• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ : علي قاضي

علي قاضي

علي قاضي

گڊ گورننس ۽ حڪومتي ڪاروهنوار کي ذاتي معاملا ڪري هلائڻ واري حوالي سان مختلف الزامن هيٺ آيل هاڻوڪي حڪومت جي آئيني مدي کان اڳ رخصتي جو تجزيو ڪندڙن سان اختلاف ڪندڙ سياسي پنڊتن وٽ وڏي ۾ وڏو دليل اهو آهي ته هاڻوڪي سيٽ اپ جو سولين متبادل رڳو ميان نواز شريف آهي، جنهن جي شخصيت ۽ روين بابت واشنگٽن ۽ راولپنڊي ٻنهي کي تحفظات آهن، سو هاڻوڪي حڪومتي سيٽ اپ جي رخصت نه ٿيڻ جو وڏو سبب متبادل نه هجڻ آهي. اهڙي ئي راءِ رکندڙ ڪنهن (ظاهري طرح) غير جانبدار سياسي پنڊت سان ڪچهري دوران پڇيم: نواز شريف جي حق ۾ واشنگٽن ۽ پنڊي ڇو ناهن؟

چيائين: ميان صاحب لاءِ تاثر اهو آهي ته هو شخصي طرح تمام ضدي به آهي ۽ خاص طور پنجاب ۾ حاصل تمام گهڻي سپورٽ هجڻ ڪري منجهس هڪ آمراڻو انداز اچي ويو آهي.

پڇيم: ضدي ۽ آمراڻي روش ته ميان صاحب ۾ اڳ ۾ به هئي هاڻي ڪهڙي نئين ڳالهه ٿي آهي؟

چيائين: اڳ نواز شريف جو والد ميان شريف جيئرو هيو، جيڪو اهم فيصلا نواز شريف کان مڃرائي وٺندو هو، هاڻي هو به حيات ڪونهي ۽ ٻي ڳالهه ته 90ع جي ڏهاڪي ۽ اڄوڪين حالتن ۾ ڏينهن رات جو فرق آهي. هاڻي اتي واشنگٽن جي مفادن ۽ اسٽيبلشمينٽ جي بقا جي جنگ پئي هلي ۽ خدشو اهو آهي ته ميان نواز شريف اقتدار ۾ اچڻ کانپوءِ هر ننڍي وڏي معاملي ۾ پنهنجي مرضي هلائڻ چاهيندو، جيڪو واشنگٽن ۽ پنڊيءَ لاءِ مونجهاري جو سبب بڻجي سگهي ٿو.

پڇيم: ڇا اسان جي ملڪ ۾ فوج جي سڌي اقتدار ۾ اچڻ وارو سدا بهار آپشن متبادل طور استعمال ٿي سگهي ٿو؟

چيائين: ان آپشن بابت پير ٻڌي ڪجهه به چوڻ دانشمندي نه هوندي، پر سوات ۽ هاڻ وزيرستان ۾ دهشتگرديءَ خلاف هلندڙ ويڙهه توڙي بلوچستان جي حالتن سوڌو سال ڏيڍ اڳ اقتدار مان ويل فوج کي تڪڙ ۾ واپس اقتدار ۾ آڻڻ شايد فوج کي به في الحال بحيثيت اداري جي موزون نه لڳي ۽ واشنگٽن ۽ لنڊن کي به پاڪستان ۾ ڪنهن غير جمهوري حڪومت سان سهڪار ڪرڻ ۾ ٿوري ڦڪائي ٿيندي، تنهن ڪري ان آپشن جا به امڪان گهٽ آهن.

هڪ رٽائرڊ پر باخبر ڪاموري کان ساڳي موضوع تي ڪچهري ۾ کائنس پڇيم: خبرون گردش ۾ آهن ته ميان صاحب واشنگٽن ۽ لنڊن کي راضي ڪرڻ ۾ رڌل آهي ۽ کيس آسرو به مليو آهي ته ٿورو انتظار ڪريو؟

چيائين: ها، اهي ڳالهيون سياسي مارڪيٽ ۾ هلندڙ آهن ۽  چيو پيو وڃي ته اولهه جي قوتن جي ”فرمائش“ تي ئي ميان صاحب في الوقت حڪومت تي هٿ هلڪو ڪيو آهي ۽ ميان صاحب عملن اهو ثابت ڪري پيو ڏيکاري ته ظاهري طرح ڀلي سندس ڏيک گهڻو سخت گير هجي پر هو ”اهم معاملن“ ۾ ”سنگت جي صلاح“  کان ٻاهر نه ويندو.

پڇيم: ڇا ساڳيءَ ريت مالاڪنڊ آپريشن کانپوءِ اسان جي اسٽيبلشمينٽ ۽ واشنگٽن وچ ۾ موجود اعتماد جو فقدان گهٽ ناهي ٿيو؟

چيائين: يقينن، جنهن مڪمل ڪمٽمينٽ سان اهو آپريشن ٿيو آهي، ان سان واشنگٽن خوش به آهي ۽ کيس اها به خبر آهي ته ان جو ڪريڊٽ سڌي ريت پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ کي وڃي ٿو، نه ڪي ڪنهن ٻئي کي.

مٿي ٻن مختلف انداز ۾ سوچيندڙ همراهن جا خيال صرف ٻن همراهن جا نه، پر مختلف حلقن ۾ موجود ٻه رايا آهن. اچو ته پاڻ تجزيو ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون ته آخر ٻنهي راين ۾ وڌيڪ وزن ڪنهن ۾ آهي؟ پر اهو سمجهڻ لاءِ ان بنيادي سوال جو جواب ڳولهڻو پوندو ته آخر هن حڪومت اهڙو ڇا ڪيو آهي، جو ان جي رخصت ٿيڻ بابت بحث شروع ٿي ويو آهي؟ ان جا چار جواب ٿي سگهن ٿا.

(i) خراب گورننس (i i) مالي بي قائدگين جا الزام (i i i) سياسي معاملن جي خراب مينجمينٽ (i v) يا سازشي عناصرن پاران هروڀرو جي افواهه سازي. اسان جي اقتداري سياست جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته اهي سبب ڪنهن حڪومت کي هٽائڻ کان اڳ جا مرحلا هوندا آهن ۽ حڪومت ڊاهڻ لاءِ Cause of Action (عمل جو سبب) ڪو ٻيو ٺهندو آهي، پر مٿي بيان ڪيل ڳالهين سان ماحول جڙڻ جي شروعات ٿيندي آهي، راءِ عامه جڙندي آهي عوام ۾ حڪومت لاءِ بيزارگي ۽ مخالفت جڙندي آهي، پوءِ ڪو اهڙو واقعو، حادثو يا ٽڪراءُ جنم وٺندو آهي، جنهن جو نتيجو حڪومتن جي رخصتي جو ڪارڻ بڻجندو آهي. اتي گهڻو کلي لکڻ کان پاسو ڪندي صرف اهو چئي سگهجي ٿو ته ايندڙ 4  کان  6 مهينا حڪومت لاءِ انتهائي اهم آهن ۽ ڇاڪاڻ ته پيٽرول جي مهانگي ٿيڻ سوڌو مجموعي طور مهانگائي، لوڊشيڊنگ، خراب گورننس ۽ ٻين انيڪ سببن جي ڪري عوام خفا آهي ۽ حڪومت خلاف ماحول جڙيل آهي، تنهن ڪري ايندڙ مهينن ۾ ادارن جي ٽڪراءَ يا وڏن اسڪينڊلز جي ميڊيا تي اچڻ، سترهين ترميم جي خاتمي تي ڪنهن تڪرار جي اڀري اچڻ سوڌو (خدا نه ڪري) ڪنهن ٻئي وڏي هاڃي ٿيڻ جي صورت ۾ حڪومت لاءِ مشڪل صورتحال پيدا ٿي سگهي ٿي. جيڪڏهن حڪومت روايتي انداز ۾ ”جڏهن مسئلو آيو، تڏهن ڏسنداسين“ واري روش برقرار رکي ته پوءِ حڪومت جي حق ۾ موجود (جيڪڏهن آهي ته) اهو جواز ته ”ٻيو ڪو متبادل آپشن ناهي“ ڪارگر نه رهندو، ڇاڪاڻ ته جڏهن حالتون بنهه خراب ٿي وڃن ته پوءِ تبديلي لاءِ ڪنهن آپشن جي ڳولا بدران خود تبديلي (پوءِ ڪهڙي به هجي) خود آپشن بڻجي وڃي ٿي.

هر جمهوري ذهن رکندڙ ڀلي هو حڪومتي پاليسين جو وڏو نقاد هجي، پر سندس خواهش اها ئي هوندي ته سول حڪومت پنهنجو آئيني مدو پورو ڪري پر اقتداري سياست جا اصول وڏا بي رحم هجن ٿا ۽ حڪومتن ۾ اچڻ، حڪومتن جي برقرار رهڻ ۽ حڪومتن جي وقت کان اڳ رخصت ٿيڻ پويان حڪمرانن جون غلطيون، ڊگهي مدي واري حڪمت عملي نه هجڻ، مخالفن جون سازشون وغيره اهم فيڪٽر هجن ٿا، جنهن آڏو ڪنهن جي ۽ ڪا به خواهش ڪا اهميت نٿي رکي. ڪنهن به حڪمران کي پنهنجي حڪمراني جي آخري ڏينهن تائين ان ڳالهه تي يقين نه اچي رهيو هوندو آهي ته هو اقتدار مان فارغ ٿيڻ وارو آهي ۽ انهيءَ لاءِ هو عجيب و غريب فيصلا ڪندي نظر اچي ٿو. هاڻوڪي حڪومت جا تازا ٽي فيصلا انتهائي عجيب نوعيت جا سامهون آيا آهن، هڪ سپريم ڪورٽ پاران ڪاربن ٽيڪس کي ختم ڪرڻ واري فيصلي کانپوءِ يڪدم هڪ آرڊيننس ذريعي نئون ٽيڪس هڻي ٻيهر پيٽرول جو اگهه وڌايو ويو. جيڪڏهن سپريم ڪورٽ ان نئين حڪومتي قدم کي به رد ڪري ڇڏيو ته پوءِ حڪومت ڇا ڪندي؟ ٻيو حڪومتي فيصلو ايندڙ بلدياتي چونڊون ملڪي حالتن جي  خراب هجڻ جو جواز ڄاڻائي ملتوي ڪرڻ ۽ پوءِ جڏهن به اهي ٿيون انهن کي غير جماعتي بنيادن تي ڪرائڻ جو اعلان ڪيو آهي. اهو غير سياسي قسم جو فيصلو ائين نه ٿئي جو سڀاڻي حڪومت جي پنهنجي سامهون اچي وڃي، ڇاڪاڻ ته ماضيءَ ۾ ”ملڪي حالتن“ کي جواز بڻائي غير سولين حڪمران چونڊون ملتوي ڪندا آيا آهن ۽  اهو پهريون ڀيرو ڪا سولين حڪومت ڪري پئي. ساڳيءَ ريت اليڪشن هڪ سياسي عمل هجي ٿو، سو ان سياسي عمل کي غير جماعتي قرار ڏئي غير سياسي عمل قرار ڏيڻ جي خواهش ماضي ۾ فوجي حڪمرانن وٽ هجڻ ته سمجهه جوڳي ڳالهه هئي پر هڪ سياسي جماعت جي سياسي حڪومت پاران اليڪشن جي عمل کي غير سياسي بڻائڻ جي خواهش منطق کان وانجهيل نظر اچي ٿي ۽ اها ڳالهه به مستقبل ۾ انهن آڏو هڪ مهڻي طور اچي سگهي ٿي. حڪومت پاران تازو ڪيل اهو فيصلو به عجيب ۽ کل جوڳو آهي ته موبائيل فون تي ملڪ جي سولين قيادت خلاف ”غير مهذب“ ايس ايم ايس يا انٽرنيٽ تي منفي پروپيگنڊا وغيره تي ٻڌل اي ميلز ڪرڻ تي حڪومت سخت قدم کڻڻ جو ارادو ڪيو آهي!! سوچيان ٿو ته ان حڪومتي فيصلي تي دلچسپ تبصرو ڇا پيو ٿي سگهي؟ پر وري سوچيان ٿو ته اهو فيصلو پاڻ ايترو دلچسپ آهي جو ان تي ڪو ٻيو تبصرو ڪري ان جو مزو وڃائڻ نه گهرجي.

ملڪي سطح کان هيٺ لهي سنڌ سطح تي اقتداري دنيا ۾ جهاتي پايون ٿا ته اتي به مستقبل جي اقتداري سياست جي حوالي سان مختلف بحث ۽ سرگرميون ٿيندي نظر اچن پيون. پ پ قيادت وٽ اها خواهش نما سوچ موجود نظر اچي ٿي ته سنڌ حڪومت ۾ اتحادي ڌرين سان سندس اتحاد جنم جنم تائين قائم رهي ۽ ايندڙ چونڊون جڏهن به ٿين ته پ پ، ايم ڪيو ايم، فنڪشنل ليگ، اي اين پي، وغيره هڪ ٻئي سامهون نه پر هڪ گڏيل اتحاد طور چونڊ وڙهن. اها خواهش اڄ ته ٺيڪ، پر ڪهڙي خبر چونڊون ڪهڙي ماحول ۾ ٿين ٿيون ۽ سڀاڻي اسٽيبلشمينٽ اهڙي ڪنهن چونڊ اتحاد جي ڪيتري حق ۾ هوندي، سو سڀاڻي ڪنهن ڏٺي آهي؟ ٻئي طرف پ پ منجهه ڪنڊائتا ٿيل حضرات انتظار پيا ڪن ته ڪڏهن ٿي حڪومت رخصت ٿئي ۽ هو به پارٽي مان رخصت ٿين، سو انهن حضرات جي به پاڻ ۾ صلاح مشاورت مستقبل جي حوالي سان جاري آهي. هوڏانهن مسلم ليگ (ق) جي دٻلي ۾ هڪ ٻئي دٻلي بلڪه، ٻه ٻيون دٻليون بڻجي ويون آهن. جنهن مان هڪ جي سنڌ ۾ قيادت ارباب رحيم ۽ ٻئي جي اڳواڻي غوث بخش مهر ڪري رهيا آهن، پر اڃا ق ليگ جي ٽين دٻلي ۾ اهي صاحبان گڏ آهن، جيڪي مرڳو ق ليگ مان ئي جند ڇڏائڻ جي چڪر ۾ آهن، جيڪي سٺو اگهه لڳڻ جي صورت ۾ گڏيل گروپ طور پ پ ۾ به وڃڻ لاءِ تيار رهيا آهن، ۽ گڏوگڏ نواز ليگ ۾ شموليت لاءِ به ليگي قيادت سان رابطا رکيو ويٺا آهن. توهان سوچيندا هوندا ته ان سڄي اقتداري ميلي ۾ عام ماڻهو لاءِ ڇا بدلبو ته جواب بنهه سولو آهي ته عام ماڻهو لاءِ ڪجهه به نه بدلبو؟ ان  اقتداري ميلي ۾ عام ماڻهو لاءِ پ پ وٽ سوچ اها آهي ته سنڌي ماڻهو وٽ پي پي کانسواءِ ٻيو ڪو آپشن ئي ڪونهي تنهن ڪري هو ٻيو ڪيڏانهن ويندو؟ جڏهن ته اڳ ۾ پاڻ اقتدار ۾ هوندي عام ماڻهن کي ”وڏي پڳ“ ٻڌرائيندڙ ڀوتارن جو خيال آهي ته پي پي حڪومت عوام کي مايوس ڪيو آهي، تنهن ڪري هو (ماڻهو) هاڻ پي پي بدران کين ووٽ ڏيندا!!

