائين. مون سائين کي چيو ته سائين مونکي ڇاجي سزا ڏنوَ؟ چائين ته ”هن سان گڏ ويهڻ جي سزا!!“

جڏهن ڪاليج ۾ پڙهندو هوس ۽ تحريڪن ۾ ڀرپور حصو وٺندو هوس ته هرڪو ذاتي طور سڃاڻندو به هو. ٽي چار ڀيرا ايئن به ٿيو جو سامهون ايندي سائين ملوڪ صاحب چيو ”اڙي، احمد خان اڃا ٻاهر پيو ڦرين ڇا؟“

اوهان يقين ڪندا ته سائين جي ايئن چوڻ کانپوءِ هڪ ڪلاڪ جي اندر گرفتار ڪري ويندا هئا. ايئن هڪ يا ٻه دفعا نه پر ٽي، چار دفعا ٿيو. خبر ناهي ته اهو اتفاق ڪيئن ٿيندو هو.

هڪ ڀيري سائين ملوڪ صاحب، شاگردن کي چيو ته اُهي گهران طوطو ٺاهي اچن. هرڪو شاگرد صبح جو ڪاغذ تي طوطي جي ڊرائنگ ٺاهي آيو. سائين هڪ شاگرد کي اردو ۾ چيو ”تم ني اڇا طوطا بنايا هي، ليڪن اگر يه بُنڊ پر هوتا تو اور ڀي اڇا لگتا“. اتفاق سان ڇوڪرو پنجابي هو، ان ڪري پريشان ٿي سوچڻ لڳو ته ”بُنڊ تي طوطو ڪيئن ٺهندو!!“.

سائين ملوڪ اڃا به حيات آهي ۽ باقاعدي پڃري کڻڻ جي پريڪٽس ڪندو آهي!!

وساريان نه وسرن…(6) ”گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ داخلا- ڪجهه تحريڪون ۽ ڪجهه ڦڏا“ ليکڪ : احمد خان جمالي

ميٽرڪ امتيازي حيثيت سان پاس ڪرڻ کانپوءِ گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ داخلا ورتم ۽ پري انجنيئرنگ گروپ کنيم. محترم آصف جاهه ڪارواني ان وقت ڪاليج جو پرنسيپال هو. آءٌ هاسٽل ۾ رهندو هوس ۽ اسڪالر شپ پڻ ملندي هئي.

هيءُ اهو دور هو جنهن ۾ سياسي بيچيني وڌيڪ اڀرڻ لڳي، خاص ڪري ”ون يونٽ“ جي دوران ٿيندڙ ناانصافين جي خلاف پيدا ٿيل ردعمل جي نتيجي ۾ پنجابي ۽ سنڌي بنيادن تي سوچ ۽ احساس شدت اختيار ڪرڻ لڳا هئا. ايوبي آپيشاهي ۽ ون يونٽ جي خلاف عوامي اُڀار اُڀري رهيو هو ۽ شاگردن ۾ بيچيني پکڙجي رهي هئي. ”ڪارواني“ بنيادي طور پنجابي سيٽلر هو ۽ ميرپورخاص جي ڪنهن حصي جو رهائشي هو، سُٺي سنڌي به ڳالهائيندو هو.

نوابشاهه اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي پليٽ فارم تان مون، شاهه محمد شاهه، صالح بلو ۽ ڪجهه ٻين دوستن تازو تازو سرگرم حصو وٺڻ شروع ڪيو هو. عزيز بنگوار به شاهپورچاڪر ۾ اسڪول جي تعليم مڪمل ڪرڻ کانپوءِ گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ داخلا ورتي. ڪاليج جي پڙهائي سُٺي هئي. ليڪچرر به سٺا هئا. ڊاڪٽر آصف جاهه ڪارواني پڻ سٺا منتظم هئا. شاگردن تي ڪنٽرول رکڻ لاءِ ڪارواني صاحب مختلف ڪلاسن ۾ شاگردن تي ڪنٽرول رکڻ لاءِ پنهنجي پسند جا مانيٽر مقرر ڪيا هئا.

احتجاجي جلوس ڪڍڻ جي مسئلي تي جڏهن اسان جي جهڙپ آصف جاهه ڪارواني جي مقرر ڪيل مانيٽرن سان ٿي ته ان وقت اسان کي اهو ڏسي ڏاڍي پريشاني ٿي ته عزيز بنگوار به ڪارواني جي ڪيمپ مان اسان جي خلاف مزاحمت ڪري رهيو هو. ان وقت تائين اسان جي عزيز بنگوار سان واقفيت ۽ ويجهڙائپ نه هئي. اسان تُرت ئي شهمير خان بنگوار کي صورتحال کان آگاهه ڪيو، جنهن عزيز بنگوار ۽ سڪندر بنگوار کي نه صرف سمجهايو پر سنڌ سان ٿيل ناانصافين جو احساس پڻ ڏياريو ۽ کين تاڪيد ڪيو ته آئنده تحريڪ ۾ اسان سان هر طرح تعاون ڪري. عزيز ۽ سڪندر پوءِ پنهنجو پاڻ ملهائيندا رهيا.

ٻئي طرف ڪاليج ۾ پڙهندڙ پنجابي شاگرد، ڪارواني صاحب جي حمايت ۾ اسان سان وڙهڻ لاءِ تيار هئا. ايئن فضا ۾ تلخي ۽ ڇڪتاڻ هئي. هڪ ڏينهن ته ڪارواني صاحب ڌمڪيون ڏئي شاگردن کي ڪلاس ۾ موڪلي اسان جي ڪوشش ناڪام بڻائي پر آءٌ کسڪي وڃي ڪينٽين ۾ ويٺس ۽ چند دوستن کي گڏ ڪري پهريائين وڃي ڊي سي هاءِ اسڪول جون ٻئي برانچون بند ڪرائي، شاگردن جو وڏو جلوس وٺي شهر جا ٻيا اسڪول به بند ڪرايا ۽ آخر ۾ اچي ڪاليج بند ڪرايو. اسان جي ان ڪاميابيءَ جي خلاف پنجابي شاگردن، اسان سان وڙهڻ جو پروگرام تيار ڪيو. سچي ڳالهه اها آهي ته ٻئي ڏينهن جڏهن اسان ڪاليج بند ڪرائڻ جو ارادو ۽ پروگرام ٺاهيو ته ان جو جواب ڏيڻ لاءِ پرنسيپال جي حامي شاگردن پڻ اول ئي تياري ڪري ڇڏي هئي.

شاهه محمد شاهه، عزيز بنگوار ۽ سڪندر وارن کي به کڙڪ پئجي وئي هئي ته ڪاليج ۾ جهيڙو ٿيندو. هنن پنهنجي طور تي جهيڙي جو مقابلو ڪرڻ جو بندوبست به ڪيو هو. صحيح لفظ خبر ناهي ته ڇاهي پر عام طور تي ”کڙدم“ عزيز وارن پنهنجي چيلهه سان ٻڌي ڇڏيو هو ته جيئن ”بوقت ضرورت“ استعمال ڪري سگهجي. شاهه محمد شاهه ۽ عزيز ان سلسلي ۾ مونکي ڪجهه به نه ٻڌايو هو. جڏهن ته اسين ڪاليج ۾ پرنسيپال جي آفيس جي ٻاهران جمع ٿياسين ته ان وقت اسان چار، پنج ڄڻا مس هئاسين. اسان کي خبر ئي نه پئي جو پنجابي شاگرد جيڪي جسماني طور تي به اسان کان وڌيڪ سگها هئا ۽ اول تيار به هئا، انهن اوچتو ئي اوچتو ”پڪڙو“، ”پڪڙو“ ڪري اسان تي حملو ڪري ڏنو. عزيز بنگوار ويچاري کي ڪيرائي سندس ئي ”کڙدم“ سان ڌڪ هنيا ويا. هاڪي جو هڪ پليئر هو، اُن جڏهن مون ڏانهن ڊوڙ ڪئي ته ايمانداري جي ڳالهه اها آهي جو مون ڊپ ۽ خوف مان کيس منهن تي اهڙي ته زوردار مُڪ هنئي جو ذري گهٽ وڃي زمين سان لڳوهو، پر ان ڌڪ هڻڻ کانپوءِ مون پڻ ڀڄڻ ۾ عافيت سمجهي، ڇاڪاڻ جو عزيز کانسواءِ ”پنهنجن“ مان ٻيو ڪير به ڏسڻ ۾ نه آيو. بهرحال ڪاليج جي ورانڊي جي ٻئي پاسي شاهه محمد شاهه مليو، اسان دانهون ڪري عزيز کي اٿاريو، پر عزيز کي ڏاڍا ڌمڪ هنيائون. ڊاڪٽر آصف جاهه پاڻ ذاتي طور تي ”بڇ“ ڪرائڻ ۾ شامل هو يا نه پر ”واردات مڪمل“ ٿيڻ کانپوءِ اچي ”هٽو بچو“ ڪيائين.

ان واردات جي نتيجي ۾ سيد رشيد احمد وٽ ٻنهي ڌرين کي گهرائي آئينده پاڻ ۾ نه وڙهڻ جي لاءِ ٻنهي ڌرين کي راضي ڪيو ويو، پر ان جڳهڙي جي نتيجي ۾ سڀني سنڌي شاگردن جون همدرديون به اسان سان ٿيون ته سياسي بحث پڻ ٿيڻ لڳا. اهڙي طرح مسئلن جي اهميت ۽ ناانصافين جي ازالي لاءِ آواز بلند ڪرڻ جو ماحول اسان جي لاءِ وڌيڪ سازگار ٿيندو رهيو.

انهن ئي ڏينهن ۾ ذوالفقار علي ڀٽو ميدان تي نڪري آيو هو. پنجاب ۾ خاص ڪري راولپنڊي ۾ شاگرد جي مارجي وڃڻ ۽ سڄي پنجاب ۾ آمريت جي خلاف اڀرندڙ جدوجهد هتي به آمريتي حمايتن کي ڪمزور به ڪيو ته تعليمي ادارن جي استادن کي به ”خاموش تماشائي“ بڻجڻ لاءِ مجبور ڪيو.

