• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

گلابي گهٽائون ڇڏيو ٿا وڃون ليکڪ : غلام مصطفيٰ سولنگي

الائي ڇو وقت ڪنهن سان به دوستي نٿو رکي، نه چاهتن جا هو چَس ٿو ڄاڻي ۽ نه ئي لاچار ۽ بيوس دلين کي در مان جو ڪو گَسُ ٿو ڏئي! داڻو داڻو ٿي وکري ويل هي انهن ماڻهن جي ڪٿا آهي جيڪي اڃا جيئڻ چاهيندا آهن، ڪجهه ڪرڻ چاهيندا آهن پر وقت تي ايندڙ موت کين ڪابه مهلت نٿو ڏئي. شيخ اياز، استاد بخاري، تنوير عباسي، استاد محمد يوسف، جيجي زرينه بلوچ ۽ علڻ فقير جهڙا قوي بي رحم موت وقت کان اڳي اسان کان کسي ورتا.

”وکريل ماڻهو“ جهڙو ناول ڏيندڙ هي انهيءَ ماڻهو جي درد ڪٿا آهي، جيڪو اڃا جيئڻ چاهي پيو. ڪجهه ڪرڻ چاهي پيو پر موت کيس ڪابه مهلت نه ڏني.

هن جيئڻ چاهيو پئي پنهنجي پيارن پيارن رشتن جي خاطر، هن جيئڻ چاهيو پئي پنهنجي ڌرتيءَ جي ماڻهن لاءِ لکڻ خاطر، هن جيئڻ چاهيو پئي گولين جو کاڄ بڻجي ويل وڏي پٽ اياز انور سولنگي جي معصوم پٽ ڪئف ڪريم لاءِ بهتر مستقبل تلاش ڪرڻ خاطر. پر بي رحم موت وقت کان اڳ کيس ڀاڪر پائي سوين اکين کي آلو ڪري ڇڏيو.

فاروق سولنگي سٺي ڪهاڻيڪار سان گڏ سٺو ٽي وي ڊراما ليکڪ به هو. سندس مشهور ٽي وي ناٽڪ ”گامون سچار“ اڄ به ماڻهن جي دلين تي نقش ٿيل آهي.

فاروق سولنگي 10 نومبر 1947ع تي دادو شهر ۾ جنم ورتو، هن 1971ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ مان ايم اي سوشيالاجي ۾ ڪئي.

هن لکڻ جي شروعات 1974ع کان ڪئي، سندس پهرين ڪهاڻي 1974ع ۾ حيدرآباد مان نڪرندڙ ادبي رسالي سهڻي ۾ شايع ٿي. ان کانپوءِ 1980ع تائين هن مسلسل ۽ تمام سٺو لکيو. پي ٽي وي سميت مختلف خانگي ٽي وي چينلن تي سندس لکيل ڪيترائي ڊراما ٽيليڪاسٽ ٿيا. ”گامُون سچار“ جون 26 قسطون ٽيليڪاسٽ ٿيڻ کانپوءِ سندس شهرت ۾ اضافو ٿيو. پوءِ هن اردو ڊراما به لکيا. اردو ڊراما سيريل بيچاره جون 12 ۽ دنيا ديواني سيريل جون 9 قسطون پي ٽي وي تان ٽيليڪاسٽ ٿيون ان کان علاوه هن ڪيترائي سولو پلي به لکيا.

سندس ڪهاڻين جو پهريون مجموعو ”سرد هوائون“ سال 2000ع ۾ ڇپيو ۽ تازو سندس ناول وکريل ماڻهو ڇپجي منظرعام تي آيو.

هو ڏاڏو تنهاپسند ۽ زندگي پرست هيو. موت جو تصور هن وٽ ماءُ جي پيٽ ۾ هجڻ وارو هو. هو خوشحال اديبن مان نه هو ڇو ته ليکڪن کي اهو معاوضو نٿو ڏنو وڃي جيتري سندس محنت هوندي آهي. اهوئي سبب آهي جو هو ڪُل وقتي ليکڪ ٿي نه سگهيو بس شوق ۾ لکندو هو جن لکڻين ۾ ڌرتيءَ جي ماڻهن جو درد سمايل آهي.

هو جڏهن گهران نڪرندو هوته پنهنجي اصل فاروق سولنگي کي ماري هڪ نئين فاروق سولنگي کي جنم ڏئي پنهنجي ڪم ڪار سان نڪري ويندو هو. هو حالتن سان ٺاهه ڪرڻ وارو ماڻهو هو، جنهن موت سان به ٺاهه ڪري ڇڏيو.

هن پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته مان بزدل، ڊڄڻو ۽ حالتن سان ٺاهه ڪرڻ وارو فرد آهيان ڇو ته مان زندگي پرست آهيان ۽ جيون گهارڻ چاهيان ٿو. مڃان ٿو ته مان ادب ۾ سڀ ڪجهه سچ نٿو لکان جيڪو ڪجهه لکان ٿو ان ۾ ٺاهه ۽ مفاهمت شامل آهي. مان سقراط جهڙو بهادر ناهيان.

اڄ حالتون ئي بدلجي ويون، وقت کي ڪير سمجهائي وقت بادشاهه آهي، وقت وقت جي ڳالهه آهي. ڪالهه پٽ جي مڙهه تي پيءُ جون انصاف لاءِ پڪارون هيون اڄ پيءُ جي مڙهه تي ڪنهن جون پڪارون آهن. بس گذري ويل وقت ياد اچي ٿو ۽ دستور دنيا ياد ڪندي هي دل چوي ٿي!

تو وڇوڙيا ڪئين زمانا…. هاءِ زمانا

فاروق سولنگي رڳو ڪهاڻيڪار، ڊراما نويس نه هو پر هو حساس دل ۽ ڪشادو ذهن رکندڙ هن دور جو تمام وڏو ماڻهو هو، جنهن جو هن معاشري ۾ ڪوبه قدر نه ڪيو ويو. جيڪڏهن هو يورپ ۾ پيدا ٿئي ها ته کيس گلن جا هار پارائي مڃتا ڏني وڃي ها. فاروق سولنگي کي مان تڏهن کان سڃاڻان جڏهن هو مون کي بلڪل به نه سڃاڻيندو هو. مون جڏهن ادبي کيتر ۾ پير پاتو تڏهن مون سندس هڪ ڪهاڻي پڙهي هئي جنهن منهنجي ذهن جا تاڪ کولي ڇڏيا هئا. انهيءَ ڏينهن کان وٺي ساڻس ملڻ جي خواهش اندر ۾ سانڍيل هئي پر هو مون کي تڏهن مليو جڏهن سندس حياتيءَ جا آخري پل هئا.