ڪنهن زماني ۾ انقلاب جي ڳالهه ڪندڙ ڪامريڊ چوندا هئا ته ”مهانڊا نه پر نظام مٽجڻ گهرجي“ پر سنڌ ۾ حقيقي تبديلي اچڻ ته ڇڏيو پر تياري ان ڳالهه جي ٿئي پئي ته هروڀرو مهانڊا به  ڇو بدلجن!؟ ڪا حقيقي تبديلي آڻڻ جي حوالي سان ٿيندڙ بحثن ۾ جڏهن اهو چوان ٿو ته حقيقي تبديلي تيستائين ممڪن ناهي، جيستائين ووڪل ڪلاس جا ماڻهو پاڻ مڙسي نه ڪندا ته اڪثر دوست مون سان بحث ۾ اٽڪي پون ٿا ۽ چون ٿا ته اهو ڪيئن ممڪن آهي ته ماڻهو پاڻمرادو تبديلي آڻي وٺن. ان لاءِ ڪو ليڊر يا پارٽي ئي ڪجهه ڪري سگهي ٿي. ان ڏس ۾ هڪ دفعو ٻيهر ان اميد تي عرض رکان ٿو ته شايد تبديلي آڻڻ بابت منهنجو خيال چٽو ٿي سمجهه ۾ اچي سگهي. (ان ۾ ڪجهه ڳالهين جو ورجاءُ به هوندو، ڇاڪاڻ ته مختلف لفظن ۾ اهي ڳالهيون اڳ ۾ به ڪري چڪو آهيان) نقطو اهو سمجهڻ ضروري آهي ته سماج ۾ ڪا وڏي ۽ حقيقي تبديلي صرف اقتدار ۾ اچي ئي ٿي سگهي ٿي ۽ دنيا ۾ اقتدار ۾ اچڻ جا رڳو ٻه ئي رستا هجن ٿا، هڪ خوني يا فوجي انقلاب ۽ ٻيو رستو ووٽ ذريعي ۽ اسان وٽ في الحال ووٽ وارو ئي رستو ممڪن آهي ۽ ووٽ وٺڻ لاءِ هڪ سگهاري اليڪشن مشينري گهربل هجي ٿي. هن مهل هر تڪ ۾ يا ڪنهن پارٽي جي روايتي اميدوارن وٽ اها مشينري آهي يا انهن جي روايتي مخالف ڀوتارن وٽ اهڙي سگهاري مشينري آهي؟ سو يا ته ڏهاڪن کان ڪڏهن هڪڙي کي ۽ ڪڏهن ٻئي کي ووٽ ڏيڻ وارو سلسلو جاري رکجي يا پوءِ انهن ٻنهي جي مدِ مقابل هڪ ٽئين اليڪشنري مشنري وجود ۾ اچي. ظاهر آهي ته گهٽ وسيلن ۽ گهٽ تجربي تي ٻڌل ڪا ٽئين اليڪشنري مشينري اڳ ۾ ئي موجود سگهاري اليڪشن ٽيم کي ڪيئن ٿي مات ڏئي سگهي؟ ان جو صرف هڪ ئي جواب آهي ته تڪ جا ماڻهو ان اليڪشن ٽيم ۾ ڀرپور بهرو وٺن ۽ بهرو وٺڻ صرف نالي ماتر نه هجي، بلڪه تبديلي جا خواهشمند ماڻهو پنهنجي پوري سگهه ۽ ڀرپور جذبي سان جڏهن ميدان ۾ لهندا ته اها ٽئين اليڪشني ٽيم اڳ ۾ ئي موجود اليڪشني ٽيمن کي هارائي سگهندي. سو جڏهن چوان ٿو ته هر ووڪل ڪلاس جو ماڻهو جيستائين پاڻ مڙسي نه ڪندو تيستائين تبديلي نه ايندي ته ان جو مطلب اهو ئي هجي ٿو ته تبديلي اقتدار ذريعي اچي سگهي ٿي ۽ اقتدار ووٽ ذريعي حاصل ٿي سگهي ٿو ۽ ووٽ وٺڻ لاءِ روايتي ڀوتارن کي صرف عوامي سگهه سان ئي منهن ڏئي سگهجي ٿو. سو جيڪڏهن هاڻ بحث رڳو ان ڳالهه  تي جاري رکڻو آهي ته دنيا ۾ ”بيضو پهرين آيو هيو يا مرغي“ يعني تبديلي لاءِ سياسي پارٽي پهرين ٺهي يا ووڪل ڪلاس جا ماڻهو تبديلي جي عمل ۾ بهرو وٺڻ لاءِ ذهني ۽ جسماني طرح پهرين تيار ٿين ته ڀلي اهو بحث ڪير ڪندو رهي، پر جيڪا ڳالهه پڌري پٽ پئي آهي اها هيءَ ته جيڪڏهن ماڻهو تبديلي لاءِ پاڻ عملي طور حصو نه وٺندا ته هڪ بدران ڏهه پارٽيون ٺهي وڃن، ڪو خاص فرق نه پوندو ۽ جيڪڏهن ماڻهو تيار آهن ته به کين پاڻ منجهان هڪ باصلاحيت قيادت ۽ پارٽي ٺاهڻي پوندي. جيڪا تبديلي جي خواب کي منزل تائين پهچائي سگهي.

feedback_kawish@yahoo.com

لاهور ۾ ڄامشوري جي ياد! ليکڪ : امداد علي سومرو

خبر ناهي لاهور جي موسم کي ڇا ٿي ويو آهي. گُهٽ، ٻُوسٽ ۽ لڪن واري هن موسم ۾ اڄڪلهه لاهور ۾ هر شام ٿڌڙي هير سان شروع ٿئي ٿي ۽ سومهڻي بعد رات ٺري لاڙ جي ٿڌڙي رات جهڙي بنجي وڃي ٿي. عام طور تي هن مند ۾ وڻن سان سٿيل لاهور جي گهٽين تي لڳل قدآور وڻ ڪنهن جامد تصوير جهڙو منظر پيش ڪندا آهن پر هيلوڪي اونهاري ۾ صبح هجي يا منجهند، شام هجي يا رات تيز هوا سان وڻن جي پنن مان پيدا ٿيندڙ رڌم کڻي وڃي ڄامشوري جي شامن ۽ راتين ۾ ڦٽو ڪري ٿو . اونهاري جي سخت ترين گرمي جي حوالي سان بدنام لاهور هن ڀيري مٽيل مٽيل آهي، موسم ۾ هيل خبر ناهي ڪٿان رومانس ڀرجي آيو آهي. لاهور ۾ گذاريل گذريل نو سالن جي اونهارن کان هي اونهارو بلڪل مٽيل مٽيل آهي، لاهور جي موسم جي ان خوشگوار  تبديلي تنگ ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي. ڄامشوري جي هوائن جهڙي اهڙي ئي هڪ سانجهه بنا ڪجهه سوچڻ سمجهڻ جي گاڏي ڪڍي لاهور جي روڊن تي نڪري پيس. خبر ئي نه هئي ته ڪيڏانهن وڃڻو آهي يا ڪيڏانهن وڃڻ گهرجي، دل آواره گردي لاءِ اڪسايو جو ڪيترن ئي ڪلاڪن تائين ڪنهن گهڙي پنڌ ۽ ڪنهن گهڙي گاڏي ۾ لاهور جي روڊن تي رلندو رهيس. تيز هوا جو هڪ هڪ جهوٽو ڄامشوري ۾ گذاريل هڪ هڪ پل ياد ڏياري دل کي اداس ڪري رهيو هو. ڪنهن جهونڪي تي عشق جي بخار ۾ ورتل پنهنجو يار امتياز منگي ياد اچي رهيو هو ته ڪنهن جهوٽي سان هر دم منهن تي مرڪ کڻي هلندڙ واسو مل جي ياد ستائي رهي هئي، هوا جي رخ سان هيڏانهن هوڏانهن اڏامندڙ بڙ ۽ پپرن جي وڻن جا پتا اسلم ميراڻي جي ڪئمپس ۾ اجائي ڀڄ ڊڪ وانگر لڳي رهيا هئا. هوا جو هر جهوٽو سنڌ يونيورسٽي جي سڀني يارن جي ياد ڏياري رهيو هو. آئون ڪيترن ئي ڪلاڪن تائين هوا جي زور تي هيڏانهن هوڏانهن رلڻ بعد گهر واپس موٽي آيس. رات جو دير تائين انهن دوستن ۽ الوداعي پارٽي ۾ سڄي سنگت سان ٿيل آخري ملاقات ۾ هڪ ڇوڪريءَ جي پڇيل سوالن جي پس منظر ۾ دوستن جي ان مستقبل جي خوابن بابت سوچڻ لڳس.

منهنجي اها ڪلاس فيلو  ڇوڪريءَ، جنهن جا ٽهڪ فضا ۾ گهنگهرو جي ڇڻڪار وانگر گونجندا هئا پر ان رات اها انتهائي اداس هئي، ڇاڪاڻ ته اها الوداعي رات هئي. ڀٽائي جي سٽ ”ڳاهي ڳاهه فراق جي ڪيا ڌارئون ڌار“ مثل وڇوڙي جي رات هئي، ان ڪري هوءَ اداس هئي. هوءَ چئن سالن دوران ڪڏهن به اسان ڇوڪرن جي ٽولي ۾ اچي نه ويٺي هئي، پر ان رات هو ڀنل اکين سان اسان سان گڏ اچي ويهي رهي هئي. کوڙ وقت تائين هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪرڻ بعد مون کي ڇڏي هن اسان جي ٽيبل تي ويٺل سڀني ڪلاس فيلوز کان پڇيو هو ته ”هو مستقبل ۾ ڇا ڪندا؟“ سڀني دوستن پنهنجي روشن مستقبل بابت پنهنجي حڪمت عملي ۽ ان رات بعد نوڪري لاءِ شروع ٿيندڙ ان جدوجهد جي حوالي سان پنهنجا پنهنجا خيال ٻڌايا هئا، پر منهنجي انهن يارن جي اڪثريت جا خواب اسان جي ملڪ جي ناهموار سماج سبب ساڀيان نه ٿي سگهيا. مون کي اڄ کان پنج سال کن اڳ دادو واري بس اسٽاپ تي يونيورسٽي جي هڪ دوست سان ٿيل اها ملاقات به ياد آئي. اسلم ميراڻي اوچتو مون سان ٻکين پئجي ويو هو. منهنجو اهو نوابشاهي دوست يونيورسٽي ۾ پهريون شاگرد هو، جنهن هاسٽل ۾ لسٽ ڏسندي مون سان سڃاڻپ ڪئي هئي ۽ جڏهن هن کي خبر پئي هئي ته مان به سوشيالاجي ۾ داخل ٿيو آهيان ته هن منهنجي هر قسم جي مدد ڪئي هئي. تعارف بعد اسلم مون کي هاسٽل جي ڪمري تائين وٺي آيو. اسلم کي ڪير ڪم چوندو هو يا نه هو هر ڪنهن جي خدا ڪارڻ مدد ڪرڻ لاءِ پهچي ويندو هو ۽ خبر ناهي حالتن ان کي ڪٿي پهچايو آهي، پر دعا آهي ته هو اڄ به ائين ئي هجي. پاڪستان کي جنهن مفاهمت جي ضرورت آهي، ان مفاهمت جو جيئرو جاڳندو نمونو منهنجو دوست واسومل آهي، جيڪو ايم اي ڪرڻ بعد سرڪاري نوڪري جو ڪو آسرو نه هجڻ سبب پنهنجي شهر شهدادپور واپس هليو ويو ۽ اڄڪلهه اتي ئي ڪاروبار ۾ جنبيل آهي. واسو مل معاملا حل ڪرڻ ۽ خواهش ٿيڻ تي معاملا خراب ڪرڻ جو به ماهر هو. اڪثر ڳوٺان يونيورسٽي ايندي ٿيلهو پاپڙن سان ڀري ايندو هو ۽ پوءِ واسو جا پاپڙ ۽ دوست هوندا هئا. ڪجهه وقت اڳ جڏهن ان سان فون تي ڳالهايم ته ان جي زبان ادب آداب سان ڀرپور هئي. مون کي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هو لکنو مان ”آپ جناب“ جي خاص سکيا وٺي آيو هجي. واسو هڪدم تبديل ٿي ويو، شايد گهرداري جي بار واسو کي تبديل ڪري ڇڏيو هجي. رکيل عرف اقبال سومري جي خبر ناهي هو ڪٿي آهي؟ بلاڪ هاسٽل جي ڪڙڪ چانهن پيئڻ لاءِ اڪثر رکيل سومري وٽ وڃڻو پوندو هو ۽ يونيورسٽي جي اها آخري رات به رکيل جي ڪري ئي يادگار رات ٿي وئي، جڏهن سڀ دوست گڏجي هاسٽلن کان ٻاهر نڪتا هئاسين ۽ يونيورسٽي جي روڊن تي رلندا رکيل جي سرن ۾ سر ملائيندا  ”رميه وتا ويا، مين ني دل تجهه ڪو ديا “ وارو ڀارتي گيت ڳائي يونيورسٽي جي لکيل هوائن ۾ الوداعي رات گذاري رهيا هئاسين. اڄ به جڏهن ڪٿي ان گيت جا سر گونجندا آهن ته دل ۽ دماغ ٻارنهن سال پٺتي سنڌ يونيورسٽي جي ان رات ڏانهن ڇڪجي ويندا آهن.

سنڌ يونيورسٽي مان سوشالاجي ۾ ماسٽرس ڪندڙ منهنجي ڪلاس جي ٽيهارو کن دوستن کي ڊگري ڪندي اڄ 12 سال کان وڌيڪ وقت گذري وڃڻ باوجود اڪثريت کي سرڪاري نوڪري نه ملي سگهي آهي. شايد ڪو خوش نصيب ڪنهن سرڪاري نوڪري ۾ لڳي ويو هجي، پر مون کي جن جن جي خبر آهي، اهي سڀ ڪو نه ڪو ٻيو ڌنڌو ڌاڙي يا نوڪري ڪري گذران ڪري رهيا آهن. سدائين رومانوي ڪيفيت ۾ رهندڙ امتياز منگي به ڪوٽڙي ۾ ڪاروبار ۾ پنهنجي والد جو هٿ ونڊائي رهيو آهي. علم ادب سان چاهه رکندڙ امتياز منگي کي ته يونيورسٽي ۾ عشق ڪنهن ڪم جو نه ڇڏيو هو، پر هو ايترو ويل به نه هو، جو ان کان سرڪاري شعبي ۾ ڪي خدمتون نه وٺي سگهجن ها. انتهائي سنجيده رهندي ٻارڙن جهڙيون حرڪتون ڪندڙ امتياز منگي خبر ناهي ته بدليو آهي يا نه؟ ان سان به 12 سال ٿيا ڪا ملاقات ناهي ٿي سگهي. مون کي انهن يارن ۽ ڄامشوري جي هوائن جي سڪ اڳ ڪڏهن به ايڏو نه ستايو هو جيترو اڄڪلهه لاهور جي موسم ۾ آيل خوشگوار تبديلي سبب ستائي رهي آهي.

ali-180@hotmail.com

ٿر جو ڪوئلو، محترمه بينظير صاحبه جو خواب ۽ سنڌ حڪومت جي ذميواري ليکڪ : حميرا علواڻي

ٿر ۾ موجود ڪوئلي جا ذخيرا دنيا جي چند وڏن ذخيرن مان هڪ آهن، ڪوئلي جو اهو ذخيرو ٿرپارڪر ضلعي جي 19100 اسڪوائر ميٽرن تي مشتمل آهي، جيڪو ملڪي ڪوئلي جي ذخيرن جو 98 سيڪڙو آهي، جنهن جو تقريبن 175 بلين ٽن کان وڌيڪ کاٿو لڳل آهي. ٿر جيڪو سنڌ جي اوڀر ڏکڻ ۾ چار تعلقن ڇاڇرو، مٺي، ڏيپلو ۽ ننگر پارڪر تي مشتمل آهي، سرڪاري رڪارڊ موجب 19637 اسڪوائر ڪلوميٽر يعني 4791089  ايڪڙن تي مشتمل آهي، هن ضلعي جي آبادي 10 لک  آهي. ٿر جي ڪوئلي کي استعمال ۾ آڻڻ جو خواب 1993ع ۾ شهيد محترمه بينظير ڀٽو ڏٺو هو، جنهن جو مقصد ٿر جي ڪوئلي تي بجلي گهر لڳائي، ملڪ جي بجلي جي ضرورتن کي پورو ڪرڻ سان گڏ ملڪي صنعتن جي لاءِ انتهائي سستي قيمت تي بجلي مهيا ڪرڻ به هو، ان خواب پٺيان اصل ۾ ملڪ کي صنعتي ترقي طرف وٺي وڃڻ جي خواهش هئي.