پنڊي ۾ ٽيڪنيڪل ڪاليج جي شاگرد عبدالحميد جي ٿيل قتل جي خلاف سڄي ملڪ جا شاگرد ميدان تي نڪري آيا. نوابشاهه ۾ هڙتال ۽ احتجاج کي روڪڻ لاءِ ڊپٽي ڪمشنر اسان کي شام جو پنهنجي آفيس ۾ گهرايو. دوستن ڊي سي وٽ وڃڻ لاءِ جيڪو وفد ٺاهيو ان ۾ مونکي اهو چئي شامل نه ڪيائون ته ”تون جذباتي آهين، ڪا بدمزگي نه ٿي پوي“. مون به دوستن جي راءِ  اکين تي رکي، پر جڏهن وفد ملي، موٽي آيو ۽ ٻئي ڏينهن تي هڙتال نه رڪڻ واري ڳالهه مڃي اچڻ جو ذڪر ڪيائون ته اسان سڀ مايوس ٿي وياسين. وفد ۾ شامل دوست به پڇتائڻ لڳا. دراصل اول اهڙا تجربا نه ٿيل هئا ۽ شاگردن لاءِ ڊي سي وڏي ڳالهه هو. ان ڪري اهڙين اوائلي حالتن ۾ اهڙيون غلطيون ڪنهن کان به ٿي سگهن ٿيون. انڪري پنهنجو پاڻ کي ”معتبر“ ۽ وڌيڪ ”چالاڪ“ يا ”بهادر“ سمجهڻ ۽ ٻين تي الزام لڳائڻ ڪنهن به طرح مناسب ۽ درست نه آهي.

بهرحال اسان پاڻ ۾ صلاح ڪري اهو طئي ڪيو ته ”اسان ٽانگو ڀاڙي تي ڪري سڄي شهر ۾ اهو پڙهو گهمايون ته سڀاڻي عيدگاهه ۾ ساڍي ڏهين وڳي صبح جو شهيد شاگرد عبدالحميد جي غائبانه جنازي نماز ادا ڪئي ويندي. عيدگاهه، ڊي سي هاءِ اسڪول جي ويجهو آهي ۽ ساڍي ڏهين وڳي اسڪول ۾ رسيس ٿيندي آهي، ان ڪري اسان اهو ٽائيم رکيو ته جيئن اسڪول جي شاگردن جي شرڪت ۽ مدد سان هڙتال ڪرائي سگهون. اسان جي اها حڪمت عملي ڪامياب ٿي، سياسي جماعتن پڻ اسان سان سهڪار ڪيو.

هتي اهو ذڪر ڪرڻ مناسب ٿيندو ته جنازي نماز پڙهائڻ لاءِ جڏهن بروقت اسان کي ڪو به مناسب ماڻهو نه مليو ته سي آءِ ڊي جي هڪ ”باريش“ اهلڪار کي غائبانه نماز پڙهائڻ لاءِ اڳيان بيهاريوسين. جيئن ته ان کانپوءِ سياسي جماعتن جي قيادت هيٺ ملڪي سطح تي باقاعده احتجاجي سلسلو شروع ٿي چڪو هو. تعليمي ادارا بند ٿي چڪا هئا. ان ڪري تحريڪ کي اڳتي وڌائڻ ۾ اسان کي دشواري پيش نه آئي.

ايوبي آمريت جي آخري ڏينهن ۾ ايئرمارشل نور خان کي مغربي پاڪستان ۾ تعليم جو وزير مقرر ڪيو ويو هو. انهن ڏينهن ۾ ڊي سي هاءِ اسڪول نوابشاهه جي هيڊماستر محترم خوجه صاحب رٽائرمينٽ جي عمر کي پهچي چڪا هئا. نوابشاهه ۾ جماعت اسلامي ۽ ان جي شاگرد تنظيم جو مطالبو هو ته ”خوجه صاحب کي هٽايو وڃي“. ڇاڪاڻ جو هو ”دهريو“ آهي. ٻئي طرف اسان جو مطالبو هو ته خوجه صاحب کي ”تاحيات“ اسڪول جو هيڊ ماسٽر برقرار رکيو وڃي. ان ڪشمڪش جو فيصلو ڪرڻ لاءِ نور خان نوابشاهه ۾ آيو. سنڌي شاگردن جي طرفان نمائندگي لاءِ ڊپٽي ڪمشنر مون کي طلب ڪيو، جڏهن ته جمعيت جي طرفان پڻ هڪ نمائندو گهرايو ويو.

مون زندگيءَ ۾ ٻن شخصن جي اکين ۾ جيڪا قدرتي”ڏيا“ ۽ چهري ۾ جيڪو رعب ڏٺو اهو ٻئي ڪنهن جي اکين ۽ چهري ۾ نه ڏٺو آهي. هڪ نواب اڪبر خان بگٽي ۽ ٻيو ايئر مارشل نور خان. ٻنهي جي اکين ۾ اکيون ملائي ڳالهائڻ ڏاڍو مشڪل هو.

مون ايئر مارشل کي عرض ڪيو ته سائين اسان خوجه صاحب جي حمايت ۾ آهيون ۽ هي همراهه ان جي مخالفت ۾ آهن، فيصلو اوهان جي هٿ ۾ آهي. اوهان هڪ مهرباني ڪريو، اوهان نه ته منهنجي ڳالهه مڃو ۽ نه ئي هنن جي ڳالهه قبول ڪيو، اوهان تڪليف ۽ مهرباني ڪري پاڻ اسڪول گهمي ڏسو پر اسڪول گهمڻ دوران ذهن ۾ اها ڳالهه ضرور رکندا ته هيءُ اسڪول ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي محدود وسيلن تحت هلي رهيو آهي“. خبر ناهي ڇو ايئر مارشل منهنجي ڳالهه قبول ڪئي ۽ ٻئي ڏينهن صبح جو اسڪول گهمڻ بعد فيصلو ڪيائين ته ”خوجه صاحب جيستائين جيئرو رهندو، ايستائين اسڪول جو منتظم اعليٰ رهندو“. اها اسان جي وڏي ڪاميابي هئي.

سچي ڳالهه عرض ڪيان ته ايئر مارشل جي فيصلي کان اڳ هڪ ڏينهن جڏهن مون اسڪول بند ڪرائي خوجه صاحب جي حق ۾ جلوس پئي ڪڍرايو ته خوجه صاحب آفيس مان اُٿي آيو ۽ مونکي ٻانهن مان جهلي چيائين ”بابا، پُٽ تون ”وڙي“ ڏاڍو جذباتي آهين“. خوجه صاحب ”ر“ جو اُچار ”ڙ“ ڪڍندو هو. مونکي منع ڪيائين ته ”شاگردن جي پڙهائي ۾ رُخنو نه وجهه، آءٌٌ اسڪول ۾ رهان يا نه رهان!!“

تحريڪن ۾ ڀرپور حصو وٺڻ جي ڪري ۽ هڪ ٻن ناخوشگوار واقعن ۾ متاثر ٿيڻ جي باوجود مون پري انجنيئرنگ جي پهرين ۽ ٻئي سال ۾ ٺيڪ مارڪون حاصل ڪيون پر مئٽرڪ واري امتيازي حيثيت برقرار نه رکي سگهيس.

انهن ٻن سالن جي دوران هڪ ته منهنجي وڏي ڀاءُ جي هٿان پنهنجي ئي هڪ عزيز جو خون ٿي پيو هو، ٻيو ته زمين جي هڪ ٽڪري تي ايوب خان جي اڳوڻي اي ڊي سي (A.D.C) رٽائرڊ ميجر چوڌري غلام نبي ۽ سندس ماڻهن سان اسان جي عزيزن جو ”خوني“ تڪرار ٿي پيو.

سيد بشارت رسول ان وقت نوابشاهه جو ڊپٽي ڪمشنر هو، جڏهن ته ”ڊسوزا“ ايس پي هو. اهڙي طرح سول اسپتال جو انچارج سرجن پڻ هڪ ”پنجابي“ ڊاڪٽر هو جنهن جي ڪري اسان کي ڏاڍا ڏکيا ڏينهن ڏسڻا پئجي ويا.

”زيادتي به اسان سان، همراهه به اسان جا مارجي ۽ ڦٽجي پيا ته گرفتار به اسان ٿياسين“.

اهڙو هڪ واقعو دولتپور جي پاسي به ٿيو جتي مسجد ۾ جمالي ذات جي ”پيءُ ۽ پٽ“ تي خوني حملو ڪيو ويو.

انهن ٻنهي وارداتن جي نتيجي ۾ نوابشاهه ضلعي جي سڀني پنجابي آبادگارن ۾ ڊپ ڇانيل هو ۽ جوابي ڪارروائي جي خوف کان گهڻي ڀاڱي وقتي ۽ عارضي طور ٻنيون ٻارا ڇڏي چڪا هئا.

آخرڪار گورنر موسيٰ خان جي معرفت مير محمد مراد خان جمالي ۽ سڪندر حيات خان کي فيصلو ڪرڻ لاءِ منٿ ميڙ ڪري راضي ڪيائون. اسان ان موقعي تي انهن حالتن ۾ فيصلي جي حق ۾ نه هئاسين پر بااثر ماڻهن جي مداخلت جي نتيجي ۾ ڏنڊ، چٽيون ۽ معاوضي ڏيڻ جا فيصلا ڪري حالتن کي ”ماٺو“ ڪيو ويو. ان زماني ۾ اسان وٽ اٽي جي هڪ چڪي به هوندي هئي ته کاڌي پيتي ۽ عام واهپي جي شين جو دوڪان پڻ هوندو هو، جڏهن ته مال متاع پڻ هوندو هو، پر پنهنجو ٻني ٻارو نه هو. اسان جي ڪنهن سان به دشمني يا ڇڪتاڻ نه هئي. اوطاق تي به اوج ۽ رونق هوندي هئي. مهمان توڙي مسافر به اسان وٽ اچي رهڻ کي ترجيح ڏيندا هئا جيڪا اسان جي خوشقسمتي ۽ خوش بختي هئي.

پر بدقسمتي سان منهنجي وڏي ڀاءُ جي هٿان پنهنجي ئي هڪ عزيز جو قتل ٿي پيو، ان ڪري ڪجهه آزمائش ۽ ڏکيو وقت ڏسڻو پيو.

آءٌ رات جو اوطاق تي پنهنجي ڀاءُ سان گڏ رهندو هوس، پر ويجهي دشمني جي نتيجي ۾ ڊپ لڳندو هو، عمر به ننڍي هئي.

مزي جي ڳالهه اها آهي ته جنهن رات ان ”خون“ جي سلسلي ۾ فيصلو ٿي رهيو هو ته ”مقتول“ جو وڏو ڀاءُ مغرب کان پوءِ مون وٽ آيو ۽ اچي چيائين ته ”تون به فيصلي جي لاءِ اوطاق تي هل“. مون کي ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو ڇاڪاڻ جو وڏن جي فيصلي ۾ منهنجي شرڪت جي نه ته ڪا ضرورت هئي نه ئي اهميت هئي ۽ نه ئي وري هن همراهه کي مون ڏانهن موڪلڻ جي ڳالهه مونکي سمجهه ۾ آئي. آءٌ ڊڄي ويس ۽ ڪو به جواب ڏيڻ جي بدران هن سان گڏ هلڻ شروع ڪيم. ان وقت مونکي وري ڪاوڙ مان اهو چيائين ته ”اڳيان ٿي هل“. مغرب کانپوءِ اوندهه ٿي چڪي هئي، مون دل ئي دل ۾ چيو ته ”اڄ ڪم پورو آهي“، ”پڪ مونکي ماريندو“. ”اجهو ٿو مٿي وارو ڏنڊو وهائي“ وغيره وغيره. دراصل اهڙي موقعي تي فيصلو نه چاهيندڙ ايئن ئي ڪندا آهن پر خبر ناهي ته هن الائجي ڇو مون کي ڪو به ڌڪ نه هنيو. اوطاق تي پهچي ٿڌو ساهه ڀريم.