عبدالله سٽي حيدرآباد ۾ رهندڙ شاعر دوست آصف مٺياڻوي وٽ وڃڻ ٿيو ته انهيءَ سولنگي هجڻ ناتي مونکان سوال ڪيو ته فاروق سولنگي کي سڃاڻيندو آهين مون هڪدم ها ڪئي، پر اها خبر نه هئي ته هو ڪٿي ٿو رهي؟ آصف ٻڌايو ته فاروق سندس گهر جي ڀرسان رهي ٿو ته مون هڪدم ملاقات جي خواهش ظاهر ڪئي ۽ منهنجي ساڻس 4-5 مهينا اڳ ٿي ته ائين محسوس ٿيو پاڻ ٻئي هڪٻئي کي صدين کان سڃاڻيندا هجون.

پهرين ملاقات کانپوءِ مختصر ملاقاتون ٿينديون رهيون جن ۾ هو مونکي همت ڏياريندو رهيو ته توهان نوجوان آهيو لکڻ جو دامن هٿن مان نه ڇڏيو.

ڪجهه ڏينهن اڳ خبر پئي ته هو ڪينسر وگهي ڪراچي جي هڪ خانگي اسپتال ۾ داخل آهي ۽ سندس مائينر آپريشن ٿيو آهي. 3 ڏينهن اڳ مون سان فون تي هيلو هاءِ ٿي ته هن پاڻ کي بلڪل صحتياب ظاهر ڪندي چيو ته هو 15 جولاءِ تي حيدرآباد اچي ٿو ۽ هن هڪ ٽي وي چئنل جي ٽاڪ شو ۾ شرڪت جي حامي ڀري!

ڪجهه عرصو ميڊيا تان غائب رهڻ ۽ ميڊيا کان پري ڀڄڻ وارو ماڻهو اوچتو ميڊيا تي اچڻ جي خواهش ظاهر ڪري وجهي ٿو ته يار مصطفيٰ سوچيان ٿو ته ڪافي عرصو منظر تان غائب رهيو آهيان. هاڻي مون کي ٻيهر ادبي منظر تي اچڻ گهرجي ته مون کيس ڀليڪار ڪئي.

فاروق سولنگي 15 جولاءِ تي حيدرآباد اچي چانهه جي ڪپ تي پنهنجي گهر گهرائڻ جو واعدو ڪيو. 13 جولاءِ تي ڏينهن جو 12 وڳي حيدرآباد اچڻ بابت پڇڻ لاءِ فون ڪيو ته سندس پٽ مصطفيٰ فاروق فون اٽينڊ ڪندي چيو ته وڏي ڏک جي خبر آهي ته بابا فاروق سولنگي جي دل جي دوري سبب ڊيٿ ٿي وئي آهي. اوماءِ گاڊ! مون کان رڙ نڪري وئي ۽ ڳوڙها منهنجي اکين جا بند ٽوڙي قطارون ڪري وهڻ لڳا.

فاروق سولنگي واعدي جو پڪو نڪتو 15 جولاءِ تي حيدرآباد اچڻ جو چئي 2 ڏينهن اڳ 13 جولاءِ تي پاڻ کڻائي حيدرآباد پهتو. افسوس ساڻس گڏ چانهه جي ڪپ تي ڪچهري ته نه ٿي سگهي پر ماڻهن جي ميڙ ۾ سندس ديدار ڪري کيس ياد ڪيو

۽ سندس آخري ديدار وقت ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هو آخري ڀيرو هٿ لوڏي چئي رهيو هجي.

گلابي گهٽائون ڇڏيو ٿا وڃون!

بسنتي هوائون ڇڏيو ٿا وڃون.

اوهين مرڪو مهڪو سدائين،

اهي دعائون ڇڏيو ٿا وڃون.

ڪهاڻي اسان جو جيون، ڏاڍو عجيب جيون… ليکڪ : بسوَراج ڪٽيمني/ولي رام ولڀ

”پالش… بُوٽ پالش…“

ريلوي اسٽيشن، بس اسٽينڊ، سينما، ٿيئٽر، ناٽڪ گهر، هوٽل ۽ ٻاڪڙا هوٽل وغيره جي آس پاس اوهان منهنجو اهو آواز، سڃاڻندا هوندؤ. اوهان ڀلي پنهنجي نئين ڪنوار سان باغيچي ۾ کِلندي کِلندي ڳالهه ٻولهه ڪندا هجو، اخبار پڙهندي ريل گاڏيءَ جي انتظار ۾ ويٺا هجو، ٽڪيٽ وٺڻ لاءِ قطار ۾ بيٺا هجو، جلدي جلدي گاڏيءَ مان لهي ايندا هجو يا بُک کان اوهان جو ساهه ڇو نه ويندو هجي. مان اهو سڀ ڪجهه نه ڏسندو آهيان. منهنجو مقصد صرف هڪ ئي هوندو آهي: بوٽ پالش! منهنجو مطلب هڪ ئي هوندو آهي: هڪ آني جي ڪمائي!