شهيد بينظير ڀٽو پنهنجي ٻئي دور حڪومت ۾ ملڪ جي وڌندڙ بجلي جي ضرورتن کي مدنظر رکندي، ٿرڪول پروجيڪٽ ۽ ڪيٽي بندر رٿا شروع ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو، ڪيٽي بندر تي بين الاقوامي بندرگاهه اڏڻ ۽ اتي ڪوئلي تي هلندڙ بجلي گهر قائم ڪرڻ لاءِ سروي ۽ فزيبلٽي رپورٽ  پڻ تيار ڪرائي وئي ۽ وڏي پيماني تي غير ملڪي سرماياڪاري لاءِ انٽرنيشنل بزنس مين ۽ بجلي پيدا ڪندڙ ڪمپنين سان معاهدا پڻ ٿيا هئا، پر افسوس جو 1996ع ۾ شهيد بي بي جي حڪومت ختم ڪئي وئي ۽ ايندڙ حڪومت ان اهم رٿا کي ختم ڪري ڇڏيو. 1993ع واري فزيبلٽي رپورٽ ۾ ڄاڻايو ويو هو ته، ڪيٽي بندر رٿا 3 کان 4 سالن ۾ مڪمل ٿي ويندي، اها بندرگاهه 7 ڪلوميٽر اندر اونهي سمنڊ ۾ ٺهي ها. جنهن جي ذريعي سينٽرل ايشيائي ملڪن، ايران ۽ چائنا سان گڏوگڏ روس جي 14 رياستن سان سامونڊي رستي ڳنڍجڻ جو امڪان هو، جنهن سان تجارت جا نوان رستا کلن ها.

دنيا ۾ 40 فيصد بجلي ڪوئلي مان پيدا ٿئي ٿي، جڏهن ته انڊيا ۾ 60 سيڪڙو ۽ چائنا ۾ 65 سيڪڙو بجلي ڪوئلي مان پيدا ٿئي ٿي، ٻئي طرف پاڪستان فقط هڪ فيصد بجلي ڪوئلي مان پيدا ڪري ٿو. انڊيا، چائنا، آمريڪا، يورپ کان علاوه سائوٿ آفريڪا ۽ ٻيا ڪيترائي ملڪ، ڪوئلي سان گئس ۽ fuel تيل به پيدا ڪري رهيا آهن. جديد ٽيڪنالاجي ذريعي ڪوئلي کي زيرِ زمين ساڙي ان کي liquid gas ۾ تبديل ڪري هزارين فيڪٽرين ۽ ڪارخانن جون ضرورتون پڻ پوريون ڪري سگهجن ٿيون. چائنا تازو ڪوئلي مانfuel ٻارڻ پيدا ڪري جيٽ جهاز هلائڻ جا ڪامياب تجربه ڪرڻ کانپوءِ باقائده ان جو استعمال شروع ڪيو آهي، ياد رهي ته چائنا پنهنجي تيل جي ضرورتن لاءِ پيٽرول برآمد نٿو ڪري، بلڪه مختلف ٽيڪنالاجين سان تيل حاصل ڪري پنهنجي ملڪي ضروريات کي پورو ڪرڻ سان گڏوگڏ دنيا جو وڏي مان وڏو مينيوفيڪچرر پڻ آهي.

سنڌ ٿر ڪول اٿارٽي پاران جاري ڪيل انگ اکرن موجب ٿر جي ڪوئلي مان 3 بلين بهترين ڪوائلٽي جو ڪوئلو اسلام ڪوٽ جي ويجهو چار بلاڪن ۾ موجود آهي، ٿر جو سڄو ڪوئلو ايترو وڌيڪ آهي جو پاڪستان گهٽ ۾ گهٽ 100 سالن تائين پنهنجي بجلي ۽ گئس جي ضرورتون پوريون ڪري سگهي ٿو. جيڪڏهن صحيح طريقي سان منصوبابندي ۽ حڪمت عملي ڪئي وڃي ته ٿر وڏو صنعتي زون ٿي سگهي ٿو، جنهن سان هڪڙي پاسي لکين ماڻهن کي روزگار، ته ٻئي پاسي صنعتي زون قرار ڏئي وڏي پيماني تي صنعتڪارن کان سرمايه ڪاري ڪرائي ننڍيون وڏيون صنعتون لڳائي سگهجن ٿيون، جنهن سان ٿر جهڙي پوئتي پيل علائقي ۾ ڪاروبار ۽ خوشحالي واريون سرگرميون شروع ٿينديون.

جان بائڊ نالي آمريڪي ڪمپني پنهنجي 1994ع واري سروي رپورٽ ۾ ٻڌايو آهي ته اگر ٿر ۾ 7 ملين ٽن سالانه پيداوار مان 300 ميگاواٽ جا بجلي گهر لڳايا وڃن ته بجلي جي قيمت 6.5 سينٽ في يونٽ هوندي. 2001ع جي سنڌ ۾ ڪيل سروي موجب ڪوئلي جي کاڻين ۾ 40 هزار ماڻهو ڪم ڪن پيا، اڃا تائين پاڪستان ۾ کاڻين جي ڪم ۾ مشينن بجاءِ ماڻهن کان ڪم ورتو وڃي پيو. لاکڙا ۽ ملڪ جي ٻين 1600 کاڻين مان هن وقت 500 ٽن روزانه پيداوار ٿي رهي آهي. ٿر جي ڪوئلي وارو پروجيڪٽ ملڪ جي وڏن منصوبن مان هڪ هوندو، ان لاءِ سنڌ حڪومت کي تربيت لاءِ ضروري اپائن جي پڻ ضرورت پوندي، جيئن اليڪٽريڪل، مڪينيڪل، ڪيميڪل انجنيئرنگ، ٽيڪنيشن، ڊگري يا ڊپلوما هولڊر پروفيشنلز جي ضرورت پوندي، ماڻهن کي تربيت ڏيڻ جي حوالي سان مٺي (ٿرپارڪر) جي مونو ٽيڪنيڪل انسٽيٽيوٽ کي اپ گريڊ ڪري پولي ٽيڪنيڪل انسٽيٽيوٽ جو درجو ڏئي، ٿري ماڻهن کي تربيت ڏني وڃي ۽ هاڻ کان ئي 2، 3 سالن جي ڊگري ۽ ڊپلوما ڪورسز شروع ڪيا وڃن ۽ پاور انجنيئرنگ ۽ مائننگ ٽيڪنالاجي ۽ جديد انجنيئرنگ سان منسلڪ ماڻهن کي اسپيشلائيزيشن لاءِ چائنا يا ٻئي ڪنهن ملڪ موڪليو وڃي ته جيئن اسان وٽ پنهنجو  تربيت يافتا ماڻهو هجي، ڪوئلي جي کاڻين جي کوٽائي لاءِ هيٺين  شين کي پڻ مدنظر رکڻو پوندو.

1.روڊ، رستا، عمارتون، پاڻي ۽ بجلي جو انتظام

2.بجلي گهر هلائڻ لاءِ وڏي سرمايه ڪاري، تجزياڪار ماڻهو ۽ ليبر وغيره.

3.غير ملڪي سرمايه ڪاري جي حوصله افزائي لاءِ اسپيشل ٽاسڪ فورس جو هجڻ ضروري آهي، جنهن سان ٻاهرين سرمائيڪارن کي قائل ڪري سگھجي.

4.ملڪي سرمايه دارن کي هن طرف راغب ڪرڻ لاءِ ٽيڪس فري زون قرار ڏيڻ، خام مال تي ٽيڪسن جي ڇوٽ ۽ سبسڊي وغيره.

ڪوئلي جي کوٽائي سان ٿر جي مقامي ماڻهن جي لڏپلاڻ، ماحوليات جو خراب ٿيڻ، زير زمين پاڻي جي سطح گهٽ ٿيڻ زرعي يا مال چارڻ واري زمين تي ڪوئلي جي کاڻين جي کوٽائي سبب ماڻهن جي عام زندگي متاثر ٿيڻ، ان کان علاوه اتي بجلي گهر اڏڻ سان ماحولياتي آلودگي وڌندي ۽ ماڻهن کي ساهه، دم، دل ۽ اکين جي بيمارين جا مسئلا پڻ پيدا ٿيندا. ٿر جي ڪوئلي جي ذخيرن جي کوٽائي سان سڄي سنڌ بلڪه سڄي ملڪ ۾ سستي بجلي پيدا ٿيڻ سان خوشحالي، ترقي ٿيندي، پر ٻئي پاسي ٿري ماڻهن کي پنهنجا اباڻا ڪک، جگهيون، پنهنجي ديس جو قدرتي حُسن سڀ ڪجهه ڇڏڻو پوندو، پر ان سڄي قرباني عيوض انهن ٿري ماڻهن کي پنهنجي ملڪيتن ۽ زمينن جو صحيح معاوضو پڻ ملڻ کپي. ملڪي ترقي عيوض اهي اٻوجهه مسڪين ٿري پنهنجي ڌرتي ماءُ کي ڇڏي لڏپلاڻ ڪندا، انهن کي پنهنجي ڌرتي جو ۽ ان اندر لڪيل ڪاري سون جو معاوضو،  انهن جي مالڪي جو حق، اتي پيدا ٿيندڙ روزگار تي پهريون انهن جو حق ڏيڻ پڻ سنڌ حڪومت جي ذميداري هوندي، نئين سر اجها اڏڻ جو حق ڏيڻ پڻ حڪومت جو اولين فرض هوندو، هن وقت جنهن زمين هيٺ هي ڪارو خزانو موجود آهي، اهو ٿري ماڻهن جي ذاتي ملڪيت آهي ۽ باقي رهيل زمين پڻ اتي جي غريب، ڪڙمي، مال چاريندڙن جي آهي، ٿر جيڪو پهرين کان ئي ملڪ جو پوئتي پيل علائقو آهي، تنهنڪري اتان جي ماڻهن کي حڪومت فائدي جي چڪر ۾ نجي ڪمپنين، ٺيڪيدارن ۽ صنعتڪارن جي رحم و ڪرم تي نه ڇڏي. محترمه جي هن خواب جي ساڀيان هاڻ پ پ پ جي موجوده حڪومت جو نصب العين آهي، ته جيئن ٿر جي ڪوئلي سان ملڪ ۾ وڌند بجلي کوٽ کي منهن ڏئي سگهجي. 26 جولاءِ 2008ع تي وزير اعظم پاڪستان ۽ وزير اعليٰ سنڌ وفد سان گڏجي واشنگٽن ۾ پاڪستان ۾ خصوصن ٿر جي ڪوئلي تي سيڙپڪاري لاءِ دعوت پڻ ڏني هئي. سنڌ حڪومت ٿر جي هن ڪاري سون کي ڪڍڻ  جو مڪمل عزم ڪيو آهي ته جيئن هن سنڌ جي خزاني سان ملڪ ۾ جاري توانائي جي بحران تي قابو پائي سگهجي ته ٻئي طرف سنڌ جي مجموعي معاشي ترقي پڻ هن سان ڳنڍيل آهي! ته شهيد محترمه مشن پڻ!

alwani@cyber.net.pk

(آئون توسان ڪيڏو ته پيار ڪريان ٿي) ليکڪ : الطاف شيخ

محترمه رشيده حجاب ٻڌايو ته هن زبيده ڪاليج مان B.SC ڪرڻ بعد سنڌ يونيورسٽي مان باٽني ۾ Ph.D ڪئي. پاڻ پهرين ڇوڪري هئي جنهن هن سبجيڪٽ ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪئي ۽ گولڊ ميڊلسٽ رهي. ان بعد پاڻ سڄي عمر درس و تدريس جي شعبي ۾ رهي. پاڻ ڪيترن ئي ڪاليجن ۾ ٽيچنگ ڪيائين جهڙوڪ زبيده ڪاليج حيدرآٻاد ۾ ان بعد ان ئي ڪاليج جي پرنسپال به ٿي رهي. ان کان علاوه سکر ڪاليج، نزهت ڪاليج حيدرآباد، وومين ڪاليج ڪراچي جي پڻ پرنسپال ٿي رهي. ان بعد ڪاليجن جي ڊائريڪٽر ۽ پوءِ سنڌ حڪومت ۾ ڊائريڪٽر جنرل ٿي رهي. 2002ع ۾ رٽائرمينٽ ورتائين. ادي رشيده حجاب جي شادي 1969ع ۾ جناب انور علي راڄپر سان ٿي. کيس چار ڌيئون آهن. وڏي ڌيءَ انيتا زخرف اعليٰ تعليم ڪئناڊا مان حاصل ڪئي ۽ اتي ئي پنهنجي مڙس نويد پيرزادو سان گڏ رهي ٿي. کين ٻه ٻار معروف مجتبيٰ ۽ روز علي شاهه آهن. ٻي ڌيءَ عينا سعديه پڻ ڪئناڊا ۾ رهي ٿي جتي هن جو مڙس علي رضا مهراڻ يونيورسٽي مان B.E ڪرڻ بعد هاڻ ڪئناڊا ۾ ME ڪري رهيو آهي. هن کي به ٻه ٻار آهن. حسين علي ۽ عائشه لنتا.

آپا جي ٽي ڌيءَ ڊاڪٽر امير پارس ڄامشوري مان MBBS ڪئي ۽ سندس مڙس محمد عالم نوناري انجنيئر آهي. کين به ٻه ٻار آهن: مريم فاطمه ۽ سعد- آپا جي ننڍي ڌيءَ ثنا آغا خان ڪاليج مانMBBS ڪرڻ بعد هاڻ اتي ئي پوسٽ گريجوئيشن ڪري رهي آهي. سندس گهوٽ جو نالو حيدر علي آهي.

رشيده حجاب ادبي دنيا ۾ هڪ مٿاهون نالو آهي. لڳي ٿو ته نوڪري ۽ ٻارن ۾ بزي ٿي وڃڻ ڪري هن بعد ۾ لکڻ ڇڏي ڏنو يا گهٽائي ڇڏيو. نه ته سٺ ۽ ستر واري ڏهي ۾ سندس ڪهاڻيون مهراڻ، روح رهاڻ، مارئي، نئين زندگي، سهڻي ۽ هلال پاڪستان جهڙن رسالن ۽ اخبارن ۾ اينديون رهيون ٿي. ڪي ڪهاڻيون ته تمام گهڻيون پسند ڪيون ويون، جهڙوڪ:

چڻنگ

ڪنڊن جي سيڄ

ديوي ۽ ديوتا

مَ ڪِ روء مَ ڪي رڙ، وغيره

بهرحال هي سڀ پراڻيون ڳالهيون ان ڏينهن حيدرآٻاد ۾ هلندر سنڌي ادبي سنگت جي ايوارڊ ڏيڻ واري فنڪشن دوران ياد اچي ويون. فنڪشن جي ڪارروائي جو تفصيل هتي نه ڏنو اٿم جو اهو ٻئي ڏينهن سڀني اخبارن ۾ اچي ويو. ان ڏينهن ڪيترين ئي اخبارن ۽ ٽي وي چئنلن جا نمائندا ۽ فوٽو گرافر نظر اچي رهيا هئا.KTN ۽ مهراڻ ٽي وي وارن مون کان به انٽرويو اچي ورتو. ڪراچي ۾ رهندڙ سنڌي KTN گهڻو ڏسن ٿا پر هاڻ هنن ۾ ’مهراڻ‘ وڌيڪ پاپولر ٿيندي وڃي. ٿوري ئي عرصي ۾ لڳي ٿو ته هنن وڏي محنت ڪئي آهي. آئون اڄ ڪلهه عبرت اخبار ۾ ڪالم لکان ٿو. سو ٻئي ڏينهن ان خبر جي ڪٽنگ پاڻ وٽ محفوظ رکڻ لاءِ ته سنڌي ادبي سنگت اسان چڱن مڙسن جي ادبي خدمتن جي مڃوتي ۾ اسان کي ايوارڊ سان نوازيو، عبرت اخبار ئي خريد ڪيم. عبرت اخبار پڙهي افسوس ٿيو ته ان ۾ نه اسان کي ايوارڊ ملڻ جي خبر ۽ نه تصوير- آخر ڪاوش اخبار گهرايم ۽ پوءِ خبر پئي ته عوامي آواز، هلال پاڪستان ويندي سوڀ اخبار به اها خبر نه فقط تفصيل سان ڏني آهي پر فوٽو به ڏنو آهي. هن عمر ۾ مون لاءِ فوٽو يا ڪا خبر اچڻ ڪا اهم ڳالهه ناهي پر عبرت اخبار جي انهن افعالن تي افسوس ضرور ٿيو. هونءَ به عبرت اخبار وارا ڪڏهن ڪالم جو اڌ کائي ويندا ته ڪڏهن وري سڄو ڪالم گم ڪري ڇڏيندا. مالڪ لک عزتون ڏيندا پر سندن اخبار جو ڪم هلائيندڙ، هر ڳالهه کي Casual پيا وٺندا. اخبار جي نيوز ايڊيٽر کي فون ڪري ان ڳالهه ڏي ڌيان ڇڪايم.

”سائين مونکي خبر ناهي رات جي نيوز واري ايڊيٽر جو ڏوهه آهي.“

وري رات واري نيوز ايڊيٽر کي فون ڪيم ته وراڻيائين: ”سائين فوٽو گرافر نئون هو. ان کي خبر ئي نه هئي ته توهان عبرت اخبار لاءِ ڪالم لکو ٿا.“ جواب مليو.