بهرحال راڄوڻو فيصلو ٿي چڪو هو. پاڻ ۾ کير کنڊ ٿيڻ لاءِ ٻئي ڌريون فيصلو قبول ڪري چڪيون هيون، پر آءٌ اڄ به ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته ”هن همراهه آخر ڇا سوچي مونکي ڪو به نقصان نه پهچايو؟“

وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ اسڪول ۾ داخلا ۽ ”ڪجهه محسن“ ليکڪ : احمد خان جمالي

سرٽيفڪيٽ  مطابق منهنجي ڄم جي تاريخ 1948-12-20 آهي. بابا جو نالو الله بخش خان جمالي آهي. اسان جو اباڻو ڳوٺ گهنڊتڙ، نوابشاهه تعلقي ۾ آهي. بابا، پاڻ پڙهيل نه هئا پر کين تعليم جي اهميت جو اندازو ۽ احساس هو. ان جو اندازو ان مان به لڳائي سگهجي ٿو ته اسان جي سڀني کان وڏي ڀاءُ يعني رسول بخش جمالي ان زماني ۾ سنڌي فائنل پاس ڪئي ۽ 1948ع ۾ ئي هڪ استاد جي حيثيت سان ملازمت شروع ڪئي. ان زماني ۾ اسان جي ڳوٺ جي ڀرپاسي جيڪي به ڳوٺ هئا انهن ۾ ايترو پڙهيل به ڪير نه هو. بابا، ٻئي نمبر ڀاءُ محمد فائق کي به پڙهائڻ جي ڪوشش ڪئي پر هُن کي سُٺن ڏاندن ۽ هارپي سان وڌيڪ دلچسپي هئي، جڏهن ته ٽيون نمبر ڀاءُ محمد رمضان پڻ سنڌي فائنل پاس ڪري استاد جي حيثيت سان تعليم کاتي سان سلهاڙجي ويو. چوٿين نمبر تي آءٌ هوس. آءٌ جڏهن سنڌيءَ جا ڇهه درجا پاس ڪري سنڌي فائنل پاس ڪرڻ جي ارادي سان ستين درجي ۾ داخل ٿيس ته ان مرحلي تي بابا سائين ۽ وڏي ڀاءُ صلاح ڪري مونکي انگريزي پڙهائڻ جو فيصلو ڪيو. نوابشاهه ۾ ان زماني ۾ ڊسٽرڪٽ ڪائونسل هاءِ اسڪول جي پڙهائي ۽ ماحول مشهور هو. سنڌ جو ماياناز سپوت ۽ تعليمي ماهر محترم حاجي خان خوجه (ايڇ ايم خوجه)، ان اسڪول جا هيڊماستر هئا. بابا وارن مونکي ان اسڪول ۾ داخل ڪرايو ۽ جيئن ته مون اول ئي ڇهه درجا پاس ڪيا هئا، ان ڪري مونکي پنجين ڪلاس ۾ داخل ڪرڻ جي بدران ٻيهر ڇهين ڪلاس ۾ داخل ڪيو ويو. رهائش جي سلسلي ۾ بابا ۽ ادا وارن جي هڪ مهربان دوست محمد يعقوب جتوئي جي معرفت ۽ مدد سان مونکي 68 موريءَ جي هڪ اهڙي خاندان جي شاگردن سان رهايو ويو جيڪي 4 ڀائر هڪ ئي وقت ساڳي اسڪول ۾ ۽ پوءِ گورنمينٽ ڪاليج نوابشاهه ۾ پڙهندا هئا.

محمد صادق، ساجن خان، محمد صديق ۽ علي بخش ذات جا ڇُٽا آهن. ڀلا ماڻهو آهن. هنن سان گڏ سندن هڪ سوٽ محمد ابراهيم ڇٽو پڙهندو به هو ته گڏ رهندو به هو. هنن ڀائرن جي وڏي ڀاءُ جو نالو الله بچايو آهي. هنن جو ننڍي ۾ ننڍو ڀاءُ الله بخش اڄڪلهه ٽنڊي ڄام زرعي يونيورسٽي ۾ پروفيسر آهي. ساجن خان مڪينيڪل انجنيئرنگ ۾ ايم ايس ڪئي ۽ پورٽ قاسم مان ڊائريڪٽر جي عهدي تان رٽائر ٿيا آهن. هنن جي قابل احترام والد جو نالو مينهڙو خان هو. هنن سڀني ڀائرن منهنجي همت افزائي ۽ مدد ڪئي ۽ هر طرح سان خيال رکيو.

دراصل نوابشاهه ۾ مير محمد حسن ٽالپر صاحب جن هڪ روشن خيال ۽ عوام دوست انسان هئا. ان خاندان سان وابسته ٻيا ٻه ڀائر به پنهنجو مٽ پاڻ هئا. مير محمد عمر خان ٽالپر ۽ مير محمد عثمان خان ٽالپر، ٻئي ڀائر علم دوست به هئا ته غريب پرور انسان پڻ هئا/آهن. مير محمد عمر خان، وفات ڪري چڪا آهن. جڏهن ته مير محمد عثمان خان اڄڪلهه حيدرآباد ۾ مقيم آهن. هنن مهربان ڀائرن جي صحبت ۽ ويجهڙائي ۾ مرحوم محمد يعقوب جتوئي، استاد سڄڻ خان رند ۽ مرحوم محمد صالح عاجز جن به اهڙا انسان دوست ۽ بي لوث انسان هئا جن سان اسان سٺو وقت گذاريو. آءٌ انهن مهربان چئن ڀائرن سان تقريبن هڪ سال گڏ رهيس ۽ ان کانپوءِ مرحوم محمد يعقوب جتوئي وٽ رهيس جيڪي اصل ۾ پني عاقل ۽ علي واهڻ واري پاسي جا رهواسي هئا پر انهن جو نوابشاهه ۾ ڪپڙي جو ڪاروبار هو. مرحوم محمد يعقوب جن پڻ ٽالپر برادران وانگر اسان سڀني پڙهندڙ گروپ جي هر طرح مدد ۽ همت افزائي ڪندا رهيا پر ٻين جي ڀيٽ ۾ مرحوم جتوئي جا مون تي احسان وڌيڪ آهن، پنهنجي هن محسن جو آئون زندگي ڀر ٿورائتو رهندس.

مير محمد عمر خان ٽالپر، سياست ۾ پڻ دلچسپي رکندا هئا ۽ پنهنجي تر ۾ عام ماڻهن ۾ ”هر دلعزيز“ هئا. محمد يعقوب جتوئي پڻ ”نعپ“ سان وابستا هو پر گهڻو سرگرم نه هو. ان هوندي به سائين عزيز الله جيڪو ان دور ۾ نعپ ۾ ڪميونسٽ پارٽي جي سياست جي نمائندگي به ڪندو هو ته ساڳي وقت سنڌ هاري ڪميٽي ۽ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سان پڻ لهه وچڙ ۽ رابطي ۾ رهندو هو. تمام سادو ۽ ڀلو انسان لڳندو هو، اهو به جڏهن به نوابشاهه ايندو هو ته رات جو محمد يعقوب جتوئي مرحوم وٽ ئي ٽڪندو هو. سائين عزيز الله، مرحوم قاضي فيض محمد، سيد رشيد احمد، شهمير خان بنگوار ۽ قاضي عبدالخالق سان پڻ ملندو رهندو هو.

سنڌ جو هڪ ٻيو انتهائي ڄاڻو ۽ وطن دوست انسان مرحوم مولوي محمد صالح عاجز پڻ مرحوم محمد يعقوب جتوئي جن وٽ ايندا هئا. هيءُ شخص ننڍي کنڊ جي ورهاڱي واري تحريڪ دوران ڪانگريس ۽ علماءِ هند سان لاڳاپيل رهيو. هيمون ڪالاڻي سان گڏ جيل ڪاٽيائين، جنڊ پيٺائين ۽ آخري دم تائين پنهنجي اصولن ۽ ”آدرش“ جي وڪالت ڪندو رهيو. آخر ۾ ماهوار اخبار ”صبح صادق“ پڻ ڪڍندا هئا. هيءُ اهو شخص هو جنهن کي سنڌ جي تاريخ، سنڌ ۾ آباد ذاتين ۽ قبيلن توڙي سنڌ جي جاگرافي جي تمام وڏي ڄاڻ هئي. تاريخ ظاهري، تاريخ معصومي، چچنامو ۽ تاريخ جا ٻيا مستند ڪتاب کيس برزبان ياد هوندا هئا. ڪن واقعن بابت مرحوم پير حسام الدين راشدي به محمد صلاح عاجز  کان مدد ورتي هئي، خوش طبع، زندهه دل ۽ خوددار شخص هئا. مونکي سندن وفات جو سال چڱي طرح ياد نه آهي پر لڳ ڀڳ 25 سال کن سندن وفات کي ٿيندا. حيدرآباد ۾ نياز همايوني وٽ ترسيل هئا، مرڪزي اردو بورڊ جي آفيس ۾ رات جو کين دل جو دورو پيو، اڪيلا هئا. صبح جو جڏهن نياز همايوني وٽس پهتو ته پاڻ اول ئي هن جهان کي الوداع چئي چڪا هئا.

مرحوم محمد يعقوب جتوئي وٽ رهڻ دوران منهنجي واقفيت ۽ دوستي محترم بشير احمد ميمڻ ۽ غلام قادر نظاماڻي سان ٿي. بشير احمد ميمڻ انجنيئرنگ پاس ڪرڻ کانپوءِ سنڌ سرڪار ۾ اهم عهدي تي فائز آهن. انتهائي ذهين، خوددار، محنتي ۽ غريب پرور آفيسر آهن. تعليم حاصل ڪرڻ دوران محترم مير محمد عثمان خان ٽالپر هن جي هر طرح همت افزائي ۽ مدد ڪئي. مير محمد عثمان، پنهنجي ڳوٺ جي ڪيترن ئي شاگردن کي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ پاڻ وٽ رهائش جي سهوليت ڏني پر انهن مان گهڻا تعليم اڌوري ڇڏي هليا ويا هئا.

مير محمد عثمان خان پنهنجي هڪ ويجهي عزيز علي نواز ٽالپر کي پڻ انجنيئرنگ تائين تعليم حاصل ڪرائي جيڪو ڪجهه عرصو اڳ هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪري ٿو.