منهنجو آواز ڪنن ۾ پوندي ئي اوهان پنهنجو منهن ٻئي طرف ڦيري ڇڏيندا آهيو، ڀرون تاڻيندا آهيو، گهوري نهاريندا آهيو – انهن نظرن جي تيرن کان مان ڊڄڻ وارو نه آهيان. انهن جو مان عادي ٿي ويو آهيان. اوهان جي ڪؤڙي لهجي ۾ منع ڪرڻ تي به مان بنا هٻڪ جي هيٺ جهڪي بوٽن ڏانهن هٿ وڌائيندو آهيان. پوءِ ڏاڍي ادب سان چوندو آهيان:

”وڌيڪ نه سائين، رڳو هڪ آنو. سٺي پالش ڪندس اصل جهڙي آرسي!“

پوءِ پنهنجي ڪلهي ۾ ٽنگيل ڳوٿري هيٺ رکي، منجهانئس برش ۽ پالش جي دٻي ڪڍي تيار ٿي ويندو آهيان. اهڙي موقعي تي پالش ڪرائڻ کانسواءِ ڪير رهندو؟ ’ڀلا آنو ڪهڙي وڏي رقم آهي؟‘ سوچي ”چڱو“ چئي پنهنجا بوٽ کولي اڳيان رکندو آهي. اُتي ئي ويهي مان پنهنجو ڪم شروع ڪري ڏيندو آهيان. پهرين مَٿائين مٽي صاف ڪندو آهيان ۽ پوءِ پالش. برش کي ساڄي هٿ ۾ ۽ بوٽ کي کاٻي هٿ ۾ جهلي رڳڙيندو آهيان، تڏهن اوهان کي منهنجي هٿ جي هڻ- هڻان ۽ رفتار ڏسندي هڪ خاص مزو ايندو آهي. بوٽ برش رڳڙيندي منهنجو هٿ ڪيئن نه ڊوڙندو آهي! ڪنهن فنڪار کي به اهو ڏسي ڪنڌ جهڪائڻو پوندو. اهو فن ڪيئن ٿو حاصل ٿئي؟ انهيءَ لاءِ به تجربو گهرجي، سائين تجربو. انهيءَ علم جا سڀ راز ڄاڻڻ گهرجن.

منهنجو ڪوماڻل منهن، ميرا ڪپڙا ڏسي، منهنجي ڄمار جو اندازو لڳائي نه چئبو، ’هن کي وري ڪهڙو تجربو آهي!‘ پنهنجي ڄمار جي پنجين ورهيه کان وٺي هيستائين ڏهه ورهيه بوٽ پالش ڪرڻ کانسواءِ مون ٻيو ڪو ڪم ڪيو ئي نه آهي. بوٽ پالش معنيٰ ’مان‘، ’مان‘ معنيٰ بوٽ پالش! ايتري قدر جو مان پنهنجي ڌنڌي ۾ رِلي مِلي ويو آهيان. منهنجي لاءِ هن دنيا کانسواءِ ٻي ڪا دنيا آهي ئي ڪانه. بوٽ پالش جي دنيا منهنجي دنيا آهي. انهيءَ دنيا کانسواءِ منهنجي لاءِ ٻيو ڪو چاروئي ناهي.

اوهان کي عجب لڳندو هوندو! حيرت کائڻ جي ضرورت ناهي، سائين! ان جو ڪو ڪارڻ ناهي. هن سنسار ۾ پنهنجو، مان پاڻ ئي آهيان. ابي امڙ جو منهن ڏٺم ئي ڪونه. سُڌ ئي نه اٿم ته منهنجي ماءُ ڪير آهي، منهنجو پيءُ ڪير آهي؟ جڏهن سانڀر ۾ آيس ته منهنجي سنڀال هڪڙي فقير ڪئي. مون جهڙا ڏهه ٻارهن ٻيا ٻار به ساڻس گڏ هئا. شهر کان ٻاهر هڪ سراءِ ۾ اسان سڀ گڏ رهندا هئاسين. سڀني ڇوڪرن جو ڪم هڪ ئي هو: بوٽ پالش. صبح کان شام تائين جيڪي ڪمائيندا هئاسين، اُهو آڻي کيس ڏيندا هئاسين ۽ هو اسان سڀني کي ماني کارائيندو هو. هُن جي نالي جي سُڌ به نه اٿم. ويچارو، پوڙهو، کنگهه وگهي بستري تي پيو هوندو هو. انهيءَ حالت ۾ هو اُٿندو هو، سراءِ جي ڪنڊ ۾ رکيل پٿرن جي چلهه تي چانور رڌيندو هو ۽ ٻنپهرن جو اسان جي اچڻ تائين کاڌو تيار ڪري رکندو هو. اسان سڀن کي پُٽن جيان ڀائيندو هو. اسان سڀ کيس ’ڏاڏا‘ ڪوٺيندا هئاسين. هڪ ڏينهن هو هن دنيا مان موڪلائي ويو. اسان وري بي سهاري رهجي وياسين. اسان سڀ وکري وياسين. اسان سڀني پنهنجي پيرن تي پاڻيهي بيهي جيئڻ سکيو.

هڪ ڏينهن جي ڳالهه آهي، اهو ڏينهن اڄ به ياد اٿم ته منهنجي طبيعت ٺيڪ نه هئي. جسم گرم هو. ”اڄ ڪم تي نه وڃ پٽ، آرام سان سمهي پئه!ُ“ چئي ڏاڏي مون کي ڳُوڻ تي سمهاريو هو ۽ مان هڪ ڳوڻ اوڍي بخار کان ڳؤريون اکيون پُوري سُتو هئس. منهنجي پاسي ۾ ويهي، منهنجي مٿي تي هٿ ڦيريندي، ٻڍو ڏاڏو چئي رهيو هو: ”بخار ۾ تون هتي ستو آهين ۽ تنهنجي ماءُ هينئر الائي ڪٿي هوندي ۽ ڪٿي سُکيا ڏينهن گذاريندي هوندي؟“

اهو پهريون ڀيرو هو، جو مون کي سُڌ پئي ته منهنجي ماءُ جيئري آهي. جيئن سڀني جي ماءُ هوندي آهي، تيئن منهنجي پڻ ماءُ ضرور هوندي، ايتري مون کي سُڌ هئي. پر مون سمجهيو هو ته منهنجي ماءُ منهنجي ڄمندي ئي مري وئي هوندي ۽ منهنجو پيءُ به مري ويو هوندو. پر منهنجي ماءُ مئي نه هئي، جيئري آهي ۽ سُکيا ڏينهن گهاريندي هوندي، اهو ڄاڻي منهنجو اندر زور زور سان سڏڻ لڳو: ’امان…. او منهنجي امان….‘ مون کي ساڻس ملڻ گهرجي…. سندس هنج ۾ منهن لڪائي سمهڻ گهرجي….‘

”منهنجي ماءُ ڪٿي آهي، ڏاڏا؟“ مون پڇيو.