وراڻيومانس ”ته پوءِ ڪاوش اخبار ۽ ٻين اخباروارن کي شاباس هجي جو هنن جي اخبارن ۾ نه لکڻ جي باوجود به هنن اسان جي تصوير ڏني آهي.“

بهرحال عبرت اخبار وارن سان ڪڏهن ڪالم گم ڪرڻ تي، ڪڏهن ڪالم کي صحيح جاءِ نه ڏيڻ تي، ڪڏهن پروفن جي چُڪن تي شڪوه شڪايتون لڳيون رهن ٿيون. عبرت اخبار جي آفيس ۾ جنهن سان به کڻي ڳالهاءِ ته آخر ۾ چوندو ”سائين توهان سوچي نٿا سگهو ته اسان توهان جو ڪالم ڪيڏي خيال سان ٿا ڇپيون. توهان سوچي به نٿا سگهو ته توهان جي ڪالم اچڻ جو اسان کي ڪيڏو انتظار ٿو رهي….“

۽ اهي ساڳيون شڪايتون ۽ عبرت اخبار وارن طرفان ساڳيا جواب، مون جهڙن ٻين ڪالم لکڻ وارن کي به ملندا رهندا هوندا. عبرت جي انهن افعالن تان هڪ بنگالي ڇوڪري ياد ٿي اچي جيڪا اڄ کان 47 سال اڳ جڏهن بنگلاديش جي شهر چٽگانگ ۾ مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ دوران، منهنجي بنگالي روم ميٽ کي خط لکندي هئي. هوءَ هميشه خط ۾ اهو جملو لکندي هئي ته:

”تمي وشئس ڪوتي پارونا، اَمِي تُماڪي ڪوتو ڀالي ڀاشي.“

(تون اندازو نٿو ڪري سگهين ته آئون توسان ڪيڏو پيار ڪريان ٿي.)

جواب ۾ منهنجي روم ميٽ لکيس ته جنهن ردي اخبار جي ڪنڊ تي اهو جملو لکي مون ڏي موڪلين ٿي مونکي ان مان ئي اندازو ٿيو وڃي ته تون مون سان ڪيڏو پيار ڪرين ٿي.“

سو عبرت اخبار وارا به هر وقت اهو ضرور چوندا رهن ٿا ته هنن کي اسان جا ڪالم وڻن ٿا، پر رکي رکي جيڪي جُٺيون ڪن ٿا، ان مان اندازو ٿيو وڃي ته هو اسان جهڙن ليکڪن کي ۽ انهن جي ڪالمن کي ڪيڏو پسند ڪن ٿا.

بهرحال ردي اخبار جي ڪنڊ تي خط لکڻ جي باوجود منهنجي بنگالي ڪلاس ميٽ کي پنهنجي هم زبان دوشيزه جون ٻيون ادائون پسند اچي ويون ۽ هن سان شادي ڪري اڄ ڏينهن تائين خوش آهي. گذريل سال سلهٽ سندن گهر ويو هوس ته ”اَمي تُماڪي ڪوتو ڀالو ڀاشي“ لکڻ واري ڇوڪري اسان وانگر ناني ڏاڏي ٿيو ويٺي هئي.

سو عبرت اخبار جي باوجود ڪوتاهين جي ڪي ڪي ادائون اهڙيون آهن جو اسان جهڙن ڪيترن ليکڪن جو ساٿ ساڻن قائم دائم آهي. عبرت اخباروارن جي اها ڳالهه پڻ تعريف جوڳي آهي ته اها صبح ساڻ نيٽ تي اچيو وڃي ۽ ولايت ۾ رهندڙ سنڌي اڄ ڪلهه گهڻي کان گهڻا عبرت اخبار ئي پڙهن ٿا. ايتري قدر جو ڪراچيءَ ۾ جيسين اخبار وارو اخبار اڇلائي وڃي، ان کان اڳ منهنجي ڇپيل ڪالم بابتComments جو، ڪڏهن ڪوالانمپور کان غلام علي سولنگي جو ته ڪڏهن شاهه عالم کان ڊاڪٽر شفيع محمد نظاماڻيءَ جو ته ڪڏهن وري ترنگانو کان مير الهداد ٽالپر جو فون يا اي ميل پهچيو وڃي.

(نوٽ: ڪوالالمپور، شاهه عالم ۽ ترنگانو ملائيشيا جا شهر آهن جتي اسان کان چار ڪلاڪ اڳ سج اُڀري ٿو.)

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

ماحولياتي توازن جو بگاڙ ۽ اسان جي ذميواري ليکڪ : زاهده حنا

ماحول جي بگڙجندڙ صورتحال جي سبب اسان جو ملڪ، شهر ۽ ڳوٺ مسئلن ۽ سنگين بحرانن جو شڪار آهن، اُن جو اندازو خوشحال يا امير ماڻهن کي نه ٿيندو آهي. اِن جو بنيادي سبب اِهو آهي ته ٻيلن جي واڍيءَ ڪري موسم جيڪڏهن وڌيڪ گرم ٿي وڃي، بجلي ڏينهن ۾ 10 ڀيرا هلي وڃي، پيئڻ ۽ روزمره ضرورتن لاءِ پاڻي دستياب نه هجي، مهانگائي بيشمار ماڻهن کي ٽن وقتن مان ٻن وقتن ۽ ڪجهه حالتن ۾ هڪ وقت تائين کائڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو هُجي ته اُن جي خبر اسان جي خوشحال ماڻهن کي نه ٿيندي آهي.

ڪو گهراڻو خوشحال يا امير آهي ته پنهنجي گهر جي لاءِ بجلي پيدا ڪرڻ، موسم جي سختيءَ کي برداشت ڪرڻ لاءِ گهر کي ٿڌو يا گرم ڪرڻ، خوش ذائقه ٿڌي پاڻيءَ جي هر وقت فراهميءَ جي لاءِ ڊسپينسر لڳائڻ، کائڻ پيئڻ جو بلند معيار رکڻ ۽ هفتي ۾ ڪيترائي ڀيرا بهترين هوٽلن ۽ ريسٽورنٽس تي چڪر لڳائڻ، اُن جي لاءِ هڪ عام ڳالهه آهي. ماحوليات جي خرابي جي پهرين ته اُن هن کي خبر ناهي هوندي ۽ اڪثر اِهو به ٿيندو آهي ته هي ماڻهو اُنهن ئي ادارن مان وڏيون پگهارون به کڻندا آهن ۽ انهن جي مفادن جو تحفظ ڪندا آهن، جيڪي دنيا جوماحولياتي توازن بگاڙڻ ۾ بنيادي ڪردار ادا ڪري رهيا آهن. انهن ادارن ۾ هلڪو ۽ وڏو اصلحو بڻائڻ واريون فيڪٽريون، نهايت خطرناڪ ڪيميائي جزا تيار ڪرڻ وارا ڪارخانا، ٽمبر مافيا جيڪا دنيا مان هزارين ايڪڙ ٻيلن کي ڪٽي دولت ڪمائي رهي آهي ۽ دنيا کي بنجر بڻائڻ، ماحولياتي توازن بگاڙڻ ۽ زمين جو گرمي پڌ وڌائڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪري رهي آهي، ائٽمي ڌماڪا ۽ هٿيار بڻائڻ وارين ڪمپنين جي وچ ۾ مقابلي جي ڊوڙ اُنهن تي منحصر آهي. انهن امير ماڻهن مان اڪثر انهن ادارن جا مالڪ، ڊائريڪٽر يا اعليٰ عهدن تي ملازم هوندا آهن. انهن ماڻهن مان اِها توقع رکڻ بيڪار آهي ته اُهي گلوبلائزيشن جي نالي تي دنيا جي غريبن جا وسيلا هڙپ ڪرڻ يا هضم ڪرڻ کان سواءِ ٻيو به ڪجهه ڪندا!

هي اُهو سنگين ماحولياتي، مالياتي، معاشي ۽ سياسي بحران آهي جنهن سان اڄ سموري دنيا غريب ۽ پسمانده آهي. ان باري ۾ پهرين دنيا جي ڪجهه باشعور ۽ باضمير دانشورن ۾ به تڙپ نظر اچي ٿي ۽ پهرين دنيا جا فرد هئڻ جي باوجود هو پنهنجو رشتو سموري دنيا جي انسانن سان جوڙيو بيٺا آهن. انهن مان ئي هڪ ڊيوڊ سي ڪورٽن آهي. ملٽي نيشنل ۽ ٽرانس نيشنل ڪمپنيون دنيا تي جهڙي طرح حڪمراني ڪري رهيون آهن، اُن باري ۾هن جو هڪ ڪتاب شايع ٿيو آهي جنهن کي تمام گهڻي مشهوري ملي آهي.

ڪورٽن هڪ گورو آمريڪي آهي. هُن جي زندگيءَ جو آغاز اهڙي انداز ۾ ٿيو هو، جهڙي طرح وچولي طبقي جو هڪ عام امريڪي نوجوان پنهنجي زندگي شروع ڪندو آهي. هُن اعليٰ تعليم حاصل ڪئي، مختلف آمريڪي يونيورسٽين ۾ پڙهايو، يو ايس ايڊ ۾ ملازمت ڪئي ۽ اُتي ئي هن جو نقطه نظر بدلجڻ شروع ٿيو. آهستي آهستي هو آمريڪي شهريءَ جي بجاءِ دنيا جو شهري ٿي ويو. هُن مختلف ملڪن جو سير سفر ڪيو ۽ سفر جي دوران کيس اِن ڳالهه جو احساس ٿيو ته دنيا جي غريب ملڪن ۾ ئي نه پر آمريڪا ۾ به ماڻهن جو مستقبل مايوسيءَ جو شڪار آهي، هُو خوف ۽ سياسي ويڳاڻپ ۾ مبتلا آهن ۽ پاڻ کان وڌيڪ پنهنجي مستقبل لاءِ پريشان آهن. ڊيوڊ ڪورٽن اِن جي باري ۾ سوچڻ شروع ڪيو. پهريون عملي تجربي مان گذري ڪري هُو اِن نتيجي تي پهتو ته صارفيت يعني (Consumerism) دنيا جي نظام کي اونڌو سنئون ڪري ڇڏيو آهي.

دنيا ماحولياتي بحران ۾ مبتلا ٿي چُڪي آهي، اُن جو جائزو وٺندي ڪورٽن لکيو آهي ته اِها ڳالهه عام طور نوٽ ڪئي وئي آهي ته 80 سيڪڙو ماحولياتي نقصان جو سبب دنيا جي هڪ ارب کان وڌيڪ تمام گهڻو خرچ ڪرڻ وارا ماڻهو آهن. هُن ايلن ڊرننگ جو حوالو ڏنو، جنهن پنهنجي ڪتاب ”ڪيترو ڪجهه ڪافي آهي؟“ ۾ لکيو آهي ته هي ماڻهو دنيا جي آباديءَ جو تقريبن 30 سيڪڙو آهن، جن جي زندگي ڪارُن، گوشت تي مشتمل غذائن ۽ پيڪ ٿيل استعمال کان پوءِ ڦٽي ڪري ڇڏڻ وارين شين جي چوڌاري گُهمي ٿي. ٻي طرف دنيا جي 20 سيڪڙو آباديءَ جا ماڻهو انتهائي محروميءَ جي حالت ۾ زنده آهن، اُن جي باوجود به هن وقت دنيا جا تقريبن 60 سيڪڙو ماڻهو اڄ به پنهنجون اڪثر بنيادي ضرورتون پائدار طريقن سان پوريون ڪري رهيا آهن. دنيا جي پائداري برقرار رکڻ وارن شعبن جي رُڪن جي حيثيت سان سائيڪلون يا عوامي ٽرانسپورٽ سفر لاءِ استعمال ڪن ٿا. داليون، سبزيون ۽ ڪجهه گوشت تي مشتمل صحتمند خوراڪ کائن ٿا. دٻن ۾ بند شيون تمام گهٽ خريد ڪن ٿا ۽ پنهنجي استعمال ڪيل شين کي ٻيهر استعمال ڪرڻ جي قابل بڻائين ٿا. جيتوڻيڪ اُنهن جو اِهو طرزِ زندگي اسان جي صارفاڻي“Consumeristic”  عياشي جي تصور کي پورو نٿو ڪري پر هي تمام گهڻي مشڪلاتن واري طرزِ زندگي به نه آهي. 50 سال جي معاشي ترقي ۽ قومي ترقي جو الميو اِن حقيقت ۾ پوشيده آهي. اهڙا معاشرا تعمير ڪرڻ جي بجاءِ، جيڪي پائداري برقرار رکڻ وارن فردن کي بهتر زندگي مهيا ڪن ۽ محروم ماڻهن کي پائدار طبقي ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪن، اسان تمام گهڻو خرچ ڪرڻ وارن فردن جي حوصلا افزائي ڪئي ته جيئن هو پنهنجي خرچ ۾ اڃا وڌيڪ اضافو ڪن ۽ پائدار طبقي جا ڪيترائي ماڻهو هيٺ ڌڪي محروم طبقي ۾ شامل ڪري ڇڏياسين. اِن عمل جي دوران اسان پائدار طبقي جي ماڻهن جي زندگي کي وڌيڪ ڏکيو بڻايو، ڇو ته اسان پيداوار جا اُهي پراڻا طريقا تبديل ڪري ڇڏيا جيڪي ڪڏهن انهن جون ضرورتون پوريون ڪندا هئا. ڊيوڊ ڪورٽن ۽ هُن جي وني جڏهن نيويارڪ شهر ۾ رهائش اختيار ڪئي ته ڪجهه گهٻرايل هئا. ڇو ته هُو ڄاڻن پيا ته نيويارڪ شهر ڏوهن، غربت ۽ جديد معاشي زندگيءَ جي شديد نابرابريءَ جي ور چڙهيل آهي، پر اُنهن جو چوڻ آهي ته اسان کي ان سرد، غير شخصي شهر سان واسطو نه پيو، جنهن جي اسان توقع ڪري رهيا هئاسين، اُن جي بجاءِ اسان کي نسلي طور تي پٺ تي ڌڪيل مقامي آبادين ۽ خاندانن جي فردن جي انتظام هيٺ ننڍن دڪانن تي مشتمل شهر مليو، جنهن ۾ انساني توانائي ۽ زندگيءَ جي  اُها ئي ڌڙڪن موجود هئي، جيڪا اسان ٻين جڳهين تي ڏٺي هئي. نيويارڪ کي ڪهڙي به طرح پائدار طرز زندگيءَ جو نمونو قرار نٿو ڏئي سگهجي ۽ هن شهر ۾ اهڙو گهڻو ڪجهه آهي جيڪو زندگيءَ جي معيار کي بُري طرح متاثر ڪندو آهي. پر نيويارڪ ۾ رهي ڪري مون کي اهڙا امڪان نظر آيا، جن کي عمومي طور تي نظر انداز ڪيو ويندو آهي.

هُن جو چوڻ آهي ته 40 سالن ۾ پهريون ڀيرو اِئين ٿيو هو جو مون وٽ ۽ فاران وٽ ڪار نه هُئي. منهنجي آفيس اپارٽمينٽ ۾ ئي آهي ۽ فاران پنهنجي آفيس اچڻ وڃڻ جي لاءِ سب وي (زمين هيٺان ريل) جو سفر ڪندي آهي. اسان جي 90 سيڪڙو کان وڌيڪ خريداريءَ جون ضرورتون اسان جي اپارٽمينٽ جي ٽن بلاڪن جي اندر ئي پوريون ٿينديون آهن. فارميسي، هارڊويئر، اليڪٽرونڪس، ڪتاب، سودو سيدو، ڪپڙا، گهر جي استعمال جون شيون، اُنهن سڀني مان چونڊ ڪرڻ جي وڏي گنجائش موجود آهي. منهنجي آفيس جون ضرورتون پوريون ڪرڻ جي لاءِ روڊ جي هُن طرف هڪ دڪان موجود آهي. هڪ سافٽ ويئر اسٽور ڳليءَ جي ڪُنڊ تي آهي ۽ آفيس جي سامان جا دڪان سڏ پنڌ تي موجود آهن. هُو چوي ٿو ته اسان جي گهر پيادل يا سب وي جي ذريعي هر ريسٽورنٽ، جاز ڪلب، ٿيٽر، اوپيرا، رقص گهر، آرٽ گئلريون، ميوزم، فري پبلڪ ڪنسرٽ ۽ هيلٿ ڪلب تائين پهچي سگهجي ٿو. پارڪن جو هڪ غير معمولي نظام جيڪو شهر جي سرحدن جي اندر ئي آهي، اُن فطرت تائين پهچ کي آسان بڻائي ڇڏيو آهي. جڏهن اسان کي شهر کان ٻاهر نڪرڻ جي ضرورت محسوس ٿيندي آهي ته اسان ٽرين ذريعي سفر ڪندا آهيون يا  پاڙي مان رينٽ اي ڪار کڻندا آهيون. پنهنجي ڪار نه هجڻ سان محرومي محسوس ٿيڻ جو ڇا سوال آهي؟ اسان کي ته اُن ۾ آزاديءَ جو احساس ٿئي ٿو. تمام گهڻي ٽريفڪ ۾ سفر ڪرڻ کان، پارڪنگ جي مسئلن کان، انشورنس جي ڏکيائين ۽ ڪار جي مرمتن کان آزادي! اهڙي طرح سان هر سال جيڪي هزارين ڊالر بچايون ٿا، اُن سان اسان لاءِ اِهو ممڪن ٿي پوي ٿو ته پنهنجي پسند جا ڪم ڪري سگهون. مثال هڪ ڪتاب لکڻ.