مونکي جڏهن ڊي سي هاءِ اسڪول جي ڇهين درجي ۾ داخل ڪيو ويو ته ان وقت ان ڪلاس جو ڪلاس ٽيچر سائين ارباب علي جمالي هو. ڊي سي هاءِ اسڪول جا سمورا استاد تمام محنتي، ايماندار ۽ وقت جا پابند هئا. سڄي اسڪول جي سڀني ڪلاسن جي تعليم جو معيار انتهائي شاندار ۽ اعليٰ هو.

مون ڇهين ڪلاس ۾به سڄي اسڪول ۾ پهرين پوزيشن حاصل ڪئي ته ستين ڪلاس ۽ اٺين ڪلاس ۾ پڻ سڄي اسڪول ۾ پهريون نمبر آيس. پنهنجي ڪلاس جو مانيٽر به هوندو هوس ته سڄي اسڪول جي سائنس سيڪشن جو مانيٽر پڻ هوندو هوس. ان کانسواءِ شام جو سڀني ڪلاس جي رانديگر شاگردن کي ڪرڪيٽ راند جو سامان پڻ اسٽور مان ڏيڻ ۽ واپس وٺڻ لاءِ به ذميدار هوندو هوس. اسڪول جا سمورا استاد ۽ محترم مرحوم خوجه صاحب تمام گهڻو ڀائيندا هئا.

ڊي سي هاءِ اسڪول ۾ انگريزي تعليم حاصل ڪرڻ جي دوران مون 1962ع ۾ سنڌي فائنل جو امتحان پڻ پاس ڪيو هو. اهو سنڌي فائنل جو آخري امتحان هو. ان کانپوءِ ايوب سرڪار ”سنڌي فائنل“ وارو امتحان ۽ نظام کي ختم ڪري ڇڏيو.

ميٽرڪ جي امتحان ۾ آءُ سڄي اسڪول ۾ ٽيون نمبر آيس. جڏهن ته پهريون نمبر حفيظ اعواڻ ۽ ٻيو نمبر غلام بشير پيرزادو آيو هو. حفيظ اعواڻ، حيدرآباد بورڊ ۾ ٽيون نمبر حاصل ڪيو هو.

اسڪول جي تعليم جي دوران ۽ مرحوم محمد يعقوب جتوئي وٽ رهائش دوران سياسي ڪارڪنن سان واقفيت ٿيندي ٿيندي سياست سان پڻ دلچسپي ٿيندي رهي. انهن ڏينهن ۾ نوابشاهه ۾ عبدالواحد بروهي، شهمير خان بنگوار، منير احمد ”ماڻڪ“، محمد ابراهيم ڇُٽو، قمر شهباز ۽ علي محمد ڏاهري شاگرد ۽ ادبي سرگرمين ۾ نمايان هئا.

محمد يعقوب جتوئي وٽ سندن ڀائٽيو نظام الدين جتوئي پڻ هتي تعليم حاصل ڪرڻ جي سلسلي ۾ اچي رهيا هئا. نظام الدين تمام نهٺو، سلڇڻو، صابرين ۽ يارويس نوجوان هو. هن جي اٿڻي، ويهڻي پڻ سياست سان دلچسپي رکندڙ نوجوانن جھڙوڪ شفيع ڪرناڻي، طارق شيخ ۽ قاضي رضا سان هوندي هئي. نوجواني ۾ غير ملڪي شپنگي ڪمپني ۾ روزگار لاءِ شموليت اختيار ڪيائين. بقسمتي سان پهرين ٽرپ ۾ مصر جي پورٽ سعيد جي ڀرسان ”ڪنهن طرح“ شپ مان ڪري پيو ۽ ڪيترن ئي عزيزن ۽ پيارن دوستن کي ”روئاري“ ويو. هن نوجوان جي ائين ” پراسرار“ موت اڃا تائين ڳجھارت به بنيل رهي ته ذهن تي بار پڻ آهي، ڇا ته لاجواب نوجوان هو……!!!

محمد يعقوب جتوئي جا ٻيا ٻه ڀائٽيا ذبيح الله ۽ سفي الله پڻ نوابشاهه ۾ پڙهيا ۽ وٽس رهيا. سچي ڳالهه اها آهي ته هي نوجوانن به يارن جا يار آهن ۽ مهل جا مڙس ماڻهو آهن. صفي الله ٻه سال اول جواني ۾ گذاري ويو جڏهن ته ذبيح الله پنهنجي خاندان سان خوش آهي.

محمد يعقوب جا ٿورا ڪيترا ڳائي ڪيترا ڳائجن…!!!

اسڪول جي تعليم جي دوران اسان اٺين ڪلاس ۾ هئاسين تڏهن ئي اسان نوابشاهه ۾ فخر ادب پبليڪيشن قائم ڪئي سين. جتي پاڻ ۾ ويهي ادبي بحث به ڪندا هئاسين ته سينيئر ليکڪن جون لکڻيون ۽ شاعري به پڙهندا هئاسين ته پاڻ به ڪجھه نه ڪجهه   ”تخليق“ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئاسين.

ان سلسلي ۾ منير احمد ماڻڪ ۽ سائين استاد منظور حسين اسانجي رهنمائي ۽ همت افزائي ڪندا هئا. بشير احمد لاڙڪ، محمد صالح بلو، استاد فيض محمد، عبدالستار عمراڻي، مشتاق لاشاري، بشير احمد شيخ ۽ ڪجھه ٻيا دوست ان سلسلي ۾ اڳڀرا هئا.

ستين ڪلاس ۾ سائين امان الله تنيو اسانجو ڪلاس ٽيچر هو، اٺين ڪلاس ۾ سائين حامد خانائي (خانواهڻ وارو)، نائين ڪلاس ۾ سائين صالح محمد رائو  ۽ ڏهين ڪلاس ۾ سائين محمد عاقل راهو اسانجو ڪلاس ٽيچر هئا.

سائين عمر شاهه، سائين واسيو، سائين محمد بچل ٽالپر، سائين غلام رسول، سائين پڃل شاهه، سائين محمد ملوڪ، سائين شادي خان، سائين امير علي هيسباڻي، سائين شوڪت بروهي، سائين مولوي جمالي، سائين رضوي صاحب، سائين فقير محمد، سائين عبدالجبار کوسو ۽ سائين آل محمد، ان دور ۾ اسڪول جا انتهائي قابل احترام استاد هئا. حقيقت ۾ ڊي سي هاءِ اسڪول جي استادن جي سموري ٽيم لاجواب هئي. جنهن جو سهرو، مرحوم ايچ ايم خوجه صاحب جي سر تي هو. تعليمي معيار، راندين  ۽ گلن جي نمائش ۾ هي اسڪول ان وقت جي ” مغربي پاڪستان“ ۾ قابل ستائش سمجھيو ويندو هو. ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي محدود وسيلن جي مدد سان اهڙو معياري تعليمي ادارو هلائڻ صرف ۽ صرف خوجه صاحب جو ڪمال  ۽ ذاتي اثر رسوخ سان ئي ممڪن هو.

موهن لعل، ان وقت هن اسڪول جي اڪائونٽس جو انچارج هو ۽ خوجه صاحب جو بااعتبار شخص هو. موهن لعل جي ڪردار کي نظر انداز ڪرڻ پڻ زيادتي ٿيندي.

ان دور ۾ هر سال مغربي پاڪستان ۽ خاص ڪري سڄي سنڌ جي رانديگرن جا هاڪي، ڪرڪيٽ، ڊوڙڻ، لانگ جمپ، هاءِ جمپ ۽ مختلف جسماني راندين ۽ ڪرتبن جا مقابلا ڪرائڻ ڪا مذاق نه هئي ۽ نمايان حيثيت حاصل ڪرڻ معمولي ڳالهه نه هئي. خوجه صاحب زنده باد.

وساريان نه وسرن (4) مان ڏوهي هان ليکڪ : احمد خان جمالي

ـ1971ع ۾ پاڪستان جي اڪثريتي حصي جي جدا ٿي وڃڻ کانپوءِ اصولي طور تي باقي بچيل حصي جي چئن صوبن جي نمائنده اسيمبلين کان راءِ وٺڻ گهربي هئي ته ڇا اُهي باقي حصي کي پاڪستان جي نالي سان برقرار رکڻ گهرن ٿا؟ ڇا اُهي ٻيهر ”پاڪستان“ جي نالي سان گڏيل فيڊريشن ٺاهي هلڻ ۾ راضي آهن؟ پر ايئن نه ڪيو ويو اتي اهو سوال به اُٿي ٿو ته ”اُهي ڪم ڪير ڪري ها؟ يا اها راءِ ڪير گهري ها؟ ان کانسواءِ جيڪڏهن وڌيڪ نه تڏهن به باقي رهيل صوبن ۾ چونڊون ٻيهر ڪرائجن ها، پر جيئن ته ملڪ تازو ٽٽي چڪو هو. اقتدار تڙ تڪڙ ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي حوالي ڪيو ويو هو، جنهن باقي رهيل حصي کي نه صرف ”نئين پاڪستان“ جو نالو ڏنو هو پر ”اهم“ سياسي جماعتن يعني ”نعپ“ ۽ جمعيت العماءِ اسلام جي قيادت کي اعتماد ۾ وٺي مملڪتي وهنوار هلائڻ جو ”مثبتي“ ۽ ”صحتمند“ ماحول جوڙيو هو، ان ڪري ڪنهن جي طرفان به ”پاڪستان“ ۾ نئين سر  شامل ٿيڻ يا نه ٿيڻ يا چونڊون نئين سر ڪرائڻ جو مسئلو يا مطالبو نه اٿاريو ويو.

ذوالفقار علي ڀٽي نه صرف 1973ع وارو آئين ٺهرايو پر ان آئين جي سلسلي ۾ اهم جماعتن جي حمايت پڻ حاصل ڪئي. جڏهن ته سرحد ۽ بلوچستان ۾ نعپ ۽ جمعيت جي گڏيل حڪومت جو حق پڻ قبول ڪيو.

1973ع جو آئين، اُن دور ۾ ”غنيمت“ هو پر ڪيترين ڌرين اُن وقت به ان کي ناقص ۽ ناڪافي قرار ڏنو.