ٻڍو منهنجي وارن ۾ آڱريون ڦيريندي چوڻ لڳو، ”ڪهڙي خبر ڪٿي آهي؟ پر آهي، اهو سچ آهي.“

”تو کيس ڏٺو هو ڇا ڏاڏا؟“

”نه پٽ، ڏسان ها ته تون هتي هن حالت ۾ ڇو هجين ها؟“

ٻڍي الائجي ٻيو ڇا ڇا چيو، اهو مان نه سمجهي سگهيس. منهنجي ماءُ اڃا ڪنواري ئي هئي ته ڪنهن سان کَري پئي، ۽ مان پيدا ٿيس. چون ٿا ته هوءَ سماج کان ڊڄي، مون کي هنومان جي مندر ۾ ڇڏي هلي وئي، اها گهٽنا ڪنهن ڳوٺ ۾ ٿئي هئي. مندر جي ڀرسان رهندڙ هن ٻڌي مون کي ڏٺو ۽ ترس کائي منهنجي پالنا ڪيائين. تڏهن وٽس ٻه فقير زال مڙس رهندا هئا. انهن مون کي پنهنجي پٽ وانگر سمجهيو. انهيءَ فقيرياڻيءَ جي ٿڃ پي مان وڏو ٿيس. ڪجهه وقت کانپوءِ اُها به مري وئي.

مون پڇيو، ”منهنجي ماءُ مون کي ائين ڇو ڇڏي وئي ڏاڏا؟“

”اهو سڀ تون سمجهي نه سگهندين پٽ، وڏن گهرن ۾ ڪڏهن ڪڏهن ائين ٿيندو آهي.ا هو تون نه سوچ، ماٺ ڪري سمهي پئُه. توکي ڏاڍو بخار آهي.“

”منهنجي ماءُ اڃا به جيئري هوندي ڏاڏا؟“

”ضرور هونديس، هئڻ گهرجيس. انهيءَ ڏينهن سماج جي ڊپ کان توکي اهڙيءَ طرح ڇڏڻو پيس. پر ماءُ جي دل ائين رهندي پٽ؟ اڄ به هوءَ توکي ياد ڪندي هوندي ۽ تو لاءِ روئندي هوندي.“

ڏاڏي جي ڳالهين سان منهنجي اندر جو ڏک ڇُلڪي آيو هو. ڪڏهن نه ڏٺل ماءُ جي ياد ۾ سڏڪا ڀري روئڻ لڳو هئس.

”منهنجي ماءُ…. ڏاڏا، منهنجي ماءُ ڏيکار. ڪجهه به ڪر، منهنجي ماءُ مون کي انهيءَ ڏينهن مون تي پنهنجي ماءُ کي ڏسڻ جي تڙپ سوار هئي. بوٽ پالش ڪندي هيڏانهن هوڏانهن گهمندي، ڪنهن عورت جي رئي جو پلئه ڏٺم ٿي ته انهيءَ عورت جو چهرو ڌيان سان ڏسندو رهندو هئس. ننڍڙن پتڪڙن ٻارن کي هنج ۾ کڻي، ريل گاڏيءَ ۾ چڙهندڙِ وريتين کي جڏهن ڏسندو هئس ته منهنجو من ڀرجي ايندو هو. ’انهن ۾ ڪا منهنجي ماءُ ته نه آهي،‘ انهيءَ آس سان انهن ڏانهن هڪ ٽڪِ بيهي نهاريندو هئس. ريشمي ساڙهي پائي هار سينگار ڪري سنيما ۾ ويندڙ عورتن کي ڏسندو هئس ته انهن مان ڪائي منهنجي ماءُ ضرور ٿي سگهي ٿي.

هڪ ڏينهن اهڙيءَ طرح ناٽڪ گهر جي دروازي تي جڏهن بيٺو هئس ته وچولي ڄمار جا زال ۽ مڙس موٽر مان لٿا. ڏاڍا امير لڳا ٿي. در جي ڪنڊ ۾ بيهي آس ڀريل نظرن سان انهيءَ عورت کي ڏسي رهيو هئس. سندس نظر به اوچتو مون تي پئجي وئي. ائين لڳم ڄڻ هوءَ ڪنهن کي ڳولي رهي هجي. منهنجي دل ڌڙڪڻ لڳي. هوءَ مون ڏانهن نهاري رهي هئي، گوري رنگ جي انهيءَ سُندر گول گول ڀريل چهري تي ڪيڏي نه مامتا هئي، وڏين وڏين سهڻين اکين ۾ ڪيڏو نه پيار هو! ڪڏهن پنهنجي وڃايل ٻار کي ڏسندي ئي گهلي کيس اٿارڻ واري ماءُ وانگر ئي هوءَ مون کي تڪي رهي هئي. خوشيءَ وچان منهنجو سمورو جسم ڪانڊارجي ويو.

’نيٺ ملي وئي منهنجي ماءُ…. مالڪ نيٺ منهنجي ماءُ مون کي موٽائي ڏني. امان…. منهنجي امان…. هاءِ، ڪيترن ڏينهن کان تنهنجي انتظار ۾ آهيان…. تنهنجي هنج ۾ ويهي تنهنجي رئي ۾ منهن لڪائڻ لاءِ سڪندو رهيس…. امان…!‘

مان، پنهنجو ميرو ڪپڙو، ڪوماڻيل چهرو، گدلو جسم ۽ گندا ڌپ وارا وار- سڀ وساري ويٺو هئس. مان هوش ۾ ئي نه هئس ته ڪو مان بوٽ پالش ڪندڙ رولو ڇورو آهيان. پيار جي پُراسرار منڊ ۾ هي سنسار به وساري ويٺو هئس ۽ هڪ ٻئي سپني جي سنسار ۾ ڄڻ هليو ويو هئس. بي اختيار ٻئي هٿ پَساري امان کي ڳراٽڙي پائڻ لاءِ اڳتي ويس.

هوءَ هڪ منٽ لاءِ جِتي هئي، اُتي بيهي رهي. هن مون تي ترس کائي پنهنجي پرس مان رپيو ڪڍي هٿ جي تريءَ تي رکي ڇڏيو. ڀرسان بيٺل سندس مڙس ’ناٽڪ جو وقت ٿي ويو آهي“ چئي جلدي ڪري رهيو هو. هوءَ مون ڏانهن هڪ ڀيرو ترس ڀري نگاهه سان ڏسي، ٿڌو ساهه کڻي هوريان پنهنجي مڙس پويان اندر هلي وئي.