اسان کي يونين اسڪوائر تي لڳندڙ هارين جي بازار ۾ خاص لطف ايندو آهي، جو اسان جي گهر کان صرف اڌ بلاڪ جي فاصلي تي آهي. اُهي ماڻهو جيڪي آس پاس ۾ فارم، ڊيري ۽ ڪچن بيڪريون هلائيندا آهن هتي هفتي ۾ چار ڏينهن پنهنجو مال وڪڻڻ ايندا آهن. انڊا ۽ مرغيءَ جو گوشت، اهڙي ڳئون جو گوشت جنهن کي هارمون جو انجيڪشن نه لڳايو ويو آهي، فطري طور تي پوکيل گُل ۽ سبزيون، تازو گوشت ۽ مڇي جيڪا مصنوعي هارمونز کان بلڪل پاڪ هوندي آهي. مان سال جي اڪثر ڏينهن ۾ پنهنجو کاڌو اُنهن ئي شين سان تيار ڪندو آهيان، جيڪي اُن بازار ۾ ملنديون آهن. غذائيت ۽ ذائقي سان ڀرپور خوشبودار ۽ ڪئميڪلز کان پاڪ غذائون کائي ڪري اسان پاڻ کي وڌيڪ صحتمند ۽ توانو محسوس ڪندا آهيون. سٺي ننڊ سمهندا آهيون ۽ وڌيڪ صاف ذهن سان سوچيندا آهيون. اسان کي هارين سان واقفيت پيدا ڪرڻ ۾ مزو ايندو آهي ۽ اِن علم سان سڪون محسوس ٿيندو آهي ته اسان جون غذائون ماحولياتي اعتبار سان ذميداراڻن طريقن سان تيار ڪيون وڃن ٿيون. پنهنجي ٺاهيل ٿيلن ۾ کائڻ جون کليل شيون وٺي اچڻ جو مطلب هي آهي ته اسان وٽ پئڪنگ جو ڪچرو تمام گهٽ نڪرندو آهي. شهر ۾ ٽين، گلاس، پلاسٽڪ ۽ اخبارن جي ردي جي ذريعي ٻيهر استعمال جون شيون بڻايون وينديون آهن. ڇنڇر ۽ آچر بازار ۾ هڪ مقامي رضاڪار تنظيم نامياتي گدلاڻ جمع ڪندي آهي، جنهن کي قدرتي ڀاڻ بڻائڻ جي لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي. سچ ته هي آهي ته دنيا جو ماحولياتي نظام اِن لاءِ درهم برهم ٿيو آهي جو اسان تمام گهڻيون ڪارون ۽ هوائي جهاز استعمال ڪيا آهن. اهڙيون غير صحتمند غذائون کاڌيون آهن، جيڪي زمين کي تباهه ڪرڻ وارن طريقن سان تيار ڪيو وينديون آهن، جن سان اُنهن ۾ زهريلا جزا باقي رهجي ويندا آهن ۽ اهڙيون شيون استعمال ڪندا آهيون جن جي غير ضروري پئڪنگ استعمال کان پوءِ اُڇلائي ويندي آهي. ڇا اهڙي قسم جي شين کي ترڪ ڪرڻ واقعي ئي مشڪل آهي؟ ڊيوڊ ڪورٽن اُنهن فوجي سرگرمين جي باري ۾ به سوال اُٿاري ٿو، جيڪي دنيا ۾ ٿيندڙ ماحولياتي تباهيءَ جي 30 سيڪڙو جون ذميدار آهن. ڇا اِهو تمام گهڻو مشڪل آهي ته اسان پنهنجا جهڳڙا غير فوجي طريقن سان حل ڪيون؟ ۽ اصلحو ٺاهڻ وارين فيڪٽرين جي تعداد ۽ اُنهن مان نڪرندڙ اصلحي جي مقدار کي گهٽ ڪيون. ڊيوڊ پنهنجي ڪتاب ۾ اهڙا ڪيترائي سوال اُٿاريا آهن، جن تي اسان کي به غور ڪرڻ جي ضرورت آهي.

zahedahina@hotmail.com

اونداهي دؤر مان واپسيءَ جي جدوجهد ليکڪ : امداد سومرو

هزارين مبارڪون ۽ مهربانيون چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري سپريم ڪورٽ جون جنهن هڪ اهڙي اشوءَ تي نوٽيس ورتو آهي، جنهن کي اسان جي سماج ۾ بحث ڪرڻ، ٻڌڻ ۽ ڳالهائڻ جوڳو ئي نه سمجهيو ويو آهي. نه رڳو اهو پر اسان جي ٻوليءَ ۾ انهيءَ ڪميونٽيءَ لاءِ ڪو احترام جوڳو لفظ به موجود نه آهي. لفظ نفسيات جوڙين ٿا. اهو ماحول جنهن ۾ اسان ننڍا وڏا ٿيا آهيون، ڌڪار ۽ امتيازي سلوڪ جو رويو اصل ۾ اسان جي ٻولي ۽ نفسيات جو تعين ڪري ٿو. ناچ، هم جنس پرستي، هجڙن (کدڙن) ۽ ان قسم جي اشوز ڏانهن اسان جو رويو انتهائي منافقاڻو ۽ احمقاڻو آهي. اسان برابريءَ وارن انساني حقن کي ان وقت وساري ويهون ٿا، جڏهن مامرو مٿين اشوز بابت اچي ٿو.

60ع ۽ 70ع وارن ڏهاڪن ۾ جنس بدلائڻ وارو مامرو (transsex) سڄي دنيا ۾ هڪ وڏي لهر طور اڀريو. جنس بدلائيندڙن لاءِ امريڪا ۽ يورپ جي ملڪن ۾ ڌرتي تنگ ڪئي وئي. مون ان تي هڪڙو زبردست ڪتاب “Conundrum” پڙهيو هو، جنهن ۾ پنهنجي جنس بدلائيندڙ کي 60ع واري ڏهاڪي ۾ پنهنجي سماج ۾ ڪيتري ڌڪار مان گذرڻو پيو هو، ان جو هڪ ڏکوئيندڙ تفصيل هو. پر اسان جنهن کي سولائيزيشن چئون ٿا، اسان اها اولهه جي تقريبن معاشرن ۾ ڏسي سگهون ٿا. جيتوڻيڪ اهو هڪ تڪراري پهلو هوندو پر انفرادي آزادي، انساني حقن ۽ لبرل قدرن جي حوالي کان يورپ ۽ آمريڪا اسان کان گهڻو گهڻو اڳتي نڪتل آهن.

حيرت آهي ته گذريل هفتي دهلي هاءِ ڪورٽ جڏهن هم جنس پرست جوڙن کي شاديءَ جي اجازت ڏني ته اسان وٽ ان حوالي کان دلچسپ تبصرا پڙهڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ مليا ۽ هنن صفحن جي مستقل ڪالم نويس عمر قاضيءَ ان فيصلي جي حمايت ۾ لکڻ باوجود پنهنجي ”دامن“ کي بچائڻ لاءِ اهو به لکيو ته، هم جنس پرستيءَ تي سوچي مون کي گِهنَ ايندي آهي پر ان باوجود اهو هنن جو حق آهي، وغيره.

سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ هن ڪميونٽيءَ لاءِ (جڏهن هتي ڪميونٽي يا برادريءَ جو لفظ اچي ته اهو نه سمجهيو وڃي ته مان ان کي باقي سماج کان الڳ ڪيان ٿو. پر جيئن ڪا به برادري ۽ ڪميونٽي هجي ٿي، سمورن حقن ۽ پوري وقار سان هيءَ ڪميونٽي به سماج جو اهڙو حصو آهي). ڪو به معتبر لفظ سماج ۾ انهيءَ ”ڪمزور“ سمجهي ويندڙ برادريءَ لاءِ آهي: کدڙو، فقير—يا جيئن ننڍي کنڊ ۾ هنن کي ”خواجه سرا“ سڏيو وڃي ٿو. اهي سڀ لفظ دراصل هنن سان تاريخ جي ڀيانڪ امتيازي سلوڪ کي پڌرو ڪن ٿا.

اسان جنهن سماج ۾ رهون ٿا، اتي منافقت اسان جو سماجي قدر بڻيل آهي. پيئڻ کي اسان ممنوع بڻائي ڇڏيو آهي پر اهو سڀ ڪجهه هلي ٿو. اسان بار (Bar) بند ڪري پاڻ کي اصل ۾ پرهيزگار بڻايو پر هوش وڃائيندڙ پياڪي جاري آهي. ويندي پياڪيءَ کي پابنديءَ وڌيڪ شدت بخشي. ڇا ننڍي کنڊ ۾ پياڪيءَ جي عظيم روايت نه هئي ۽ صوفين ته پياڪيءَ کي پنهنجي رقص ۽ شاعريءَ جو محور بڻائي ڇڏيو پر نئون ملڪ جيڪو مذهب جي نالي تي وجود ۾ آيو، ان مسلمانن کي ٻيهر مسلمان ڪيو ۽ پرهيزگاري بندوق ۽ آئيني ترميمن جي ڏنڊي سان آندي وئي. ضياءَ الحق وارو پاڪستان اسان کي ٻيهر مسلمان ڪرڻ وارو پاڪستان آهي. پر ضياءَ الحق اڃا مئو ناهي. هو زنده آهي پنهنجي پابندين، جبرن ۽ منافق ترميمن ۽ تعزيرن سان.

ڳالهه ماڻهوءَ جي انفرادي چونڊ (choice) جي آهي. ماڻهو شخصي طور پاڻ کي ڪٿي فرحت بخش يا آزاد محسوس ڪري ٿو ۽ ڪٿي هو فطري خوشي محسوس ڪري ٿو، ان کي اهو حق آهي ته هو پنهنجي زندگي اصل ۾ پنهنجي مرضيءَ واري طرز عمل سان گذاري. پاڪستان ۾ ڪنهن به سياسي ترقي پسند، روشن خيال جماعت، نام نهاد سول سوسائٽي وارين تنظيمن، نام نهاد دانشور لڏي توڻي ميڊيا اسان جي سماج ۾ اهڙن اشوز کي ڇهيو نه آهي، يا جي ڇهيو آهي ته پنهنجي شرمساري، لڄ ۽ نام نهاد پاڪائي ۽ پرهيزگاريءَ تي ”ٽڪو“ اچڻ نه ڏنو آهي. لڄار، شرميلي ۽ پرهيزگار اسان جي انهن طبقن وٽ شايدgender-sensitivity جو ڏڪار آهي. ”سائين فلاڻي عورت مڙس ماڻهو آهي“، اسان وٽ عام طور بهادر ۽ جرئتمند ڪنهن عورت لاءِ اهو چيو ويندو آهي. يعني عورت بهادر ۽ جرئتمند ٿي نه ٿي سگهي. پر اڄوڪي هن بنهه جديد دؤر ۾ جڏهن اسان جي وڌ ۾ وڌ پڙهي ويندڙ سنڌي اخبار جي عورتن لاءِ هفتيوار ايڊيشن جو عنوان ئي ”نازڪ“ هجي ۽ اهڙي عنوان بابت عورتن جي جاڳرتا لاءِ ڪم ڪندڙ تنظيمن يا انفرادي شخصيتن پاران ڪا به تنقيد نه ايندي هجي، اتي اسان جو باقي عام ماڻهو ڪيترو gender sensitive هوندو، ان جو اندازو اوهان آسانيءَ سان لڳائي سگهو ٿا.

مهرباني ڪري هاڻ روايتن جي انهيءَ مسلسل زنجير کي ٽوڙيو–  ۽ ڪجهه اهڙو ڪيو جيڪو اوهان جي سماج ۾ روين جي واضح تبديليءَ سان محسوس ٿئي.

14 جولاءِ تي نامياري قانوندان ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪيءَ جي پٽيشن تي ٻڌڻي ٿي. مائي لارڊ چيف جسٽس افتخار محمد چوڌريءَ جي سربراهيءَ ۾ 3- رڪني بئنچ پاران وفاقي حڪومت ۽ سمورين صوبائي حڪومتن کي هدايت ڪئي وئي آهي ته ٽرانس جينڊر ڪميونٽيءَ کي سمورا برابريءَ وارا حق ڏنا وڃن ۽ کين برابر حق ڏيڻ کان علاوه سندن مالي مدد ڪئي وڃي ۽ بينظير انڪم سپورٽ پروگرام مان پڻ کين مستفيض ڪيو وڃي ۽ بيت المال ۽ ٻين صوبائي پروگرامن مان کين مالي مدد فراهم ڪئي وڃي.

احترام لائق ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪي جيڪو هن ٻڌڻي جو پٽيشنر آهي، انهيءَ ان ڪيس ۾ تڏهن هٿ وڌو جڏهن پوليس تازو ٽيڪسيلا ۾ ڪيترن خواجه سرا جوڙن کي گرفتار ڪيو. هن ٻڌڻي دوران چيو ته هڪ فلاحي رياست طور حڪومت کي هن ڪميونٽيءَ کي سمورا حق ڏيڻ گهرجن ۽ جيڪي به مسئلا هنن سان لاڳو آهن اهي حل ڪيا وڃن. ڊاڪٽر خاڪيءَ جي ريسرچ ان حوالي کان انتهائي اهم آهي–  ۽ هن کي ڪافي مواد ڌرتي ڊولپمينٽ سوسائٽي (DDS) فراهم ڪيو آهي جيڪا تنظيم منصور ڏاهري هلائي ٿو. منصور پنهنجي ريسرچ ۽ پاڪستان ۾ انهيءَ ڪميونٽي جي حوالي کان مسئلن تي مشتمل پورو ڊاڪيومينٽ ڊاڪٽر خاڪيءَ ڏانهن موڪليو هو ۽ هُن چواڻي، ڊاڪٽر خاڪي ان کي بنياد بڻائي پٽيشن داخل ڪئي آهي. سپريم ڪورٽ ايندڙ مهيني جي ٽئين هفتي تائين ٻڌڻي ملتوي ڪري ڇڏي آهي ۽ ڊاڪٽر خاڪيءَ DDS جي ايگزيڪيوٽو ڊائريڪٽر منصور ڏاهريءَ کي اسلام آباد گهرايو آهي، جتي هو پنهنجي پيپر سان گڏ ويندو.

هي ڪالم لکڻ دوران منهنجو ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪيءَ سان سندي سيل فون تي رابطو ٿيو جنهن ۾ هن ٻڌايو ته سپريم ڪورٽ اسان کي هدايت ڪئي آهي ته اهي اين جي اوز جيڪي ان اشوءَ تي ڪم ڪن ٿيون يا ڪم ڪرڻ ۾ دلچسپي رکن ٿيون، يا انفرادي طور ساڃاهه وند ماڻهو ان متعلق سنجيدگي رکن ٿا، اهي تجويزون ۽ سفارشون کڻي اچن ته جيئن ان روشنيءَ ۾ سپريم ڪورٽ ڪو directive ڏئي سگهي. ڊاڪٽر خاڪيءَ 14 جولاءِ واري ٻڌڻيءَ دوران حيدرآباد ڦول (کدڙا) ڳليءَ جي حوالي کان پڻ ڳالهايو ته اها ايريا ڄاڻايل ڪميونٽيءَ جي آهي پر هاڻ اها ايريا ڪميونٽي حوالي ناهي. ان تي اعليٰ عدالت هڪ الڳ درخواست جمع ڪرڻ جي هدايت ڪئي. ”هاڻ اهو اوهان ۽ اين جي اوز تي آهي ته هڪ الڳ درخواست عدالت سڳوريءَ ۾ داخل ڪرائين ته جيئن اهو مامرو اڳتي اچي سگهي؟“ ڊاڪٽر خاڪيءَ مون کي ٻڌايو. دراصل ڦول ڳلي انگريز راڄ دوران کدڙا فقيرن (ٻيو ڪو نالو نه ٿو سُجهي ۽ مان به ان نالي تي منجهيل آهيان) لاءِ ڦول ڳلي جوڙائي ڏني وئي هئي ته جيئن هو عام شهرين وانگر رهي سگهن. چيو وڃي ٿو ته سڄي سنڌ جو چيف گرو اڃا به اتي رهائش پذير آهي. منصور جو چوڻ آهي ته پاڪستان ۾ ٽرانز جينڊرز (هڪ ٻي ٻوليءَ مان اڌارو ورتل لفظ) جو تعداد ڪجهه لکن ۾ آهي.