ان ماحول ۾ سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسيلر سيد غلام مصطفيٰ شاهه، نئين آئين ٺاهڻ ۾ مکيه ڪردار ادا ڪندڙ ميمبر حفيظ پيرزادي کي ڊاڪٽريٽ جي اعزازي ڊگري ڏيڻ لاءِ دعوت ڏني. سنڌ جي گورنر هجڻ جي حيثيت سان ان وقت جي گورنر رعنا لياقت علي، سنڌ جي يونيورسٽين جي چانسيلر هئي. ان ڪري ان تقريب ۾ حفيظ پيرزادي سان گڏ رعنا لياقت علي پڻ شرڪت جي لاءِ آيل هئي. جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي قيادت ان تقريب جي خلاف هئي ۽ حفيظ پيرزادي کي اعزازي ڊگري ڏيڻ جي حق ۾ نه هئي پر جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن سان لاڳاپيل يوسف جکراڻي ۽ سندس چند ساٿي، غلا مصطفيٰ شاهه جي اثر ۾ هجڻ جي ڪري ان تقريب ۾ ڪو به احتجاج يا هنگامو ڪرڻ جي حق ۾ نه هئا. ان موقعي تي سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي قيادت اهو فيصلو ڪيو هو ته ان تقريب ۾ شريڪ ئي نه ٿجي. جڏهن ته S.N.S.F انجنيئرنگ ڪاليج کي يونيورسٽي جو درجو ڏيارڻ جي مطالبي جي حق ۾ تقريب کان هڪ ڏينهن اڳ ”ڪاليج“ جي حد ۾ جلسو منعقد ڪيو ويو. سائين غلام مصطفيٰ شاهه، انجنيئرنگ ڪاليج ۾ ٿيل ان جلسي تي به ناراضگي جو اظهار ڪيو هو ۽ جوابي جلسو ڪرائي S.N.S.F جي قيادت تي تنقيد ڪئي هئي.

بهرحال سنڌ يونيورسٽي ۾ جڏهن حفيظ پيرزادي کي اعزازي ڊگري ڏيڻ جي تقريب شروع ٿي ته جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن مخالفت ۾ نعري بازي شروع ڪئي. جڏهن پيپلز اسٽوڊنٽس فيڊريشن مان لاڳاپيل شاگردن پيپلز پارٽي جي حق ۾ نعريبازي ڪئي. ان هنگاما آرائيءَ ۾ بيگم رعنا لياقت علي خان تي به هٿ کنيا ويا ته حفيظ پيرزادي جي خلاف پڻ نعرا لڳايا ويا. اتفاق سان اسماعيل وساڻ، حفيظ پيرزادي جي سامهون اچي ويو. حفيظ پيرزادي نعريبازي جي جواب ۾ ”مڇرجي“ جڏهن اسماعيل وساڻ کي ”ماءُ“ تي گار ڏني ته موٽ ۾ اسماعيل به کيس زوردار چماٽ وهائي ڪڍي. سڄي تقريب هنگامي جي ور چڙهي وئي. هڪ پوليس جو آفيسر دل جو دورو پوڻ سبب فوت ٿي ويو. جڏهن ته ڪجهه پوليس وارا زخمي پڻ ٿيا.

سڄي ڄامشوري ۾ تاءُ پکڙجي ويو. جڏهن ته حڪومت ٿرٿلي ۾ پئجي وئي ۽ انڌاڌنڌ گرفتاريون ڪيون ويون. اسماعيل وساڻ، عزيز بنگوار، سڪندر بنگوار، امان الله شيخ، مولا بخش لغاري ۽ احمد خان شر گرفتار ڪيا ويا. جڏهن ته احمد خان جمالي ۽ شاهه محمد شاهه سميت ڪيترن جا وارنٽ جاري ڪيا ويا. هاسٽلون خالي ڪرايون ويون ۽ يونيورسٽي توڙي انجنيئرنگ ۽ ميڊيڪل ڪاليج بند ڪيا ويا.

خوف ۽ هراس جي ان ماحول ۾ سڀني شاگرد جماعتن جي قيادت ”غائب“ ٿي وئي هئي. ان ماحول ۾ احمد خان جمالي، نذير عباسي ۽ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي قيادت سنڌ جي مختلف شهرن جي شاگردن کي صحيح صورتحال کان آگاهه به ڪيو ته شاگردن جي آزادي، ڪيس ختم ڪرڻ ۽ تعليمي ادارا کولڻ جي لاءِ ”ميڊيا“ کي به استعمال ڪيو ته پمفليٽ ورهائي خوف ۽ ڊپ کي پڻ ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ وال چاڪنگ پڻ ڪئي وئي.

هنگامي کان تقريبن ٻه هفتا پوءِ روپوشيءَ دوران جڏهن آءٌ (احمد خان) مسلم ڪاليج جي هاسٽل ۾ هڪ گڏجاڻيءَ کانپوءِ پمفليٽ ورهائي ڄامشوري وڃڻ لاءِ اولڊ ڪيمپس ۾ پهتس ته اوچتو ئي اوچتو پوليس گهيرو ڪري ورتو، مونکي منهنجي هڪ ڪلاس فيلو احسن زيدي سان گڏ گرفتار ڪيو، جيڪو پڻ بس جو انتظار ڪري رهيو هو. گرفتار ڪندڙ D.S.P کي مون عرض ڪيو ته ”هن کي ته ڇڏيو“ هن جو ڪهڙو قصور آهي؟ جنهن تي احسن کي ڇڏي ڏنائون باقي مونکي اتي ڀرسان ئي سندن آفيس ۾ وٺي ويا. منهنجي روبرو جتي ڪٿي وائرليس تي پيغام ڏنائون ته ”اصلي مجرم“ پڪڙيو اٿئون، ان ڪري احمد خان شر کي ڀل آزاد ڪيو.

ان وقت به مون وٽ ڪجهه پمفليٽ گنجي جي هيٺان موجود هئا. مون پوليس آفيسر کي ”واش روم“ استعمال ڪرڻ جو عرض ڪيو ۽ اهڙي طرح اهي پمفليٽ هڪ پاسي ڪيا. آڌيءَ رات جو هڪ ڪار ۾ پوئين سيٽ جي وچ ۾ ويهاري مونکي حيدرآباد جي سٽي ٿاڻي تي وٺي آيا. جتي مير محمد وساڻ، ذوالفقار ڄاموٽ سندن ٻئي هڪ ساٿي سان اول ئي موجود هئا. جڏهن ته هڪ کولي ۾ مولا بخش لغاري ته ٻيءَ کوليءَ ۾ پارس ارشاد عباسي بند هئا. مونکي جدا کوليءَ ۾ اڪيلو بند ڪري، ٿاڻي وارن کي سختيءَ سان تاڪيد ڪئي وئي ته ”هن سان ڪير به نه ملي ۽ نه ئي ڪير ڳالهائي“.

بهرحال پوليس جو هڪ سپاهي جيڪو ذات جو لاشاري هو، ان کي مون چيو ته ڏس نه ته مون وٽ پئسا آهن ته نه ئي ڪپڙا صاف آهن ۽ نه ئي منهنجي گرفتاري جي ڪنهن کي خبر هئي. منهنجو هڪ دوست شاهد صديقي پنهنجي ڀيڻ کي اڪثر تلڪ چاڙهي اسڪول مان منجهند جو وٺڻ ايندو آهي. ان جي ڪار جو نمبر آهي SK-4050 ان کي منهنجي چٺي پهچاءِ هو توکي خرچي به ڏيندو ته منهنجي لاءِ ڪپڙا به موڪليندو ۽ ٻين دوستن کي اطلاع به ڪندو. ان سپاهي جي مدد سان اهي سڀ ڳالهيون به ٿيون ته شاهد پاڻ به اچي پري کان ڏسي هٿ لوڏي هليو ويو. مونکي به تسلي ٿي، پر پوءِ خبر پئي ته جنهن وقت مونکي گرفتار ڪيو پئي ويو ته ان وقت هڪ اخباري نمائندي مونکي به ڏسي ورتو هو، اُن اها خبر اخبار ۾ هلائي ڇڏي هئي ۽ اهڙي طرح دوست اول ئي باخبر ٿي چڪا هئا. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ چالان ڪري مونکي به حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ موڪليائون. جيل ۾ اسماعيل وساڻ، سڪندر بنگوار، عزيز بنگوار، امان الله شيخ ۽ مولا بخش لغاري ۽ آءٌ B ڪلاس ۾ بند هئاسين. اسان تي قتل ۽ هنگامي جا ڪيس هئا.

انهن ڏينهن ۾ مهراڻ اخبار جو ايڊيٽر سائين سردار علي شاهه به جيل ۾ هو.

جيل ۾ اسان تي هروڀرو ڪا به سختي نه هئي ۽ ماني، ٽڪي جي به تڪليف نه هئي پر ”قيد“ ته انسان جي فطرت جي خلاف آهي. ان ڪري جيڪڏهن ڪير به جيل ۾ خوش ۽ مطمئن رهڻ جي دعويٰ ڪري ته پڪ سمجهندا ته يا ته اهو ”انسان“ نه آهي يا ”ڪوڙ“ ٿو ڳالهائي.

شاگرد تحريڪ جي زماني ۾ مون ڪافي دفعا جيل جي سزا ڀوڳي هئي، پر هن دفعي مونکي ڪي احساس ڏاڍو ستائي رهيا هئا، هڪ اهو ته ”اسان ان تقريب يا هنگامي ۾ ڪو حصو ئي نه ورتو هو، ٻيو ته انجنيئرنگ جي آخري سال ۾ رسٽيڪيٽ ڪيو ويو آهيان، جڏهن ته مون ڪو ڏوهه به نه ڪيو آهي، ٽيون ته والد ۽ ڀائر سخت پريشان هئا، جيڪي روبرو ته مونکي ڪجهه به نه چوندا هئا پر جيل جي ملاقات جي دوران آءٌ هنن جي اڳيان الائجي ڇو ڪنڌ نه کڻي سگهندو هوس. انهن احساسن جي دٻاءَ ۽ ان ذهني ڪيفيت ۽ پيڙا جي اثر هيٺ مون هڪ خط سائين غلام مصطفيٰ شاهه کي لکيو هو. آءٌ اقرار ٿو ڪريان ته اصولي طور تي ۽ سياسي طور تي اهو خط مونکي به لکڻ کپندو هو پر ان خط کي مرحوم عزيز بنگوار معافي نامي جو نالو ڏئي زيادتي ڪئي آهي ۽ اهو خط شايع ڪري شايد پنهنجو پاڻ کي مطمئن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. آءٌ ٻيهر اهو اعتراف ۽ اقرار ٿو ڪريان ته S.N.S.F جي اهم عهديدار جي حيثيت سان مونکي اهو خط به نه لکڻ کپندو هو پر انسان ڪڏهن ڪهڙي ذهني ڪيفيت هيٺ رهي ٿو ته ڪڏهن ڪهڙي دٻاءُ ۾ سوچي ٿو. جڏهن ته S.N.S.F جي قيادت نه ته رعنا لياقت علي (هڪ عورت) تي هٿ کڻڻ کي سٺي نظر سان ڏٺو ته نه ئي ان موقعي تي هنگامو ڪرڻ جي حق ۾ هئي، پر پوءِ به گرفتاري ۽ رسٽيڪيشن جي احساس بار بار ڏاڍو تنگ ڪيو. ڪنهن به جرم کانسواءِ قيد جو احساس!! غلط واردات ۾ ملوث ڪرڻ جو احساس!! جيتريقدر جيل ڪاٽڻ جو تعلق آهي ته سچي ڳالهه اها آهي ته جيل ۾ ڪير به خوش نه هو پر ان کان به وڏو سچ اهو آهي ته جيل ۾ جيترو تنگ، بيزار ۽ پريشان عزيز بنگوار هو ايترو ٻيو ڪير به نه هو. ان جو اندازو ان حقيقت مان به لڳائي سگهجي ٿو ته عزيز کي مختلف بهانن ۽ جائز، ناجائز سبب جي ڪري لياقت ميڊيڪل ڪاليج جي اسپتال ۾ به رهايو ويو.