مان سپني جي سنسار مان ڄڻ ڌڪجي ٻاهر ڪري پيس. منهنجي دل تي گهري چوٽ لڳي هئي. امان کي ڏُکاري، بيحد آس واري اوسيئڙي کانپوءِ، هاڻي ملي سوچي ئي رهيو هئس ته ايتري ۾ کيس مون کان پري ڌڪي، قسمت مون تي چٿر ڪئي هئي. انهيءَ ڏينهن مون کي لڳو ته هي جيون بيڪار آهي، هي جيون نه کپي. انهيءَ عورت جيڪو رپيو ڏنو هو، اهو ناليءَ ۾ اُڇلي ٻاڪڙا هوٽل جي چبوتري تي روئندو ليٽي پيس. ’سڀني جي ماءُ آهي، منهنجي به آهي، پر مان کيس ڏسي نٿو سگهان، ساڻس گڏ رهي نٿو سگهان. هاءِ…..‘ مان ڪنجهي رهيو هئس.

هڪ ڏورانهين آس اڃا دل ۾ هئي ته ناٽڪ ختم ٿيڻ کانپوءِ گهر ويندي ويل هوءَ مون تي ترس کائي مون کي سڃاڻي گهر وٺي ويندي. انهيءَ رات ٽين وڳي تائين در تي اوسيئڙي ۾ بيٺو رهيس، پر هن مون ڏانهن اک کڻي به نه نهاريو. مڙس جي هٿ ۾ هٿ ڏئي کِلندي کِلندي اچي هوءَ تيار بيٺل موٽر ۾ ويهي هلي وئي.

انهيءَ رات مون کي ننڊ ئي نه آئي، اچڻ جا آثار به نه هئا. لڙڪ لاڙيندو چرين جيان شهر جي گهٽيءَ گهٽيءَ رلندو رهيس. ڌڪا کائي جڏهن ٿڪس ته ريلوي اسٽيشن تي وڃي هڪ ڪنڊ ۾ سمهي پيس.

اڃا تائين اُها تڙپ منهنجي ذهن مان نڪتي ناهي. مان جڏهن به وچولي ڄمار جي عورت کي ڏسندو آهيان ته سوچيندو آهيان ته ’اها منهنجي ماءُ ته ناهي!‘ ائين سوچي روئندو آهيان. ماءُ جي هوندي به، هوءَ منهنجي نصيب ۾ ناهي. کيس ياد ڪري روئڻ مان ڪو فائدو ناهي. مان کيس ڏسي نٿو سگهان. هوءَ پڻ مون کي ڏسي نٿي سگهي. مون کي ڏسي هوءَ مون کي سڃاڻي نه سگهندي ته مان سندس پٽ آهيان. مون هيستائين هزارين عورتن کي ڏٺو آهي، انهن مان ڪا هڪ شايد منهنجي ماءُ هوندي! پر اها ڪيئن سُڌ پوي ته فلاڻي منهنجي ماءُ آهي؟

سمجهي ويا نه؟ منهنجو هن سنسار ۾ ڪوبه ناهي. مون کي اها به خبر ناهي ته منهنجو نالو ڇا آهي. مون کي سڏيندڙ به ’اي بوٽ پالش‘ چئي ڪري سڏيندا آهن. اهوئي منهنجو نالو آهي. سچي پچي بي سهاري ماڻهوءَ جو ڪو نالو هجي به، ته ان ۾ ڇا رکيو آهي؟ ماءُ آهي، ته به نه جي برابر . خبر ناهي، پيءُ ڪير اٿم؟ سڀ ٿي سگهن ٿا، پر انهيءَ عجيب سنسار ۾ مان لاوارث آهيان. مون کي جنهن پيدا ڪيو، اُهو، اِها ڳالهه مڃڻ لاءِ تيار ناهي. هِن سنسار ۾ مون کي جنم ڏيندڙ ماءُ به اها ڳالهه نٿي قبولي سگهي، هن سنسار ۾.

ها، مون جهڙا لاوارث…. اسان جو جيون، ڏاڍو عجيب جيون… ڪُتن جو جيون ته ڪنهن طرح چڱو آهي، اسان جو ته انهن کان به ويل آهي. گُلر به ته پنهنجي ماءُ پيءُ سان گڏ رهندا آهن. اسان کي ته اهو به نصيب ناهي. ڪهڙي پاپ جي آهي هيءَ سزا؟ اهو ڪهڙو پاپ آهي جو اسان ڪيو آهي؟ اسان جو جيئڻ ڪنهن لاءِ؟ پوءِ به اسان جيئون پيا. جيئڻ لاءِ هي بوٽ پالش! انهيءَ ڪري اهوئي منهنجو سڀ ڪجهه آهي. اهو ڇڏي ڏيان ته باقي منهنجو ڪجهه به ناهي. منهنجي ڪا آس ناهي ۽ نه ئي ڪا خواهش….!

”بوٽ پالش….. رڳو هڪ آنو سائين، وڌيڪ نه. پالش…. بوٽ پالش….“

نثري نظم ليکڪ : فراق هاليپوٽو

سمنڊ ڪناري

گهڻو وقت اڳ هڪ رولاڪ شخص

سمنڊ ڪناري پنهنجي زندگي ڌوئڻ آيو

هن جون ڳالهيون مرجهائجي ته ويون هيون

پر انهن ۾ خوشبو اڃا به باقي هئي

هن جي تنهائي ته بلڪل ميري هئي

ڇاڪاڻ ته اها مٽي ۾ ڀڀوت ٿيل هئي

هن جي دل مان نڪرندڙ رستن تي

خواهشن ڪٿي به سفر ڪو نه پئي ڪيو

هو هڙ ۾ پنهنجي دنيا به ٻڌي کڻي آيو هو

ڪنهن شاعر جي اڌ ۾ رهيل آخري نظم جهڙيون

هن جون اکيون ڏسي

اتي موجود ماڻهن کيس زندگي ڌوئڻ نه ڏني

هن کي ڏکي گهڙيءَ لاءِ بچائي رکيل

پنهنجي آخري (۽ پهرين) بددعا ياد اچي وئي

خدا توهان جون اکيون

سمنڊ جي پاڻي سان ڀري ڇڏي.