حيرت آهي ته اڃا تائين اسان هن ڪميونٽيءَ کي عام انسان طور ٽريٽ نه ٿا ڪريون. هنن سان ميل جول عام ماڻهن وانگر نه ٿي ڪئي وڃي. توهان مشڪل سان ڪهن ٽرانز جينڊر کي ڪنهن ڪلينڪ يا اسپتال ۾ علاج واسطي ڏٺو هوندو. اهي علاج ڪٿان ۽ ڪيئن ڪرائيندا آهن؟ اوهان ڪٿي به کين عام ماڻهوءَ واري زندگي گذاريندي نه ڏٺو هوندو. اسان جي سڳوري قومي شناختي ڪارڊ ۾ عورت ۽ مرد جو جنس ۾ آپشن آهي پر ٽرانز جينڊر وارو نه آهي. جيڪڏهن ڪنهن هجڙي جو شناختي ڪارڊ ٺهيل آهي ته ان ۾ تعجب جهڙي ڳالهه اها آهي ته فوٽو واري خاني ۾ وڏن وارن ۽ عورت جو ڏيک ڏيندڙ تصوير هجي ٿي پر جنس واري خاني ۾ ”مرد“ لکيل هوندو آهي.

اسان وٽ آدم شماري ۽ گهرشماريءَ ۾ هيترو تعداد رکندڙ ڪميونٽيءَ کي شامل نه ڪيو ويو آهي. هڪ سفارش اها به ٿي سگهي ٿي ته ايندڙ آدمشماري ۽ گهر شماريءَ ۾ هن سڄي ڪميونٽي کي شامل ڪيو وڃي. جيترو تعداد ڊڪليئر ٿئي، ان آڌار نوڪرين جي ڪوٽا مقرر ڪئي وڃي. کين اسيمبلين ۾ مخصوص ڪوٽا (especial quota) تي آندو وڃي جيئن قومي ۽ صوبائي اسيمبلين ۾ هنن جا پهتل نمائندا پنهنجي ڪميونٽي جي مسئلن کي چڱيءَ طرح ايوان آڏو رکي سگهن ۽ مسئلن جي نشاندهيءَ کان سواءِ انهن جي حلن بابت تجويزون ڏئي سگهن. انڊيا ۾ هر صوبي مان هڪ نمائندو اسپيشل ڪوٽا تي خواجه سرائن مان چونڊجي ٿو. سڌريل سماج ۾ هنن کي برابر حق فراهم ٿيل آهن پر اسان وٽ هو بنيادي حقن کان محروم آهن. کين ووٽ ڏيڻ جو به حق ناهي. هو اڃا به اونداهي دؤر جا رهواسي آهن ۽ سمورن بنيادي سول رائيٽس (انساني حقن) کان محروم آهن.

سپريم ڪورٽ کي اپيل آهي ته اها ان سڄي ڪميونٽيءَ جو ووٽ رجسٽرڊ ڪرائڻ جي هدايت ڪري ته جيئن عام چونڊن ۾ اهي پنهنجي ووٽ جو استعمال ڪري سگهن.

(ڪنهن دوست ٻڌايو ته حيدرآباد ۾ هڪ مشهور هجڙي کي هن ڪارل مارڪس پڙهندي ڏٺو–  ٿينڪ لارڊ، ڪميونسٽ ملڪن ۾ هنن جي حالت زار ڪيئن هوندي هئي ۽ روشن خيال سيڪيولر ترڪيءَ جي باني ڪمال اتاترڪ جي دؤر ۾ ساڻن ڪهڙو رويو روا رکيو ويو هو؟).

اسان کي اميد آهي ته مائي لارڊ جسٽس افتخار محمد چوڌري ايترو ڪجهه ڪري سگهندو جو ڄاڻايل ڪميونٽيءَ جي (1) مردم شماري ممڪن بڻجي سگهندي (2) کين ووٽر لسٽن ۾ رجسٽرڊ ڪري ايندڙ عام ۽ مڪاني چونڊن ۾ ووٽ ڪرڻ ۽ ويندي چونڊن ۾ بيهڻ جو حق ڏنو ويندو يا (3) سندن مخصوص ڪوٽا مقرر ڪئي ويندي (4) قومي شناختي ڪارڊن ۾ هنن لاءِ الڳ جنس وارو خانو ڇڏيو ويندو ۽ انهيءَ نشاندهيءَ ۾ قباحت محسوس نه ڪئي ويندي (5) نوڪرين ۾ برابر ڪوٽا مقرر ڪئي ويندي ته جيئن هو بيروزگاريءَ کي منهن ڏئي سگهن ۽ باقي شهرين سان گڏجي سماج جي هر شعبي ۾ ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهن (6) هنن لاءِ تعليمي ادارن ۾ داخلا کي يقيني، ضروري ۽ مفت بڻايو وڃي ۽ (7) کين مڪمل سماجي انصاف مهيا ڪيو وڃي.

ڳالهه رڳو اهي مسئلا حل ڪرڻ يا ڪوٽا مقرر ڪرڻ جي نه آهي. پر اصل ۾ سماج اندر جيڪو رويو هنن لاءِ ڊگهي سماجي غلاميءَ جو ذريعو بڻيل آهي، ان کي ختم ڪرڻ جي ضرورت آهي. عام ماڻهن کان وڌيڪ ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته ميڊيا، انٽلجنشيا، سول سوسائٽي جا سمورا گروپ ۽ سماج ۾ راءِ رکندڙ حلقا هاڻ سندي پرهيزگاري، لڄائپ ۽ شرمساريءَ مان نڪرن ۽ خود سندو رويو تبديل ڪن ته ان جو اثر عام ماڻهوءَ تي به يقينن ايترو پوندو.

اهو سڀ ڪجهه اسين هڪ اهڙي ملڪ ۾ ممڪن ٿيندي ڏسڻ گهرون ٿا، جتي هڪ ايس ايم ايس (SMS) ۽ اي ميل جيڪڏهن سائبر ڪرائيم ايڪٽ هيٺ اچي ٿي ته ان جي سزا 14 سال قيد آهي. اهو مسلم دنيا جو الميو آهي.

مصر ۾ تازو هڪ سرڪاري ملازم جي صدر حسني مبارڪ تي طنزيه نظم لکڻ تي 14 سال سزا ٻڌائي وئي آهي ۽ ان کي 14 سالن جي سزا ۾ جيل ڀيڙو ڪيو ويو آهي. صدر حسني مبارڪ جي مصر هڪ نظم کان ايترو ڊنل آهي؟

اهڙي طرح اسلامي دنيا جو واحد ائٽمي طاقت رکندڙ ملڪ جتي پيئڻ، نچڻ ۽ هر آزاد قدر تي پابندي آهي. سڀ ڪجهه منافقت ۽ ٻٽي معيار جي انيڪ پردن ۾ لڪل آهي ۽ ٻاهر جيڪو ٿي رهيو آهي اهو عظيم ٽوپي ڊرامو آهي. اهڙي ملڪ ۾اسان چاهيون ٿا ته سماج جي ڌڪار جي ڊگهي تاريخ رکندڙ انهيءَ ڪميونٽي سان انصاف ڪيو وڃي. معاشي انصاف ۽ سماج ۾ برابري ڀريو انصاف.

مائي لارڊ جسٽس چوڌري جيڪڏهن پنهنجي ايڪٽوزم (فعاليت) کي ان دائري ۾ رکي ٿو ۽ هن جي سپريم ڪورٽ پارليامينٽ ۽ حڪومت جي دائري ڪار يا هر مامري ۾ مداخلت نه ٿي ڪري، ته هو واقعي به نجات دهنده طور ياد رکي سگهجي ٿو. هو سڄي عمر انهيءَ ڪرسيءَ تي نه هوندو پر جي هن پنهنجي انهيءَ ٽينوئر کي اسان جي سماج کي ڄور وانگر چهٽيل ڪيترن ناسورن کي ختم جي نه به ڪرائي سگهيو ۽ رڳو انهن متعلق نوٽيس به وٺي سگهيو ته اها به وڏي ڳالهه آهي. سچ ته وڏي ڳالهه آهي.

imdadsoomro@gmail.com

ٽارگيٽ ڪلنگ جي روپ ۾ رچايل دهشتگردي آخر مقصد ڇاهي؟ ليکڪ : گل مورو

ڪراچيءَ ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ جي سمورن واقعن جي عدالت جاچ ڪرائڻ سان گڏ سنڌ سرڪار ڪراچيءَ ۾ رينجرز کي گرفتارين ۽ تلاشيءَ جا اختيار ڏئي ڇڏيا آهن، جنهن بابت سنڌ جي وڏي وزير، سنڌ جي گهرو وزير ۽ وفاقي وزير داخلا رحمان ملڪ مورڙي جي ماڳ ڪراچيءَ ۾ گڏيل پريس ڪانفرنس ڪندي اهو چيو ته ايئن سمجهيو وڃي ته اڄ کان ٽارگيٽ ڪلنگ جو ڪو به واقعو نه ٿيندو. جيڪڏهن ڪو واقعو ٿيو ته سخت ايڪشن ورتو ويندو. هن ميڊيا بريفنگ ۾ اهو به ميڊيا کي ٻڌايو ويو ته ڊي آءِ جي جي سربراهيءَ ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ جي روڪٿام لاءِ ڪرائيمز مينجمينٽ يونٽ پڻ قائم ڪيو ويو آهي. هن يونٽ ذريعي ڏوهارين ۽ دهشتگرد ڪاررواين ڪندڙن تي نظر رکي ويندي ۽ هٿيارن جي روڪٿام لاءِ پڻ ڪوششون ورتيون وينديون. جڏهن ته ٽارگيٽ ڪلنگ واقعن جي تحقيقات به متحده جي قتل ٿي ويل ڪارڪن کان شروع ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو آهي. ڇو ته جنهن ڏينهن مورڙي جي ماڳ ڪراچي ۾ رحمان ملڪ جي روح کي راحت سان سنڌ سرڪار جي وڏڙن سان ميڊيا سامهون ٻوليون، ٻوليون پئي ويون. ان وقت اليڪٽرانڪ ميڊيا جي بريڪنگ نيوز هلي رهي هئي ته ڪراچيءَ جي گارڊن واري علائقي ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ دوران متحده جو ڪائونسلر هيلمٽ پاتل ۽ ٻٽ ٻڌل ٽن هٿياربندن سراج کي گوليون هڻي قتل ڪري ڇڏيو. جڏهن ته متحده جي ٻن ٻين ڪارڪنن کي به انهيءَ ئي ڏينهن نشانو بڻايو ويو، جنهن کان پوءِ رينجرس کي اختيار ڏيڻ ۽ عدالتي جاچ جي شروعات به هنن متحده جي ٽن ڪارڪنن جي قتل واري واقعي کان ڪرائڻ جو اعلان ڪيو ويو آهي. هونئن به ڪراچي ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ جا واقعا ايترا ته وڌي چڪا آهن جو ڪو به ڏينهن يا پهر خالي ناهي جو ڪو واقعو نه ٿيندو هجي. ڏٺو وڃي ته هن مخصوص ۽ معنيٰ خيز ٽارگيٽ ڪلنگ جي انوکن واقعن ۾ هن وقت تائين هڪ سئو کان وڌيڪ سياسي ڪارڪن قتل ٿي چڪا آهن، جنهن ۾ سنڌ اندر سمورين سياسي ڌرين جي ڪارڪنن کي نشانو بڻايو ويو آهي، جنهن ۾ پ پ، متحده، حقيقي، اي اين پي کان وٺي قومپرست پارٽين جي ڪارڪنن کي پڻ وڏي پلاننگ تحت نشانو بڻايو ويو. اهو ٽارگيٽ ڪلنگ وارو سلسلو اڃان جاري آهي. وڏي ڳالهه هڪ سئو کان وڌيڪ ڪارڪن قتل ٿيڻ کانپوءِ به اڃان تائين ملڪي ايجنسيون ڪنهن به واقعي جا مک سبب نه ڳولي سگهي آهي ته اهي ڪهڙيون قوتون آهن جيڪي ڄاڻي واڻي هڪ وڏي راند تحت سڀني سياسي پارٽين جي سياسي ڪارڪنن کي نشانو بڻائي رهيون آهن. لازمي آ ته ان پٺيان ڪا سوچيل ڳجهارت هوندي جنهن تحت هي ڪارروايون ڪراچيءَ ۾ ڪيتري وقت کان ٿي رهيون آهن جو سياسي ڪارڪنن کي پنهنجن گهرن، آفيسن ۽ روڊن رستن تي نشانو بڻايو پيو وڃي. ان مان ثابت ٿئي ٿو ته ڪي مخصوص قوتون ڪراچيءَ ۾ ايندڙ وقت اندر ڪا وڏي راند کيڏڻ پيون چاهين، انهيءَ پسمنظر ۾ ئي هي دهشتگردي جيڪا ٽارگيٽ ڪلنگ جي روپ ۾ ٿي رهي آهي جنهن متعلق ملڪي وزير داخلا رحمان ملڪ جي انهن لفظن مان ئي هنن واقعن جو ڀانڊو کلي پوي ٿو، جنهن چيو آهي ته ٽارگيٽ ڪلنگ ۽ دهشتگردي واقعن ۾ هڪجهڙائي آهي ۽ دهشتگردي ڏاج ۾ مليل آهي! سو هيءَ ڏاج ۾ مليل دهشتگردي جو ئي نتيجو آهي جو اڄ سياسي پارٽين جي ڪارڪنن جي مٿي تي هر وقت موت راڪاس گهمي رهيو آهي.