بهرحال ان سلسلي ۾ گڏ قيد ڪاٽيندڙ ٻيا دوست به ايمانداريءَ سان پنهنجي راءِ ڏئي سگهن ٿا، پر جيئن ته عزيز هاڻي هن جهان ۾ نه رهيو آهي، ان ڪري سندس باري ۾ هن وقت ”صحيح“ ڳالهه ڪرڻ ۽ وڌيڪ ”سچ“ ڳالهائڻ به مناسب نه ٿيندو. عزيز بنگوار بهادر ۽ سٺو ساٿي هو، کيس پنهنجن عزيزن مان ئي ڪنهن جهيڙي ۾ اهڙو ڌڪ هنيو جو ويچاري جي جسم جون هيٺيون ڌڙ ڪم نه ڪندو هو. هڪ بهادر ۽ بيباڪ قومي ڪارڪن سان اهڙي ويڌن نه ٿيڻ کپندي هئي.

مرحوم سائين امداد محمد شاهه کي جس هجي جنهن عزيز بنگوار جي هر طرح مدد ڪئي ۽ آخري وقت تائين سندس سار سنڀال لڌي.

آءٌ آخري ڀيرو عزيز بنگوار کي ڏسڻ لاءِ جڏهن ڪراچي جي سول اسپتال ۾ پهتس ته کيس ڪوما ۾ ڏسي اُتي گهڻو وقت بيهڻ جي همت نه ساري سگهيس.

عزيز بنگوار پنهنجين ڪچاين ۽ ڪمزورين جو ذڪر ۽ اعتراف ڪري ”وڏ ماڻهپائي“ جو ثبوت به ڏنو ته پنهنجي تنظيم جي اڳواڻن ۽ عهديدارن جي ”چهرن“ کي بي نقاب ڪري نوجوانن ۽ ديس واسين کي پڻ خبردار ڪيو ته جيئن آئينده ڪير به کين ”استعمال“ نه ڪري سگهي، پر سوال اهو آهي ته ڇا اڄوڪي تحريڪي قيادت نوجوانن ۽ وطن واسين جو وڃايل اعتماد بحال ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي سگهي آهي؟ جيڪڏهن ايئن ٿي سگهي ته پوءِ شايد عزيز جو اعتراف ضايع نه سمجهڻ گهرجي.

سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ٿيل هنگامي جي بنيادن تي قائم ڪيل ڪيسن جي ڏوهه ۾ اسان کي حيدرآباد جيل ۾ رکيو ويو پر اسان جي خلاف ڪيس ڪراچي ۾ قائم ڪيل اسپيشل ٽربيونل ۾ هلندو هو، جنهن جو سربراهه مشهور جج احمد خان بارڪزئي هو ۽ ان کانپوءِ مقصود احمد شيخ هو.

شنوائي کان هڪ ڏينهن اڳ ريل رستي اسان کي ڪراچي سينٽرل جيل منتقل ڪندا هئا، جتان صبح جو ٽربيونل ۾ پيش ڪندا هئا. تقريبن ڇهه مهينا اسان اهي شنوايون ڀوڳيون. اسان کانپوءِ سنڌ هاءِ ڪورٽ جي طرفان اسان جي ضمانت منظور ڪئي وئي ۽ اسان آزاد ٿي آياسين.

پيپلز پارٽي جي ساڳي حڪومت اسان جي رسٽيڪيشن واپس ورتي. مون انجنيئرنگ جو آخري سال به فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ڪيو. اهڙيءَ طرح اسان جي خلاف قائم ڪيل ڪيس جيئن ته سياسي هئا، ان ڪري آهستي آهستي سردخاني جي حوالي ٿيندي ٿيندي ختم ٿي ويا.

وساريان نه وسرن (2) ليکڪ : احمد خان جمالي

احمد خان جمالي

احمد خان جمالي

– سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڪيئن ٺهي؟

ايوبي آپيشاهي ۽ ون يونٽ جي دور ۾ سنڌ، بلوچستان ۽ بنگال ڏاڍو ڀوڳيو. قومي جبر ۽ ڏاڍ جا سمورا هٿيار استعمال ڪيا ويا. جڏهن ته سياسي سرگرمين تي مسلسل بندش ۽ رياستي ادارن جي پُرتشدد ڪاررواين جي نتيجي ۾ معاشري ۾ ”گهٽ“ انتها تي پهچي وئي.

حقيقت اها آهي ته ڊڪٽيٽر هميشه عوام کان ڪٽيل رهندو آهي، هو پنهنجي شخصي طاقت جي گهمنڊ ۾ غرق هوندو آهي، رياستي ادارن کي پنهنجن حڪمن تي عمل ڪرائڻ لاءِ استعمال ڪندو آهي، اختلاف راءِ جي حق کي بغاوت جو نالو ڏيندو آهي ۽ سندس مخالفت کي ملڪ جي مخالفت سمجهندو ۽ سڏيندو آهي. ان ڪري اندر ۾ هو عوام کان هميشه خائف رهندو آهي، اهوئي سبب آهي جو ڪو به ڊڪٽيٽر عوام جي ڪنهن به حصي کي بروقت ئي ڪُچلڻ ۾ پنهنجي حفاظت سمجهندو آهي ۽ پنهنجو پاڻ کي ”عقل ڪُل“ سمجهندو آهي ۽ خوشامد کي پسند ڪندو آهي. ايوب آمريت جي دور ۾ جتي بلوچستان ۽ بنگال جي نوجوانن قومي اڳواڻن ۽ شاگردن سان قهر ڪيا ويا اتي سنڌ ۾ به پڻ ڪنهن کي به ڪنڌ کڻي هلڻ نه ڏنو ويو. هڪ طرف حسن ناصر کي شهيد ڪيو ويو ته ٻئي طرف ڪامريڊ سوڀي، حيدر بخش جتوئي، سائين جي ايم سيد، شيخ اياز، ۽ رشيد ڀٽي سميت ڪيترن ئي قومي ڪارڪنن، هاري ۽ مزدور اڳواڻن کي مسلسل قيد رکيو ويو.

هڪ دفعي ان وقت جي مغربي پاڪستان جي گورنر، رٽائرڊ جنرل موسيٰ کان نوابشاهه جي هڪ تقريب ۾ قاضي محمد بخش ڌامراهه مطالبو ڪيو ته ”حيدر بخش جتوئي کي آزاد ڪيو وڃي“، جيڪو ان وقت بلوچستن جي بدنام ترين ”مچ“ جيل ۾ قيد تنهائي ڪاٽي رهيو هو، ان مطالبي جي موٽ ۾ جنرل موسيٰ جواب ڏنو هو ته ”مون چئي ڇڏيو آهي ته ان پوڙهي کي جيل ۾ هڪ ڪمبل گهٽ ڏيو ته جيئن هن کي خبر پوي ته مچ جيل جي سردي ڇا ٿيندي آهي!!“

حيدر بخش جتوئي ون يونٽ جي خلاف هجڻ سان گڏوگڏ سنڌ جون لکين ايڪڙ زمينون انعام ۽ نيلام ۾ غيرن جي حوالي ڪرڻ جي خلاف متحرڪ مزاحمت به ڪئي، عدالتن جا دروازا به کڙڪايا، پمفليٽ به لکيا ته ”شعر“ لکي آمريت کي به للڪاريو. ”جيئي سنڌ“ نظم لکي حيدر بخش جتوئي ”جيئي سنڌ“ جي نعري کي عام ڪيو. اهڙي طرح سنڌ تي مڙهيل خوف ۽ ڊپ کي چيلينج به ڪيو ته نوجوانن، شاگردن ۽ سياسي ڪارڪنن کي ”زبان“ پڻ ڏني.

ان دور ۾ سنڌ هاري ڪميٽي ڪافي سرگرم هئي. جڏهن ته نيشنل عوامي پارٽي، اڪيلي اهڙي سياسي جماعت هئي جيڪا سائين جي ايم سيد، شيخ عبدالمجيد سنڌي، عبدالصمد اچڪزئي، غوث بخش بزنجو، خان عبدالولي خان، مولانا عبدالحميد ڀاشاني ۽ پروفيسر مظفر احمد سميت ملڪ جي قومپرست ۽ ترقي پسند اڳواڻن جي ڪوششن سان ٺاهي وئي هئي. بندش پيل ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان سان وابسطا اڳواڻ ۽ کاٻي ڌر جا ڪارڪن پڻ ”نعپ“ ۾ شامل رهيا ۽ ان جي پليٽ فارم تان جدوجهد به ڪند ارهيا.

1950ع واري ڏهاڪي ۾ ڪراچيءَ ۾ کاٻي ڌر جي سياسي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن جو چڱو اثر رسوخ هو. ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي، حسن ناصر ۽ ٻيا اڳواڻ ڪراچيءَ جي سياسي ڪارڪنن، دانشورن، ليکڪن، اديبن، مزدورن ۽ شاگردن کي منظم به ڪندا رهيا ته متحرڪ به رکندا رهيا. ان دور ۾ ڪراچي شهر تي کاٻي ڌر جو رنگ وڌيڪ حاوي هو.