ان ڏينهن کان وٺي اڄ تائين

ماڻهن جي اکين مان ڪرندڙ لڙڪ

لوڻياٺا هوندا آهن.

مرڪندڙ اکيون

تون مون کي تعمير ڪرڻ لاءِ

موهن جي دڙي جي مٽي کڻي آئي آهين!

منهنجا جهونا ڦٽ پنهنجي جواني ياد ڪري

چرچ جي ڪبوتر جيان مون ۾ هـُـو هـُـو ڪري رهيا آهن

فنا جو فلسفو مون کي دير سان سمجهه ۾ آيو

نه ته آئون تو کي اڳ ۾ ئي حاصل ڪري چڪو هجان ها!

چپن ۾ دٻجي ويل سڀئي لفظ

ملبو هٽڻ جو انتظار ڪري رهيا آهن

تنهنجي ڳالهين جي پنڌ مون کي ٿڪائي وڌو آهي

“ آئون پنهنجي شاعريءَ ۾ وڻ به ناهيان پوکي سگهيو

تون موهن جي دڙي جي نرتڪيءَ جيان

مون ۾ هر هر ڇو ٿي نچين؟

ڪٿي مون ۾ ڀڄي نه پوين!

ڪنڀار ته سڀ مون سان ڪاوڙيل آهن

منهنجي اکين جي آوي تو کي ساڙي ڇڏيندي

تون پاڻ کي ڳولهي ۽ ڳالهائي پوءِ مون سان ملڻ اچجان!

آئون لاڙ جو گهميل شاعر آهيان

مون کي تعمير ڪرڻ لاءِ تنهنجون مرڪندڙ اکيون ئي ڪافي آهن

موهن جي دڙي جي مٽي

منهنجي اجل جو ڪارڻ بڻجي پوندي!

ماسي حاڪم زاديءَ جي ڌيءَ رشيده حجاب ليکڪ : الطاف شيخ

پاڻ گذريل ڪالم ۾ سسئي پليجو ۽ سندس ڳوٺ جنگشاهي جي ڳالهه ڪئي. هڪ ٻه ڳالهيون رهجي ويون اهي هتي لکان ٿو. رسول بخش پليجو سياسي طرح جيتوڻيڪ ”عوامي تحريڪ“ سان تعلق رکي ٿو پر سندس ڀاءُ غلام قادر ۽ ان جي ڌيءَ سسئي پيپلز پارٽي سان آهي. غلام قادر پليجو به ٻه دفعا صوبائي اسيمبلي جو ميمبر چونڊجي چڪو آهي ۽ هينئر به سياست ۾ فعال آهي. سسئي پليجو واحد صوبائي اسيمبلي جي ميمبر آهي جيڪا عورتن جي سيٽ تي ٺٽي جي ميرپور ساڪرو PS-85 تڪ ۾ چونڊي وئي آهي. پاڻ هن وقت وزير ثقافت ۽ سياحت آهي. پاڻ ڊبل گريجوئيٽ آهي. سنڌ يونيورسٽي مان بي اي ڪرڻ بعد هن لنڊن مان بين الاقوامي قانون ۾ ڊگري حاصل ڪئي. سسئي پليجو جي والده اختر بلوچ 17 سالن جي هئي ته ايوب خان جي مارشل لا واري دور ۾ سنڌي شاگرد تحريڪ دوران جيل ۾ سال کن رهي. رسول بخش پليجو سنڌين ۾ سڀ کان گهڻو عرصو جيل ۾ رهيو آهي. آئون ملائيشيا ۾ هوس ته 1989ع ۾ ملائشيا جي انگريزي اخبار New Straits Times رسول بخش پليجو صاحب تي صفحو ڪڍيو هو ته هو ايشيا جو وڏي ڄمار جيل ۾ گذاري آزاد ٿيو آهي. ان جو ذڪر مون ملائيشيا واري سفر نامي ۾ به ڪيو آهي.

جنگشاهي ٻي ڪنهن ڳالهه کان مشهور هجي يا نه پر فوجي تاريخ ۾ پاڪستان جي ٿيڻ واري پهرين ”ڪمانڊر ان چيف“ جنرل محمد افتخار خان جي حادثي کان مشهور آهي. پاڪستان ٿيڻ وقت پاڪستان جو آرمي چيف فرئنڪ ميسروي هو ان بعد 11 فيبروري تي سر ڊگلس ڊيوڊ گريسي ڪمانڊر- ان چيف“ ٿيو ۽ 1951ع تائين- يعني رٽائرمينٽ تائين گريسي ان پوسٽ تي رهيو ۽ اهو فيصلو ٿيو هو ته گريسي بعد پاڪستان جو فوجي ڪمانڊر چيف انگريزي بدران هن نئين ملڪ پاڪستان جو رهاڪو ٿيندو. جنهن لاءِ ميجر جنرل محمد افتخار خان جو نالو منتخب ٿي چڪو هو. پر جنرل صاحب انگريز فوجي آفيسر گريسي جي رٽائرمينٽ کان اڳ 1949ع ۾ جنگشاهي وٽ هوائي حادثي ۾ وفات ڪري ويو. جنگشاهي ٺٽي ضلعي جو وڏو ۽ اهم شهر آهي جيڪو ريل رستي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن سان ڳنڍيل آهي ۽ ٺٽي کان 13 ميل اولهه ۾ آهي.