ان جو مک سبب اهو آهي جو ڪراچيءَ ۾ ٻاهرين لوڌ کي آڻي، شهر جو امن ۽ سُڪون برباد ڪيو ويو ۽ هي سڄو عذاب ڪراچي جي ڌرتي ڌڻين کي ان وقت ڀوڳڻو پيو جڏهن جنرل ضياءَ جي دور حڪومت ۾ سوويت افغان جنگ دوران افغاني پناهگيرن جا رُخ ملڪي مفاد جي نالي ۾ ڪراچيءَ جو رُخ ڪرايو ويو. هنن ئي افغاني پناهگيرن هتي اچي جيڪو هٿيارن ۽ منشيات جو وڏي کان وڏو ڪاروبار شروع ڪيو، ان جي ڪري ڪراچيءَ جو امن داءَ تي لڳڻ شروع ٿيو. ان جو ئي نتيجو نڪتو جو هاڻي ڪراچيءَ اندر هٿيارن جا انبار ايترا ته ڪٺي ٿي چڪا آهن جو سمجهه ۾ ڪا به ڳالهه نٿي اچي ته اهي لکن جي تعداد ۾ غيرقانوني هٿيار جيڪي غيرقانوني طور وڏي منصوبابنديءَ سان آندا ويا. اهي هٿ ڪرڻ لاءِ ڪا لاڀائتي جستجو ڇو نه ڪئي وئي. يارن جا ڪي ٻيا مقصد آهن! لازمي آ ته هنن هٿيارن کي آڻڻ ۾ به ڪي قوتون ملوث هونديون. انهن قوتن کي وائکو ڪرڻ سان ئي اصل حقيقتن جي ڄاڻ پوندي ته اهي ڪهڙا چهرا هيا جن پنهنجي مخصوص مفادن جي ڪري سنڌ جي روشنين واري شهر ڪراچيءَ جي دنيا جهان جي يتيمن جو گهر ڇو بڻايو ۽ دنيا جهان جي بارود کي هتي ڇو آندو ويو. اهي ئي سوال هن وقت به جواب طلبين ٿا. ڇو ته جيڪڏهن سوويت افغان جنگ وقت افغاني پناهگيرن کي لکن جي تعداد ۾ آڻي بارود جا انبار نه ڪٺي ڪيا وڃن ها ته اڄ ڪراچيءَ جي ههڙي صورتحال نه هجي ها جو هن وقت هر گهٽي کان وٺي هر خدا جي بستيءَ تائين پارا چنار جو ڏيک ڏئي رهي آهي ۽ هر دور حڪومت ۾ ڪراچيءَ ۾ امن امان جو سبب ڄاڻائي رينجرس کي مالي معاونت سان گڏ اختيار به ملندا رهيا. ان جي باوجود اڄ ڏينهن تائين ڪراچي هٿيارن ۽ ڌارين جي آبادڪاري کان پاڪ شهر نه ٿي سگهيو. جڏهن ته هر سال سنڌ سرڪار جيڪا به آئي اها امن جي نالي ۾ رينجرس کي سنڌ جي وسيلن مان پالندي ته رهي پر امن ڪڏهن به نه ٿي سگهيو. هن وقت جڏهن هنن ٽارگيٽ ڪلنگ جي واقعي تي عدالتي تحقيقات جو فيصلو ٿيو آهي ته ان جي سمورن رُخن کي سامهون رکي جاچ ٿيڻ گهرجي ۽ جن جن پارٽين جا سياسي ڪارڪن نشانو بڻيا آهن انهن جي وارثن کان وٺي سياسي قيادتن جا بيان به رڪارڊ ٿيڻ گهرجن ته جيئن اهو معلوم ٿي سگهي ته اهڙي ڪهڙيون قوتون ۽ منحوس چهرا آهن جن مورڙي جي ماڳ ڪراچيءَ جو سڪون ئي ڦٽائي ڇڏيو آهي، جنهن جي ڪري هن وقت سموريون سياسي ڌريون پڻ خوف ۾ مبتلا آهن. ڇو ته سياسي پارٽيون ئي سماج جي بهتري لاءِ سوچينديون ۽ فيصلا ڪنديون آهن. سو هن دهشتگرديءَ واري دور ۾ سنڌ جي سياسي ڪارڪنن کي نشانو بڻائن ڪنهن نه ڪنهن ڳجهي راند جي منصوبابندي نظر اچي ٿي. ٿي سگهي ٿو ته وري ڪراچي جو سڪون ڦٽايو وڃي. ان لاءِ ٽارگيٽ ڪلنگ جي روپ ۾ رچالي دهشتگرديءَ جو انت آڻڻ لاءِ غير جانبداراڻي عدالتي تحقيقات ٿيڻ گهرجي ته اهو واضح ٿيڻ گهرجي ته ٽارگيٽ ڪلنگ جي روپ ۾ دهشتگردي ڪهڙا مخصوص چهرا رچائي رهيو آهي ۽ انهن جو مقصد ڪهڙو آهي!

اڃا به چئو ٿا وفادار ناهيون ليکڪ : عبدالوحيد ڪٽپر

اليڪٽرانڪ توڙي پرنٽ ميڊيا تي اسان ۽ اوهان سڀني ڏٺو ۽ پڙهيو ته جڏهن پنجاب جي اسيمبليءَ اندر سنڌ کي سندس جائز حقن مطابق پاڻي ڏيڻ واري ڳالهه اُٿي. تڏهن ڇا ڇا نه چيو ويو ۽ هن ملڪ جي چونڊيل صدر جي برخلاف ڇا نه چيو ويو.

نه فقط ايترو پر پنجاب جي سينئر وزير ته دڙڪو ڏنو ته هو وزارت تان ئي استعيفيٰ ڏيندو پر پنجاب جو هڪڙو پاڻيءَ جو ڦرو به سنڌ کي ڪو نه ڏنو ويندو!

خبر اٿوَ ته اهو همراهه ڪير هيو؟ پيپلز پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي کٽي ايندڙ ايم ايل اي هائو، هڪڙو جيالو ۽ وڏو پيپلو!

هڪڙي پراڻي چوڻي آ ته هڪڙي قديم ۽ وڏي لئي جي وڻ جي چوٽيءَ تي هڪڙي ننڍڙي ڦوسڙي ويٺي هئي، سو جڏهن اڏرڻ جي ڪيائين تڏهن لئي جي وڻ کي چيائين ته ”ابا، پاڻُ جهل جو مان هاڻي اُڏرڻ ٿي گهران“. تنهن تي لئي وراڻي ڏني ته: ”مائي تو جيتريون ڪيتريون ئي ننڍڙيون ڦوسڙيون توڙي وڏا وڏا پکي منهنجي چوٽيءَ تي اچي ويٺا ۽ اڏري هليا ويا، پر منهنجي صحت تي ڪو به فرق ڪو نه پيو. سو تون هڪڙي پتڪڙي ڦوسڙي جي ويهين ته ڇا ۽ اڏرين ته ڇا ڀلي اڏري وڃ“.

سو صاحبو، هن هڪڙي وزير صاحب جي استعيفا ڏيڻ سان پڻ هيڏي ساري وڏي لئي وانگر پارٽيءَ جي صحت تي ڪو به اثر ڪونه پوندو.

پر هن همراهه جي مٿين تقرير مان اها ته خبر پئي ته پنجابيءَ جي دل آخر ته پنجابيءَ جي آ.” هووي ايڪ ته ڀانوين ڏون ۽ جي ڏون ته هي جهڳو ۽ تون “.

اوهان کي ياد ڏياريان ته جڏهن پنجاب جي اڳوڻي گورنر  مسٽر مصطفيٰ کر پيپلز پارٽي ڇڏي هئي، تڏهن نعرو هنيو هيائين ته: ”سنڌي وزيراعظم نه کپي“ ۽ اشارو هيس شهيد ذوالفقار علي ڀٽي ڏانهن.

پر ٻئي پاسي وري اسان جي سنڌ اسيمبليءَ جي هال ۾ وري سنڌ حڪومت جي ئي پاڻيءَ واري وزير صاحب حڪومت جي پاليسيءَ جي وضاحت ڪندي اعلان ڪيو ته سال 1991ع واري ٺاهه مطابق اسان جي سنڌ کي ٺيڪ ٺاڪ ۽ برابر پاڻي پيو ملي. هاڻي ڇا عرض ڪجي.

اڙي سائين! اوهان ٿورڙي تڪليف وٺي پنهنجيءَ ايئرڪنڊيشنڊ وڏي گاڏيءَ ۾ چڙهي وڃي سنڌو درياهه جي  پل تي ڪار مان هيٺ لهي درياهه شاهه جو ديدار ڪيو ته اوهان کي ڇوليون هڻندڙ سنڌو ننديءَ جي بدران سندس پيٽ ئي سڪي ٺوٺ ٿيل نظر ايندو جو هاڻي ته سندس زمين ئي خشڪيءَ جي ڪري ڦاٽي پئي آ جو اها چيڪي مٽي آ.

هاڻي  انهيءَ سنڌو نديءَ مان تيز رفتار سان ابتو ويندڙ پلو ڪو نه ڏسندؤ. هاڻي توهان سنڌو ندي کي ڪچي کي سيراب ڪندي ڪو نه ڏسندؤ. هاڻي توهان سنڌو نديءَ جي ڊيلٽا ۾مٺي پاڻيءَ جي بدران سمنڊ جي وير ايندي ڏسندؤ. هاڻي توهان درياهه شاهه ۽ اها مڇي ڪو نه ڏسندؤ. هاڻي اها سنڌو ندي جنهن جي مٺي پاڻيءَ جي ڪري ئي اسان سڀ سنڌي زندهه ۽آباد آهيون، اها ندي هاڻي پاڻيءَ سان ڀرجي ڪو نه وهندي ڏسندؤ. پوءِ سنڌي ويچارا ڪاڏي وڃن.

هڪڙي پاسي اهو ”پاڪستان کپي“ چئي چئي ٿڪجي پيا آهيون ته ٻئي پاسي وري اهي حال آهن ته پوءِ هو مهربان. ”اڃان به چون ٿا ته وفادار ناهيون“.

پر جي اسان وفادار ناهيون ته توهان وري ڪهڙا دلدار آهيو.

وساريان نه وسرن…(12) ”سائين علي مردان شاهه ”رقصم“ ۽ جان احمد کُهري جو افسوسناڪ قتل“ ليکڪ : احمد خان جمالي

ـ1971ع ۾ ڊسمبر جي 16 تاريخ تي بنگلاديش وجود ۾ آيو ۽ 20 ڊسمبر تي ذوالفقار علي ڀٽو ”نئين پاڪستان“ جي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر طور اقتدار سنڀاليو.

بنگلاديش جي آزادي جي دوران هڪ طرف جماعت اسلامي جي ذيلي تنظيمن جن ۾ گهڻائي بهارين جي هئي. ”الشمس“ ۽ البدر جي نالي سان مغربي پاڪستان جي فوج سان هر طرح جو سهڪار ڪيو. جڏهن ته ”مُڪتي باهني“ جي نالي سان قائم ڪيل ويڙهاڪ تنظيم بنگلاديش جي آزادي ۾ مکيه ڪردار ادا ڪيو. اوڀر پاڪستان ۾ پاڪستاني فوج جي قيادت ڪندڙ جنرل نيازي ڀارتي فوج جي فاتح ڪمانڊر جنرل اروڙا جي اڳيان جڏهن هٿيار ڦٽا ڪيا ته اهو منظور انتهائي عبرتناڪ هو.

عوامي ليگ ڪميونسٽ پارٽي، نيشنل عوامي پارٽي ۽ ٻين جماعتن جيتوڻيڪ بنگلاديش جي نوجوانن ۽ عوام کي پرامن رهڻ ۽ تشدد کان پاسو ڪرڻ جون اپيلون ڪيون پر ان جي باوجود انتقام جي آگ ۾ جلندڙ مڪتي باهني جي ويڙهاڪن، خاص ڪري ”قادر صديقي“ ڪيترن ئي ”آزادي مخالف“ ۽ پاڪستان آرمي سان سهڪار ڪندڙ بهارين کي بيرحميءَ سان قتل ڪري ڇڏيو.

هڪ طرف ”بهارين“ پنهنجو پاڻ کي سچو ۽ پڪو پاڪستاني قرار ڏيندي ”نئين پاڪستان“ منتقل ڪرڻ لاءِ واويلا ڪئي ته ٻئي طرف بنگلاديش سرڪار پڻ ان ”مٿي جي سور“ مان جند ڇڏائڻ لاءِ پاڪستاني قيادت تي زور ڀريو، جڏهن ته پاڪستان ۾ جماعت  اسلامي ۽ هڪ متعصب لساني ٽولي پڻ هاءِ گهوڙا مچائي ڏني ته ”انهن بهارين کي پاڪستاني هجڻ جي سزا ڏني پئي وڃي“.

اوڀر پاڪستان جو حصو پاڪستان جو اڪثريتي علائقو هو، اهي بهاري پاڪستان ٺهڻ وقت ڀارت جي بهار صوبي مان سنوان سڌا مشرقي پاڪستان ۾ وڃي آباد ٿيا هئا. يعني هنن پاڪستان جو هيءُ حصو ته ڏٺو ئي ڪو نه هو ۽ نه ئي سندن واسطو ڪنهن طرف پاڪستان جي هن حصي سان هو. ان ڪري اُهي هن حصي جا رهواسي يا شهري هجڻ جي دعويٰ ڪرڻ ۾ آخر ڪيئن درست تسليم ڪجن؟؟ ان کانسواءِ پنهنجي مرضيءَ سان بهار مان لڏي بنگال ۾ آباد ٿيڻ کانپوءِ هر طرح سان هنن جو اهو فرض هو ته اُهي اتان جي رهواسين سان گڏجي رهن ها. بنگال جي مفادن کي پنهنجو مفاد سمجهن ها ۽ سياسي، سماجي، اقتصادي ۽ معاشرتي لحاظ کان پنهنجون وفاداريون اتان جي حقيقي ۽ درست سياسي قوتن سان جوڙي رکن ها يا گهٽ ۾ گهٽ خاموش رهن ها پر هن اتان جي اڪثريتي عوام جي نمائندگي ڪندڙ جماعتن جي بدران ”پاڪ آرمي“ جي آپريشن ڪندڙ اهلڪارن سان”وفاداري“ ڪرڻ کي ترجيح ڏني. يعني هنن اتان جي ڌرتي ۽ عوام سان جُڙڻ جي بدران هوا ۾ لٽڪيل حملا ڪندڙ گروهه سان ٻانهن ٻيلي ٿيڻ جي روش اختيار ڪري پنهنجي لاءِ پاڻ ”ڪيمپن ۾ رهڻ“ جون حالتون پيدا ڪيون.

ذوالفقار علي ڀٽو جي حڪومت تي ان وقت چئن پاسن کان دٻاءُ هو ته سندس حڪومت ڪيئن به ڪري ڌرتي کان اکڙيل انهن اجنبي خاندانن کي پاڪستان گهرائي ۽ پاڪستان ۾ آباد ڪرڻ جي آڙ ۾ سنڌ ۾ گهر ٺهرائي آباد ڪري.

ظاهر آهي ته سنڌ جي سڀني وطن دوست ۽ انصاف پسند قوتن ”انهن مطالبن“ ۽ دٻاءَ جي مخالفت ۽ مزاحمت ڪئي. سڄي سنڌ ۾ ”بهاري نه کپن“ جا نعرا لڳندا ۽ احتجاج ٿيندا رهيا.

انهن ئي حالتن ۾ آئين ٺهيو، منظور به ٿيو پر جڏهن ان وقت سنڌ جي صوبائي اسيمبلي ۽ سرڪار سنڌي زبان جي سلسلي ۾ ٺهراءُ بحال ڪيو ته مختلف سياسي ۽ لساني ڌرين ۽ ڳجهين قوتن گڏجي سنڌ ۾ ٻوليءَ جا فساد ڪرايا. انهن فسادن ۾ نه صرف ڪيترائي ڪونڌر قربان ٿيا پر سنڌ ۾ لساني بنيادن تي نفرت پڻ وڌيڪ شدت اختيار ڪئي جيڪا مستقبل جي لاءِ وڌيڪ هاڃيڪار ثابت ٿي.

پيپلز پارٽي جي هر پهرين حڪومت ۾ تعليمي ادارن مان فارغ ٿيندڙ نوجوانن کي وڏي تعداد ۾ مختلف وفاقي توڙي صوبائي ادارن ۾ روزگار جو حق ملڻ شروع ٿيو. جيئن ته سنڌ جون سموريون اهم شاگرد جماعتون سلجهيل، تجربيڪار ۽ بردبار ڪيڊر کان محروم ٿي رهيون هيون ۽ اهو خال شهرت چاهيندڙ، جوشيلن ۽ لاٺڙين والارڻ شروع ڪيو هو، ان ڪري شاگرد جماعتن ۽ ڪارڪنن جي وچ ۾ پڻ هڪٻئي جي لاءِ ”رقابت“ ۽ ”دشمني“ جو ماحول پلجڻ لڳو.

بنگلاديش ۾ هار کاڌل اسٽيبلشمينٽ جي نئين حڪمت عملي تحت ايجنسين نه صرف شاگرد ۽ سياسي جماعتن ۾ مداخلت شروع ڪئي پر منفي غيرصحتمند ۽ غيرسياسي لاڙن کي سگهارو بنائڻ ۾ خاص دلچسپي ورتي.

يوسف جکراڻي ۽ اسرار سرڪي به ان دور ۾ جيئي  سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ اهم اڳواڻ ليکيا ويندا هئا. يوسف جکراڻي، ان وقت سائين غلام مصطفيٰ شاهه کي به ويجهو هو ته سنڌ جي ان وقت جي وڏي وزير سان به ڪنهن نه ڪنهن طرح رابطو ۽ واسطو هو.

بدقسمتيءَ سان اها تلخ حقيقت هئي ته يوسف جکراڻي جي قيادت ۾ شاگردن جو هڪ اهڙو گروپ ان وقت جيئي سنڌ سان لاڳاپيل هو،جنهن کان عام شاگرد ڇرڪندا هئا۽ پري ڀڄندا هئا.

اهڙي طرح شاگردن جو هڪ ٻيو اهڙو ئي گروپ وري انجنيئرنگ ڪاليج ۾ پير منور جي سربراهيءَ ۾ موجود هو، جنهن کان پڻ عام شاگر ٽهندا ۽ ڊڄندا هئا. وڏي بدقمستي اها هئي جو مٿي بيان ڪيل ٻئي گروپ هڪٻئي جا ”مخالف“ هئا.

انهن ڏينهن ۾ ڊاڪٽر افغان کي اسلام آباد ۾ وفاقي سيڪريٽري طور بدلي ڪيو ويو هو ۽ سندس جاءِ تي ڊاڪٽر اي ايف عباسي صاحب (A.F.Abbasi) صاحب ڪاليج جو پرنسيپال هو. ڊاڪٽر عباسي پڻ تمام لائق، محنتي ۽ ايماندار انسان هو.