بدقسمتيءَ سان انهن ئي ڏينهن ۾ هڪ طرف آمريت پنهنجا پير پختا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيندي وئي ته ٻئي طرف سوويت يونين ۽ چين جي ڪميونسٽ پارٽين جا ”نظرياتي“ اختلاف اُڀرندا رهيا جنهن جي نتيجي ۾ کاٻي ڌر جي گڏيل طاقت به يا ته ڏڦيڙ جو شڪار ٿي وئي يا بددلي ۽ بدگماني جي ور چڙهي. ڪميونسٽ پارٽي پرو سوويت يونين ۽ پروچائنا ڌڙن ۾ ورهائجي وڃڻ جي ڪري ”نعپ“ پڻ ٻن ڌڙن ۾ ورهائجي وئي. هڪ نعپ ولي خان گروپ ته ٻيو نعپ ڀاشاني گروپ. 50ع واري ڏهاڪي ۾ قاضي فضل الحق، سنڌ ۾ صوبائي سطح تي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ٺاهي، جڏهن ته ڪراچيءَ ۾ کاٻي ڌر سان سلهاڙيل شاگرد، ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن(D.S.F) جي پليٽ فارم تان متحرڪ ڪردار ادا ڪندا رهيا. پر اهي تنظيمون گهڻو وقت نه هلي سگهيون. 1965ع جي صدارتي چونڊن ۾ محترمه فاطمه جناح، ايوب خان جي مقابلي ۾ صدارتي چونڊن ۾ حصو ورتو. ايوب خان جي سمورين مخالف جماعتن فاطمه جناح جي حمايت ڪئي. ايوب خان، رياستي مشينري جي مدد سان چونڊن ۾ ته ڪاميابي حاصل ڪئي پر ”چونڊ مهم“ ايوبي آمريت جي ڊپ ۽ دهشت کي ڪافي ڪمزور ڪري ڇڏيو.

1965ع ۾ ڀارت سان ٿيل جنگ جي نتيجي ۾ نه صرف ايوبي آمريت وڌيڪ هيڻي ٿي پئي پر حڪمران جماعت ۾ اختلاف پڻ پيدا ٿي پيا. جڏهن ته ملڪي سطح تي پيدا ڪيل ”گُهٽ“، ”ڊپ“ ۽ ناانصافين جي نتيجي ۾ وڏي پيماني تي جيڪا نفرت پيدا ٿي چڪي هئي ان کي ”زبان“ ڏئي احتجاج ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ حالتون پچي راس ٿي چڪيون هيون.

انهن حالتن جي تقاضا هئي ته سنڌ ۾ به صوبائي سطح تي شاگردن جي هڪ اهڙي جماعت ٺهڻ گهرجي جيڪا سنڌ ۽ وفاق ۾ شامل قوميتن جي قومي حقن جي لاءِ به آواز اٿاري ته ساڳي وقت شاگردن، هارين، ڳوٺاڻن، مزدورن، ملازمن ۽ بيروزگار نوجوانن جي بنيادي حقن لاءِ پڻ عملي ۽ فعال ڪردار ادا ڪري. انهن ئي ڏينهن ۾ 4 مارچ وارو مشهور واقعو به ٿي گذريو.

ان دور ۾ حيدرآباد ۾ حيدرآباد اسٽوڊنٽس فيڊريشن ته نوابشاهه ۾ نواب شاهه اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي نالي سان ۽ ٻين شهرن ۾ پڻ ضلعي سطح تي شاگردن جون تنظيمون هيون.

ڄام ساقي، مير ٿيٻو، مهر حسين شاهه، هدايت حسين، نديم اختر ۽ عنايت ڪاشميري ان زماني ۾ حيدرآباد اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا اهم اڳواڻ به هئا ته سندن واسطو ”نعپ“ ۽ ڪميونسٽ پارٽي سان پڻ هو. ڄام ساقي وارن، سڄي سنڌ جو دورو ڪيو ۽ 3 نومبر 1968ع تي حيدرآباد ۾ سنڌ اسٽوڊنٽس ڪنوينشن جو انتظام ڪيو. ان ڪنوينشن ۾ سنڌ جي مختلف شهرن مان سرگرم شاگردن جا نمائندا شريڪ ٿيا. جڏهن ته ڪراچيءَ مان پڻ شاگردن جو هڪ جٿو امير حيدر ڪاظمي جي اڳواڻيءَ ۾ ان ڪنوينشن ۾ مهمان مبصر طور شريڪ ٿيو.

ان اسٽوڊنٽس ڪنوينشن ۾ انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشوري جي ڪجهه شاگرد مسعود نوراني جي اڳواڻيءَ ۾ امير حيدر ڪاظمي وارن جي شرڪت تي اعتراض ۽ هنگامو ڪيو پر آخرڪار اهو ڪنوينشن ڪامياب ٿيو. ان ڪنوينشن ۾ ”هيمون ڪالاڻي“ جون تصويرون به تقسيم ڪيون ويون ته حيدر بخش جتوئي جي تصوير کان صدارت به ڪرائي وئي، جڏهن ته سائين جي ايم سيد، شيخ عبدالمجيد سنڌي، اجمل خٽڪ ۽ ٻين اڳواڻن پڻ ان ڪنوينشن لاءِ پيغام موڪليا. اجمل خٽڪ جي شاعري قابل داد هئي.

ان ڪنوينشن ۾ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو بنياد به وڌو ويو ته سنڌ جي مختلف ضلعن ۽ شهرن لاءِ ڪنوينر پڻ مقرر ڪيا ويا. ان ساڳي ڪنوينشن ۾ اهو پڻ پڌرو ڪيو ويو ته سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن، بلوچستان ۾ بلوچستان اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن (B.S.O) پختونخواهه ۾ پختون اسٽوڊنٽس فيڊريشن 7 پنجاب ۾ پنجاب اسٽوڊنٽس يونين سان سهڪار ڪندي ۽ ملڪي سطح تي جدوجهد ۾ ڀرپور حصو وٺندي.

دراصل انهن سڀني شاگرد جماعتن جو سياسي پليٽ فارم ساڳيو ”نعپ“ ئي هو.

ان ڪنوينشن ۾ ئي طئي ڪيو ويو هو ته 8 نومبر کان سڄي ملڪ ۾ ايوبي آمريت جي خلاف ۽ شاگردن جي مسئلن تي جدوجهد هلائي ويندي. پر 8 نومبر 1968ع کان ٻه چار ڏينهن اول ئي راولپنڊي ۾ پوليٽيڪنڪل ڪاليج جو شاگرد عبدالحميد پوليس جي هٿان مارجي پيو. ذوالفقار علي ڀٽو اول ئي ايوب خان کي ڇڏي چڪو هو ۽ هو عوام ۽ نوجوانن کي آمريت جي خاتمي لاءِ للڪاري رهيو هو. عبدالحميد جي شهادت، ذوالفقار علي ڀٽو کي اهو سونهري موقعو فراهم ڪيو ۽ احتجاج جو ”اڻ کٽ“ سلسلو ملڪي سطح تي شروع ٿي ويو. اهڙي طرح سنڌ اسٽوڊنٽس ڪنوينشن ۾ ڪيل فيصلن مطابق سنڌ جي هر هڪ شهر ۾ شاگردن ان تحريڪ جي قيادت ڪئي. اهڙي طرح جتي ڪٿي سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن به متعارف ٿي وئي. S.N.S.F جا پهريائين عهديدار هن ريت هئا.

صدر: ڄام ساقي، نائب صدر نديم اختر، اعجاز قريشي، جنرل سيڪريٽري مير ٿيٻو، پريس سيڪريٽري مهر حسين شاهه، جوائنٽ سيڪريٽري شاهه محمد شاهه، مسعود پيرزادو، شهزادو شيخ، سوشل سيڪريٽري عبدالحئي پليجو.

سنڌ اسٽوڊنٽس ڪنوينشن کي ڪامياب ڪرڻ ۾ مٿين دوستن کانسواءِ منير احمد ”ماڻڪ“ ۽ نبي بخش کوسي پڻ اهم ڪردار ادا ڪيو. ان ڪنوينشن ۾ هن مضمون جي ليکڪ کي نواب شاهه ضلعي جو ڪنوينر چونڊيو ويو.

هتي اها وضاحت ڪرڻ ضروري آهي ته ان دور ۾ سائين جي ايم سيد نظربند هو جڏهن ته ”شيخ اياز“ جيل ۾ قيد هو.

سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڪيئن ٽٽي ۽ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ڪيئن ٺهي، اهو ايندڙ مضمون ۾ پڙهندا.

وساريان نه وسرن (1) ليکڪ : احمد خان جمالي

مختلف  دورن ۾ دنيا جي مختلف کنڊن جي مختلف ملڪن ۾ جيڪي به جنگيون، تڪرار ۽ بحران ٿيندا رهيا آهن، انهن سڀني جو بنيادي سبب معاشي مفادن جو ٽڪراءُ هو. ٻي مهاڀاري جنگ جي دوران جيئن ته برطانوي بادشاهي جتي ڪٿي ڪمزور ٿي رهي هئي، جنهن جي نتيجي ۾ برطانيا کي جتان ڪٿان پنهنجا ٽپڙ گول ڪرڻا پيا. ننڍي کنڊ ۾ پڻ برطانوي بادشاهي پنهنجي گرفت برقرار رکڻ جي قابل نه رهي، ان ڪري ويندي ويندي برطانوي حڪمرانن ”ڀارت“ کي اهڙي طرح آزادي ڏني جو اڄ تائين اها هٿ ٺوڪي آزادي نه ته ننڍي کنڊ جي اصلي ۽ حقيقي تاريخي قومن ۾ آزاد هجڻ جو احساس پيدا ڪري سگهي نه ئي اڪثريتي عوام جي زندگي ۾ بهتر تبديلي اچي سگهي آهي.

”انگريز بهادر“ دراصل ننڍي کنڊ جي قومن کي آزادي نه ڏٺي پر انهن جو ”ورهاڱو“ ڪيو ۽ قومن جي وجود کي ڪاپاري ڇيهو رسايو. جڏهن ته فرقيواريت جو اهڙو ته ٻج ڇٽيو جو اڄ تائين ان مان ”جان“ آجي نه ڪري سگهيا آهيون. انگريز سرڪار ۽ سندس اتحادي قوتن ان وقت اهو محسوس ڪيو هو ته هڪ طرف ”سوويت يونين“ هنن جي طبقاتي معاشي اثرن کي بي اثر بڻائي رهيو هو ته ٻئي طرف چين ۽ ڀارت ۾ پڻ ”آزادي“ ۽ ”سوشلزم“ جون حامي قوتون مضبوط ٿي رهيون هيون. جيڪا ڳالهه هنن کي ڊيڄاري رهي هئي. ان ڪري انهن آباديءَ جي آدمشماري جي لحاظ کان هن اهم خطي کي ”نفرت“ جي بنياد تي ورهايو ۽ عوام کي ويڙهايو. جيتوڻيڪ ورهاڱي واري معاهدي ۾ ڪٿي به ڪنهن به صوبي يا علائقي مان لڏپلاڻ ڪرڻ جو ذڪر نه هو پر ڇاڪاڻ ته ورهاڱي جو بنياد ئي ”نفرت“ تي هو ان ڪري خونريزي فساد ۽ لڏپلاڻ، ان ورهاڱي جو منطقي نتيجو هئا. ان کانسواءِ ڀارت جي مسلمان اقليتي صوبن ۽ علائقن سان واسطو رکندڙ ”نوابن“، سياستدانن ۽ نوڪر شاهي، هٿ وٺي به اهڙا فساد ڪرايا ته جيئن ورهاڱي جي نتيجي ۾ نئين ٺهندڙ ملڪ ۾ پنهنجا حمايتي لڏائي انهن جي مدد سان پير پختا ڪري سگهن. اهو ئي سبب آهي جو ڄاڻي واڻي هنگاما ڪرائڻ جي نتيجي ۾ ”پاڪستان“ انهن لڏپلاڻ ڪندڙن ۾ يا ته اتان جا اهي چند نواب ۽ سياسي بازيگر هئا، جن جون نظرون ”اقتداري ايوانن“ ۽ ”معاشي مفادن“ ۾ کتل هيون يا اهي صفا غريب، بي گهر، اڻ پڙهيل،  معاشي لحاظ کان پوئتي پيل ۽ معاشي بدحالي جو شڪار خاندان هئا، جن جون اکيون مسلمان اڪثريتي علائقن ۾ رهندڙ ”غير مسلم“ اقليت جي ملڪيتن ۾ کتل هيون، جڏهن ته سمجهدار، سلجهيل، بردبار ۽ پنهنجن پيرن تي بيٺل مسلمانن، هر حال ۾ ڀارت ۾ ئي رهڻ کي ترجيح ڏني.