بهرحال ويٺي ويٺي هي پراڻيون ڳالهيون ياد اچي ويون جيڪي سٺ واري ڏهي جون آهن. سسئي جو پيءُ غلام قادر پليجو، چاچو عبدالرحمان ۽ اسان سڀ اڃان شاگرد هئاسين. پنجاهه سي سي هونڊا تي ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ چڪر هڻندا هئاسين. اڄ ان کي اڌ صدي کن اچي ٿي آهي. مون کي وري ان قسم جي ڳالهه عجيب ٿي لڳي جو آئون وچ وارو عرصو 30-40 سالن کن پنهنجي ملڪ جي Scene مان ئي آئوٽ ٿي ويس. 1963 تائين- يعني 18-19 سال پنهنجي ڳوٺ هالا پيٽارو ۽ حيدرآباد (جتي منهنجا ناناڻا رهيا ٿي ۽ گرمين جي موڪل ۾ حيدر چوڪ وٽ ناني جي گهر رهائش ٿيندي هئي) ۾ رهڻ بعد پوءِ آئون 30-40 سال پنهنجي ملڪ کان ئي ڏور ٿي ويس ۽ هاڻ جڏهن 60-65 ورهين جو ٿي موٽيو آهيان ته ڪيتريون ئي ڳالهيون عجيب ٿيون لڳن ۽ حيرت ۽ خوشيءَ جا مختلف جذبا پيدا ٿا ٿين، جيئن اڄ 44 سالن بعد شمس جعفراڻي کي ۽ پهريون دفعو سسئي کي ڏسي حيرت ۽ خوشي ٿي رهي اٿم. ان سان گڏ هڪ ٻئي ماڻهو سان منهنجي تازي ملاقات جو احوال هتي لکڻ بي مهل نه ٿيندو ۽ ان عظيم شخصيت جو هتي مون کي ضرور ذڪر ڪرڻ کپي جنهن کي اسان جي ڪيترن ادب دوست ماڻهن وساري ڇڏيو آهي.

مٿي آئون ٻڌائي چڪو آهيان ته انٽر تائين جيڪي سال آئون پاڪستان يعني سنڌ ۾ رهيس ان ۾ پيٽارو کان علاوه موڪل جا ڪجهه ڏينهن ڳوٺ هالا ۾ گذرندا هئا ته ڪجهه ڏينهن حيدرآباد ۾ ناني جي گهر. اسان جي ناني جو گهر اڄ واري حيدر چوڪ کان ڪجهه وکون ڏکڻ طرف هو. ٻه چار گهرن بعد خالد هاشماڻي جو گهر هو جيڪو ٻه سال رکي پيٽارو آيو ۽ انهن جي گهر سامهون مغلن جو گهر هو، جنهن جي ٻاهران نور احمد مغل لکيل هوندو هو. هنن جي گهر ۾ به منهنجي ڀاءُ ۽ مون جيڏا ٻار هئا ۽ ڪڏهن سندن گهر ڪڏهن ٻاهر راند ڪندا هئاسين. اسان جيڏو رشيد ۽ مقبول هئا. سندن هڪ وڏي ڀيڻ رشيده نالي هئي. ڪا خاص وڏي نه هئي. مون کان کڻي ٻه سال کن وڏي هجي، جو اتي جي گاڏي کاتي واري اسڪول ۾ رشيده ۽ اڄ جي V.C ادا مظهر جي ننڍي ڀيڻ سلطانه صديقي جيڪا اڄ ٽي وي چئنل ’هم‘ ۽ ’مصالا‘ جي حوالي سان سڃاتي وڃي ٿي چوٿين ڪلاس ۾ هئي ته اسان ٻئي ڪلاس ۾ ڊاڪٽر فهميده حسين جن جو پڻ پاڙي ۾ گهر هو اسان کان ٻه ٽي سال کن ننڍي هئي. رشيده جو والد صاحب نور احمد مغل صاحب انهن ڏينهن ۾ مختيارڪار هو ۽ منهنجو پيءُ به روينيو ۾ ئي هو- شايد اسسٽنٽ ڪمشنر. ٻنهي جي پاڻ ۾ سٺي دوستي هئي. سندن ٽيون دوست جمال الدين جماڻي هو جنهن جو گهر ٿورو اڳيان هو. جماڻي صاحب جو پٽ اقبال (جيڪو هاڻ انڪم ٽئڪس ڪمشنر ۽ D.G جي عهدي تان گذريل سال رٽائرڊ ٿيو اهو پڻ اتي ايندو هو ۽ ماسي حاڪمزادي (رشيده جي ماءُ) چوندي هئي. هي منهنجو سڳو ڀاڻيجو آهي. گهڻو گهڻو پوءِ هڪ دفعو ناني جي گهر آياسين ته خبر پيئي ته ادي رشيده جي شادي راڄپرن ۾ ايڏانهن موري پاسي ٿي آهي.

پيٽارو ۾ تعليم حاصل ڪرڻ بعد مئرين انجنيرنگ (جهاز هلائڻ جي انجنيئرنگ) جي تعليم ۽ پوءِ نوڪري ٻاهر ئي ٿيندي رهي. اسڪول، ڪاليج ۽ هاڻ نوڪري جي ڏينهن ۾ آئون هر وقت رسالا ۽ اخبارون پڙهندو رهيس ۽ افسانا لکندڙن ۾ منهنجا جيڪي دلپسند لکندڙ هئا رشيده حجاب انهن مان هڪ هئي. مون کي اها خبر ئي نه ته ناناڻن جي پاڙي ۾ جيڪا ماسي حاڪم زادي جي ڌيءَ رشيده نظر ايندي هئي اها رشيده حجاب ئي آهي جنهن جا افسانا نئين زندگي ۽ مهراڻ جهڙن رسالن ۾ هميشه پڙهندا رهون ٿا. ان ڳالهه جي خبر مون کي اڌ صديءَ بعد گذريل هفتي اقبال جماڻي جي ڌيءَ جي شادي تي پيئي، سو به آخر ۾ اٿڻ وقت. شادي ۾ آيل مهمان هاڻ وڃي رهيا هئا. هڪ ٽيبل تي اڃان ڪجهه مهمان ويٺا هئا. ان وٽان جيئن ئي منهنجو لنگهه ٿيو ته سامهون ويٺل فضل قلباڻي اٿي مليو ۽ مون کي ڀر ۾ ويٺل محترمه ڏي اشارو ڪري چيو ته ادي رشيده حجاب سان نه ملندائو؟ رشيده حجاب!“ حيرت مان مون نالو ورجايو. هيستائين مون ته رشيده حجاب جو رڳو نالو ٻڌو هو. ملڻ جي شوق جي باوجود مونکي ڪڏهن کيس ڏسڻ جو به موقعو نه مليو هو ۽ هاڻ جيئن کڻي ڏسان ته وڏي عرصي جي تبديلي جي باوجود هوءَ ماسي حاڪم زادي جي ڌيءَ لڳي رهي هئي، آئون ويهي رهيس. ”آپا توهين هتي ڪيئن؟“

”اقبال جماڻي منهنجو ماسات ته ٿئي ۽ هي قلباڻي به امان جي مائٽيءَ ۾ آهن.“

جيتوڻيڪ جلدي ۾ هوس پر هن عجيب ملاقات ڪري ڪلاڪ کن ويهي ادي رشيده حجاب کان سندس ۽ سندس فئملي جو احوال وٺندو رهيس ان ڏينهن مون کيس تقريباً 50 سالن جي Gap کانپوءِ ڏٺو هو. آخري دفعو سندن گهر 1961ع ۾ ويو هوس جڏهن مئٽرڪ ۾ هوس.