هڪ ڏينهن انجنيئرنگ ڪاليج جي امتحانن جي تاريخ يا رزلٽ جي سلسلي ۾ ڪاليج جي شاگردن، ڪاليج ۾ جنرل باڊي گهرائي هئي. ان جنرل باڊيءَ ۾ ڪنهن معمولي ڳالهه تان غازي بروهي ۽ سائين شاهنوار شاهه جي وچ ۾ تلخ ڪلامي ٿي پئي. غازي بروهي جو تعلق پير منور وارن سان هو، جڏهن ته سائين شاهنوار شاهه جو واسطو يوسف جکراڻي سان هو.

ان تلخي جي نتيجي ۾ ٻنهي گروهن جي وچ ۾ ”انا“ جو مسئلو پيدا ٿي پيو.

ڪاليج ۾ ٿيل جهڙپ جي خبر جڏهن يوسف جکراڻي کي پئي ته هو باهه ٿي ويو ۽ چند دوستن سان اچي ڪاليج پهتو، ان دوران سڀ شاگرد ٽڙي پکڙي ويا هئا. يوسف ڪاليج جي ڪينٽين ۾ به آيو پر اتي به سندس ”متحارب“ گروپ جو ڪو به سرگرم شاگرد موجود نه هو. ڪينٽين کان ٻاهر نڪتو ته سندس نظر غني درس تي پئي جيڪو ان وقت ڪاليج جي اسٽوڊنٽس يونين جو جنرل سيڪريٽري هو. غني درس جي دوستي ته ضرور پير منور گروپ جي ڪجهه ساٿين سان هئي پر هو اهڙي فسادي ماحول ۽ جهڳڙن کان پري ڀڄندڙ هو.

يوسف جکراڻي غني درس تي فائر ڪيا، پر هو ڪافي پري هو. اتفاق سان ڊاڪٽر عباسي به ان وقت ڪاليج اچي رهيو هو، جنهن غني درس کي ڪار ۾ ويهاري، ڪار کي ڀڄائي، پاڻ کي به ته غني درس کي به بچايو، ڇاڪاڻ جو ان دوران يوسف جکراڻي ڪار تي به فائر ڪري رهيو هو.

ان کانپوءِ يوسف جکراڻي، سر سيد هاسٽل ۾ غازي بروهي جي ڪمري تي آيو، پر غازي ان وقت هاسٽل ۾ نه هو. آءٌ به ان وقت سر سيد هاسٽل ۾ ئي رهندو هوس. يوسف سان به سٺي دعا سلام هئي ته پير منور وارن سان به سٺا تعلقات هئا. مون يوسف جکراڻي کي هٿ ٻڌي چيو ته ”يوسف اوهان کي سنڌ جو قسم آهي ته ايئن نه ڪيو ۽ پاڻ ۾نه وڙهو“. پر جيئن ته يوسف ان وقت سخت ڪاوڙ ۾ هو ان ڪري منهنجي ڳالهه ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري هاسٽل مان هليو ويو.

تاءَ واري ان ماحول ۾ هاڻي ٻئي گروپ ٽولو، ٽولو ٺاهي هلندا هئا. ڪوشش اها هئي ته هڪٻئي جي سامهون نه اچن ۽ ايئن ڪافي ڏينهن بلڪه مهينا گذري ويا.

پير منور، عيسيٰ جمالي ۽ سائين بخش لغاري وارا جڏهن انجنيئرنگ ڪاليج مان پاس ڪري وڃي نوڪرين سان لڳا ۽ يوسف جکراڻي پڻ جڏهن يونيورسٽي مان آخري سال جي امتحان مان فارغ ٿيو ته هڪ رات يوسف جکراڻي، اسرار سرڪي، شاهنواز شاهه ۽ سندس ساٿين رات جو انٽرنيشنل هاسٽل جي ان ڪمري ۾وڃي فائرنگ ڪئي جنهن ۾ سندن مخالف گروپ سان واسطو رکندڙ علي مردان شاهه، جان احمدکُهرو ۽ عبدالمجيد جمالي ۽ سندس ٻيا ڪجهه دوست ويٺل هئا. فائرنگ جي نتيجي ۾ علي مردان شاهه ۽ جان احمد کُهرو گذاري ويا جڏهن ته عبدالمجيد جمالي سخت زخمي ٿيو، جنهن کي پيٽ ۾ گولي لڳي هئي.

رات جو وقت هو ۽ ڪافي رات گذري چڪي هئي، انجنيئرنگ ڪاليج جو شاگرد آفتاب ميمڻ ان وقت انٽرنيشنل هاسٽل ۾ رهندو هو، اهو ڀڄندو ڀڄندو مون وٽ سر سيد هاسٽل آيو ۽ سڄي ڳالهه ٻڌايائين. علي نواز ڪلهوڙو ان وقت انٽرنيشنل هاسٽل جو ”پرو ووسٽ“ هو.

مون سائين پير مظهرالحق کي فون ڪئي، سڄي افسوسناڪ صورتحال کان آگاهه ڪيو ۽ کيس فورن ايمبولينس، انٽرنيشنل هاسٽل ۾ موڪلڻ ۽ رت جو انتظام ڪرڻ لاءِ عرض ڪيو. پير مظهرالحق ان وقت سنڌ يونيورسٽي جي هاسٽلن جو انچارج هو يا غلام مصطفيٰ شاهه جو پي آر او هو. اسان به لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄامشورو اسپتال پهتاسين ته پير مظهر به اتي موجود هو. ڏاڍو غمگين ۽ پريشان هو، مونکي چيائين ته ”توکي ڪيترو چوندو هوس ته هنن ٻنهي ڌرين جو ٺاهه ڪراءِ“.

سائين پير مظهر جي ڳالهه ته پنهنجي جاءِ تي درست پر ان ماحول ۾ منهنجي ڪير به ٻڌڻ لاءِ تيار نه هو، ڇا ڪجي.

سڄي يونيورسٽي ۽ ڪاليج جو مجموعي ماحول ”اُداس“ ۽ ”ڏکارو“ هو. سڀني جي زبان مان اهو جملو پئي نڪتو ته ”ايئن نه ٿئي ها ته بهتر هو!!“

سائين علي مردان شاهه، نوان جتوئي جو رهواسي هو، خوبصورت، جذباتي ۽ عجيب نوجوان هو. پيپلز پارٽي جو حمايتي هوندو هو. مون وٽ اڪثر هاسٽل ۾ ايندو هو. هڪ دفعي بهارين جي مسئلي کي چيائين ته احمد خان دل چوي ٿي ته ”بهارين جي پهرين جهاز کي آءٌ پاڻ بم سان اڏايان“، ”ٻُڌاءِ ته ان لاءِ ڇا ڪيان“.

شاعر به هو، سندس تخلص رقصم هو. سندس ٻيو هڪ ڀاءُ هو جيڪو ڪجهه ڪجهه ”مجذوب“ قسم جو محسوس ٿيندو هو.

سائين علي مردان شاهه جو والد جڏهن ڄامشوري سندس ”خاموش جسم“ کڻڻ لاءِ آيو ته ڏاڍو، ڏاڍو ڏک ڪيائين ۽ غلام مصطفيٰ شاهه کي ڏوراپا ڏنائين. علي مردان شاهه جي والد، معاوضو وٺڻ کان به انڪار ڪيو هو ۽ چيائين ته ”منهنجو پُٽ شهيد آهي“. علي مردان شاهه جو والد بيشڪ بهادر ۽ هڪ سٺو ”پيءُ“ هو. علي مردان شاهه پنهنجي اباڻي ڳوٺ ۾ دفن آهي. اڄ مٿس ميلا به لڳن پيا ته سندس شاعري به ڳائجي پئي.

علي احمد کُهرو، دادو جو رهواسي هو، ماءُ پيءُ جو اڪيلو پُٽ هو، غريب خاندان سان سندس واسطو هو. غربت به ايتري جو ڪاليج ۽ هاسٽل جا خرچ به نه ڀري سگهندو هو. جيئن ته علي مردان شاهه به تعليم دادو ۾ حاصل ڪئي هئي، ان ڪري ٻنهي جي پاڻ ۾ سُٺي دوستي هئي. هن افسوسناڪ واقعي سڄي سنڌ، خاص طور تي شاگرد تحريڪ کي ”جمهوري“ وڌو.

تنظيمي لحاظ کان عبدالمجيد جمالي جو واسطو به جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن سان هو پر سندس دوستي علي مردان شاهه وارن سان به هئي ته هو شاگردن جي پاڻ ۾ وڙهڻ جي پڻ خلاف هو، پر ان حملي ۾ پاڻ به زخمي ٿي پيو.

مون کي ياد آهي ته اسپتال مان فارغ ٿيڻ ۽ ڪجهه صحتياب ٿيڻ کانپوءِ هڪ ڏينهن آءٌ ۽ عبدالمجيد گڏجي ڪراچي آياسين، ڇاڪاڻ ته اسان حفيظ پيرزادي واري ڪيس ۾ ضمانت تي آزاد هئاسين پر پوءِ به وقت بوقت ٽربيونل ۾ شنوائي تي وڃڻو پوندو هو. اسان جڏهن ڪراچي پهتاسين ته عبدالمجيد جمالي چيو ته ”سائين جي ايم سيد کي سلام ڪندا هلون“.

اسان جڏهن حيدر منزل پهتاسين ۽ سائين سان رسمي حال احوال ڪياسين  ته ڳالهين جي دوران سائينءَ، مجيد کي چيو ته ”پاڻ ۾ ٺهي وڃو“، ڀلا وڌيڪ نه ته ”شاهنوار شاهه سان ٺهي وڃو“. مجيد جمالي، سائين جي ان خواهش جي موٽ ۾ خاموش رهيو پر ملاقات کانپوءِ ٻاهر اچي ڏک ڪيائين.

ان وقت اُهي افواهه پڻ هليا هئا ته جيڪڏهن ان رات اها واردات نه ٿئي ها ۽ ايئن اهو جهيڙو ختم ٿي وڃي ها ته ڪجهه ڏينهن اندر، يوسف جکراڻي کي ڊي ايس پي جا آرڊر ملڻ وارا هئا. ان خبر يا افواهه ۾ ڪيتري صداقت هئي، ان سلسلي ۾ وڌيڪ ڪا به ڄاڻ يا پڪ نه آهي.

بهرحال، ان دردناڪ واردات جي نتيجي ۾ ڪيس به داخل ٿيا ته گرفتاريون به ٿيون پر نتيجو ڪو به نه نڪتو. ڪيس ”ڪٻاڙخاني“ جي حوالي ٿي ويا، انصاف اڏامي ويو. علي مردان شاهه ۽ جان احمد جي والدين جي ”اميدن“ جا ڏيئا اجهامي ويا پر قتل جي اها واردات دوستن کي به روئاريندي رهندي ته مجرمن کي پڻ پڇتاءُ ۽ پشيمانيءَ جي احساس هيٺ هميشه تڙپائيندي رهندي.

علي مردان شاهه جو ٻهڪندڙ چهرو ۽ جان احمد کُهري جو معصوم خاموش چهرو اڄ به جڏهن اکين اڳيان ايندو آهي ته سچ پچ ته سندن ”ابدي جدائي“ تي يقين به نه ايندو آهي ته دل به ڏاڍي ماندي ۽ وياڪل وياڪل ٿي پوندي آهي.

ڏسو ته انجنيئرنگ ڪاليج ۾ معمولي تلخي ڪنهن جي ڪنهن جي وچ ۾ ٿي ته ان جو هانءُ ڏاريندڙ نزلو وري ڪنهن تي ڪريو؟!

ان ڪري ”نفرت“، ”انتقام“ ۽ ”انا“ بدران سهپ، محبت، پنهنجائپ ۽ درگذر ڪرڻ ۾ ڪيڏو نه مزو آهي. ڪيڏو نه سڪون آهي!! ڪاش انسان منفي احساسن کي اڀارن جي بدران انسان جي مثبت ۽ انسان

نوٽ ڪرڻ جهڙيون ڳالهيون ليکڪ : زرار پيرزادو

سنڌ جي مجموعي تباهي جا ڪارڻ صرف سامراج، پنجاب ۽ اسٽيبلشمينٽ ئي ناهن پر ڪجهه اسان پاڻ به ذميوار آهيون. پنهنجي سنڌ اندر سنڌي حڪومتون سنڌي وزير، سرڪاري ادارا ۽ انهن ادارن ۾ ڪم ڪندڙ وڏا سنڌي آفيسر توڙي ننڍا ملازم به ڪم جي حساب سان ڪک ٻيڻو ڪرڻ لاءِ تيار ناهن هوندا. سنڌي ماستر پنهنجن ڳوٺن جي اسڪولن ۾ پڙهائڻ نٿا وڃن، سنڌي ڊاڪٽر اسپتالن ۾ ويهڻ لاءِ تيار ناهن، زرعي فيلڊ آفيسر پنهنجيون سون ورنيون زمينون ڏسڻ نٿا وڃن، آبپاشي ملازم آهن ته واهن ۽ ڪئنالن ۾ پوندڙ گهارن ۽ انهن گهارن وگهي ٻڏندڙ ڳوٺن کي بچائڻ جي ڪا ڊيوٽي ادا نٿا ڪن. هتي گهر ويٺي مفت پگهارون کڻڻ جو رواج آهي. پنهنجي سنڌ ۽ پنهنجن سنڌي ماڻهن جي خدمت جو جذبو اسان سنڌين ۾ به ناهي. پر جيڪڏهن ڪم ڪرڻ جو جذبو هجي محنت ڪجي ته سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو به عالمي سطح تي پاڻ مڃائي سگهن ٿا، پنهنجو نانءُ ڪڍي سگهن ٿا. جيئن ماحوليات جي وزارت وڻڪاري مهم جي شروعات ڪندي ڪالهه ٺٽي ضلعي جي ڪيٽي بندر جي علائقي ۾ هڪ ڏينهن اندر پنجن لکن کان مٿي تمر جا وڻ لڳائي هندستان جو هڪ ڏينهن ۾ سڀ کان وڌيڪ وڻ لڳائڻ جو عالمي رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيو آهي. پر نوٽ ڪرڻ جي ڳالهه اها آهي ته ماڻهو پڇن ٿا ته انهن لکين وڻن کي آباد ڪرڻ لاءِ پاڻي ڪٿان ايندو؟! پنجاب طرفان 91 واري معاهدي تحت گهربل پاڻي نه ملڻ ڪري ئي سنڌو ڊيلٽا ۾ ورهين کان آباد تمر جا لکين وڻ تباهه ۽ برباد ٿي چُڪا آهن.

سوات ۽ مالاڪنڊ ڊويزن ۾ طالبان خلاف ٿيل آپريشن جي مڪمل ٿيڻ کانپوءِ متاثر علائقن مان لڏي ويلن جي خيرن سان وري پنهنجن علائقن ۽ اجهن ڏانهن واپسي جو سفر شروع ٿي ويو آهي. انهيءَ آپريشن ڪري متاثرن جي سڀ کان وڏي لڏ جڏهن سنڌ اچي لٿي هئي ته تڏهن ئي سنڌ جي قومپرست پارٽين، ساڃاهه وند ڌرين توڙي سنڌي ميڊيا جو خيال هو ته سنڌ حڪومت آپريشن متاثرن کي ڪنهن ٻئي صوبي ۾ رهائي اتي انهن جي ڀلي هر ممڪن مدد ڪري پر سنڌ ۾ غير ضروري طور تي گهرائي رهائڻ جي غلطي نه ڪئي وڃي ڇاڪاڻ ته اهي وري واپس وڃڻ جو نالو ئي نه وٺندا. حڪومت جڏهن پوءِ به ڌارين کي سنڌ اندر آندو ته ان عمل خلاف سخت مزاحمت ڪئي وئي. البته سنڌ حڪومت جو تڏهن اهو چوڻ هو ته ”جيڪي به متاثرآيل آهن سي عارضي طور تي آيل آهن سندن باقاعدي رجسٽريشن ڪئي وئي آهي ۽ جڏهن حالات بهتر ٿيندا ته ان رجسٽريشن تحت ئي سندن هر قيمت تي واپسي ممڪن بڻائي ويندي. بهرحال هاڻي واپسي جو وقت اچي ويو آهي ۽ سڄي ملڪ مان متاثر خاندان پنهنجن علائقن ڏانهن واپس وڃي رهيا آهن پر نوٽ ڪرڻ جي ڳالهه اها آهي ته سنڌ ۾ آيل 60 هزار متاثرن جي اڃا واپسي شروع نه ٿي آهي.