”پاڪستان“ جي وجود ۾ اچڻ کانپوءِ لڏي آيل نئين نوڪر شاهي ۽ هتان جي پراڻي اسٽيبلشمينٽ ڪجهه وقت لاءِ ته هڪٻئي کي برداشت ڪيو ۽ ”ورهائي کائڻ“ تي قناعت ڪئي پر جيئن ئي هنن جي مفادن جي ٽڪراءَ ۾ شدت آئي تيئن ئي لياقت علي خان کي گولي جو کاڄ بڻايو ويو. ان کانپوءِ ڪمزور حڪومتن ۽ مضبوط نوڪر شاهي جي راند هلندي رهي. حڪومتون ٺهنديون ۽ ڊهنديون رهيون ۽ هتان جو اصلي عوام ”تماشو“ ڏسندو رهيو.

جڏهن حاوي اسٽيبلشمينٽ پنهنجن مفادن کي مستقل ۽ مضبوط ڪرڻ لاءِ ون يونٽ مڙهيو تڏهن هتان جي مقامي سياستدانن ۽ عوام جون اکيون کليون، جن ان جي مخالفت ڪئي. 1958ع ۾ سياسي حڪمت عملي تحت جڏهن قومي اسيمبلي ”ون يونٽ“ ٽوڙڻ ۽ صوبا بحال ڪرڻ جي قرارداد منظور ڪئي ته ان اهم ڌڪ کي بي اثر ۽ بي عمل بڻائڻ لاءِ مارشل لا لڳائي وئي.

”ايوبي آپيشاهي“ جي ڊگهي عرصي جي دوران سنڌ جون لکين ايڪڙ زمينون انعام ۽ نيلام ذريعي غيرن جي حوالي ڪيون ويون ۽ غيرن کي لڏائي سنڌ جي مختلف شهرن، واهڻن ۽ ڳوٺن ۾ آباد ڪري سنڌ جو نقشو ۽ ڪلچر ئي مٽايو ويو. ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن ۾ ڪارخانا لڳائڻ جي لاءِ غير مقامي ماڻهن کي رعايتون ڏئي مسلط ڪيو ويو، سنڌي زبان جي خلاف ڪات ڪهڙا استعمال ڪيا ويا ۽ سڄي سنڌ ۾ آبادي جي ”توازن“ کي ڪاپاري ڌڪ رسايو ويو. ان ناانصافي جي خلاف جن شخصيتن مرڪزي ۽ مقامي ضلعي سطح تي قائدانه ڪردار ادا ڪيو ۽ پاڻ ملهايو انهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، حيدر بخش جتوئي، شيخ اياز، جي ايم سيد، قاضي فيض محمد، ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي، غلام محمد لغاري، ڄام ساقي، رسول بخش پليجو، نياز همايوني، حفيظ قريشي، ابراهيم جويو، رشيد ڀٽي، باقر علي شاهه، محمد عثمان ڏيپلائي، مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي، مولانا عبدالحق رباني، مير علي بخش ٽالپر، ڪامريڊ مير محمد ٽالپر، سيد رشيد احمد، سيد امداد محمد شاهه، ڊاڪٽر تنوير عباسي، عزيز الله جروار، غلام حسين سومرو، منير احمد ماڻڪ، امر جليل، عبدالقادر انڍڙ، رمضان شيخ، شاهه محمد دراني، حميد سنڌي، طارق اشرف، معراج محمد خان، خورشيد شيخ، ڊاڪٽر اعزاز نذير، امام علي نازش، نديم اختر، آغا غلام نبي، تاج بلوچ، تاج صحرائي، تاج محمد ابڙو، فاضل راهو، علي احمد قريشي، شوڪت سنڌي، يوسف لغاري، ڪامريڊ روچي رام، مير رسول بخش ٽالپر، اعجاز جتوئي، شميم واسطي، وسيم عثماني، شهيد نذير عباسي، مير ٿيٻو، مهر حسين شاهه، لالا قادر، قموس گل خٽڪ، يوسف ٽالپر، مسعود نوراني، اقبال ترين، احمد خان جمالي، قاضي محمد بخش ڌامراهه، نذير حسين جتوئي، جمال الدين بخاري، حسن حميدي، فتح الله عثماني، محمد عاقل، عبدالڪريم گدائي، غلام محمد گرامي، رڪن الدين قاسمي، اختر بلوچ، رياض ميمڻ، قاضي غفار، علي اڪبر بروهي، علي احمد ڏوگر، نبي بخش کوسو، لال بن يوسف، احمد خان ملڪاڻي، ڊاڪٽر خير، بشير احمد ميمڻ، اشفاق ميمڻ، شاهه محمد شاهه، اسماعيل وساڻ، آفتاب ميمڻ، عزيز بنگوار، سڪندر بنگوار، آغا طارق، پارس ارشاد، رضيا شفيع شيخ، عطاءُ الله شيخ، مٺل ڪمالاڻي، جمال نقوي، عزيز ميمڻ، اقبال ميمڻ، عزيز مهراڻوي، ڪمال وارثي، ايوب لغاري، تاج رند، تاج مري، بدر ابڙو، عزيز سلام، اسلم لغاري، ابو بڪر رند، خليل بچاڻي، امان الله شيخ، امداد چانڊيو، ممتاز چانڊيو، نرنجن، بقا محمد جکراڻي، سائين سچل، آغا سليم، سراج ميمڻ، حسن علي، عبدالرحمان، ارباب نور محمد پليجو، رفيق آصفي، مسعود پيرزادو، شفيع صديقي، قمر ميمڻ، ممتاز مهر، نظام الدين، ڊاڪٽر جبار خٽڪ، عزيز الله ٻوهيو، حنيف گهانچي، هدايت  منگي، عنايت منگي، الطاف سومرو، نذير چنو، عبدالحئي پليجو، غلام  نبي مگسي، غلام نبي چانڊيو، صالح بلو، اعجاز قريشي، غلام رسول سهتو، امداد اوڍو، جاويد علي، اسلم جعفري، اشفاق جمالي، عزيز سومرو، غلام نبي مورائي، فتح ياب علي خان، غلام قادر عمراڻي، غلام قادر خاصخيلي، علي مختار رضوي، حنيف پٺاڻ، عبدالله ورياهه، انور محمود نظاماڻي، آصفا رضوي، سهيل سانگي، ڊاڪٽر ارباب، عبدالخالق زدران، اقبال جتوئي، نورالدين سرڪي، عمر خشڪ، ڊاڪٽر گهنشام پرڪاش، اوڀايو خشڪ، شفيع ڪرناڻي، عبدالواحد، شير محمد مڱريو، آريسر، قلندر بخش مهر، محمد بخش بلوچ، غلام حسين شر، محبوب علي، شاهه مير بنگوار، قاضي عبدالخالق، مانڌل شر، مير محمد سهتو، شعيب حميدي، ابراهيم ڇٽو، الله بچايو مرڻاس، عبدالواحد بروهي، قمر شهباز، ڊاڪٽر قاسم بروهي، شبير شر، عبدالله مگسي، استاد الله بخش ڀنڀرو، عبدالحميد جتوئي، عبدالمجيد جتوئي، مولا بخش خاصخيلي، امداد حسيني، پروانو ڀٽي، علي بابا، جمال ابڙو، جمال رند، نور عباسي، عبدالخالق آزاد، سائين

عزيز الله، عبدالڪريم، بلوچ، عبدالحق عالماڻي، محمد صالح عاجز، سرفراز ميمڻ، غلام محمد ساريو، ابراهيم منشي، انور پيرزادو، خاڪي جويو، تاج جويو، حاجي محمد لاکو، ابن حيات پنهور، ڊاڪٽر عبدالقدير افغان، ايڇ ايم خوجه، پير حسام الدين راشدي، غلام مصطفيٰ شاهه، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، نثار حسيني، جيجي زرينه بلوچ، بهادر ڪلوئي، فتاح ملڪ، محمد بخش سومرو، تاج محمد ابڙو، تاج صحرائي، محمد يعقوب زرداري، مير منور ٽالپر، ڪرم علي ميمڻ، شمس الدين شاهه، هدايت حسين، قاضي فضل، قاضي سليم اڪبر، حسين شاهه بخاري، مولا بخش چانڊيو، مولا بخش لغاري، اسماعيل اوڍيجو، ڊاڪٽر يونس سومرو، پير مظهرالحق، ظفر اڄڻ، اقبال جتوئي، شمشير حيدري، غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي، قاسم پٿر، سيف ٻنوي، قيوم منگي، شهيد عبدالرزاق سومرو، خان محمد پنهور، مسڪين جهان خان کوسو، ڊاڪٽر تنوير شيخ، عزيز مگسي، نصرالله ميمڻ، شاهه محمد بروهي، لياقت شر، آغا ظفر، نورالدين مڱريو، صلاح الدين پنهور، ساغر سميجو، علي نواز ٻٽ، عبدالحئي قريشي، غلام محمد ملڪاڻي، نبي بخش سهتو، ظهير بابر لغاري، اسدالله شيخ، حميده گهانگهرو، زبيده گهانگهرو، حبيب ڏيپلائي، عزيز ڏيپلائي، فيض گهانگهرو، سيف الدين پنهور، نورالله ملڪ، نسيم کرل، نصرالله ملڪ، امر لعل، عاشق سومرو، احمد لغاري، رحيم بخش جعفري، عبدالفتاح ”عبد“، انيتا غلام علي، آغا زاهد، علڻ ٿيٻو، لياقت سولنگي، علي حيدر شاهه، منور لغاري، عزيز ناريجو ۽ قادر جتوئي شامل آهن.