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

محبتن جي سڳنڌ ليکڪ : نور جوڻيجو

جڏهن به جتي به منهنجي اڳيان طبقن، گروهن، رشتيدارن، دوستن يا مجموعي طور تي هڪ کان وڌيڪ ماڻهن جو مجموعو هجي يا انهن متعلق گفتگو ٻڌڻ ميسر ٿي هجي تڏهن منهنجي وجود مٿان ويڳائپ جو ڀيانڪ تصور طاري پوندو آهي ۽ حيثيت اکين آڏو لامارا پئي ڏيندي آهي. تڏهن مون کان ڳالهائڻ جا سڀ حق، جواز ۽ انداز کسجي ويندا آهن! پنهنجي ڳالهه ڪنهن اوپري جي ڳالهه لڳندي آهي ۽ سڌي ڳالهه به پيچيده ٿي پوندي آهي.

ماڻهو ۽ فن ٻئي ارتقا جا جز آهن ۽ تبديلي تن جو بنيادي آلو ٿئي ٿو، وقت ۽ حالتن جي وهڪري ۾ اڪثر هر شيءِ، هر صورت، هر نظريو تبديل ٿي پوندو آهي. دائمي يا غير دائمي تبديلييون ڪيتري قدر مثبت يا منفي هجن ٿيون تن جو تت هجڻ به مورڳو حالتن تي معيد هوندو آهي. پر هڪڙي ڳالهه طئه شده آهي ته انهن ننڍين ۽ گهرين تبديلين جو اثر انهن تي ته پوندو ئي جن ان پاسي ڪڏهن ڌيان نه ڌريو هجي ٿو پر اهي به ان اٿل پٿل کان پاڻ بچائي نه سگهندا جيڪي حالتن جو اڀياس ۽ تبديلين جي ڦير گهير تي نظر رکن ٿا. ڇو جو پهرين حلقي وارن جو انگ بي حد گهڻائي ۾ هجي ٿو. اهڙي حلقي کي مڊل ڪلاس يا وچولو طبقو به چوندا آهن. سماجي ۽ ذهني بيمارين جي ڦهلاءِ ۾ گهڻو تڻو ذميوار وچولي طبقي جو فرد هوندو آهي جن جي ٻولي هاءِ گهوڙا ۽ ذاتي ملڪيت ئي هجي ٿي. اهي دل و جان سان سماج کي اوسر ۽ ترقي ڏانهن وٺي وڃڻ تي پورو يقين رکندا آهن ۽ گڏوگڏ اها به توقع رکندا آهن ته اهو سڀ بغير لوچ، احتجاج ۽ آواز جي پاڻ ٿي پوي! اهڙي ئي ڀڃ ڊاهه واري صورتحال ۾ ڪبير ذهني توازن وڃائي ويٺو هو ۽ پنهنجو پاڻ لاءِ اوپرو ٿي پيو هو. هن آڪاش ۾ جيڪي به فرد پنهنجو پاڻ کان اوپرا ٿي پوندا آهن ۽ پاڻ ڳولهي لهڻ جي ساڀيان ۾ جڙيل رهندا آهن تن جو معزز سامعين نهايت ئي مزي سان کيل ڏسي سگهندا آهن ۽ سڄي سماج جي ذهني ڪروڌ ۽ لوڀ جو لاوو سندن مٿان اچي ڪرندو آهي. ڇو جو ماڻهن طبقاتي طور تي وحشي ۽ جبلت جو اٽوٽ  سنگم رکن ٿا، هو پاڻ کان گهٽ، ڪمزور ۽ هيڻن ماڻهن کي ڏسي خوش ٿيندا آهن ۽ ساڳي ريت هو پاڻ کان طاقتور، جلاد ۽ سگهه رکندڙ کي ڏسي خوفزده ٿي پوندا آهن ۽ سندن خوف جي وڄ ڪبير جهڙن گمنام آدرشن مٿان ڪرندي رهندي آهي!! جن جو هن سٽ تي دارومدار هجي ٿو.

ڏينهن مڙوئي ڏون اٿي لوچ لطيف چئي

ڪبير جهڙا انسان لوچ، پيڙاهه، صحرائن ۽ برپٽن جا مسافر هوندا آهن ۽ صحرا، جهنگ سمنڊ هنن جي تخليقي سگهه ۾ سمايل هوندو آهي. اهڙن فقيرن جي آڏو خواهشون ته خودڪشي ڪري وجهنديون آهن پر ضرورتون به وکرجي پونديون آهن ۽ پنهنجي معنيٰ وڃائي ويهنديون آهن. چون ٿا ته ڪبير جن حالتن ۾ ذهني توازن وڃائي ويٺو هو اهو وقت مثبت نه هو، هن حالتن ۽ تڪليفن کان فراريت جو سولو طريقو ڳولهي لڌو هو ۽ چريو ٿي پيو هو! هن دور ۾ اهڙا ماڻهو پيدا ناهن ٿيندا جيڪي سُرن ۽ آلاپن جي مڌ مستي تي الست ٿي گم ٿي وندا آهن، جيڪي لطيفي لات جي تند تي خواهشن ۽ مال ملڪيتون گڏ ڪرڻ جي ڀيانڪ ريس کان آجا ٿي پوندا هجن، هي جديد دور ۽ اهڙو جديد دور آهي جيڪو پاڻ سان نه ماضي ۽ نه ئي ان جي ڪا هڻ ڇڻ کڻي آيو آهي. هي دور حرڪتن مان ڦٽي نروار ٿيو آهي جنهن جي ڪابه تاريخ ناهي، اهڙي دور ۾ ذهني توازن وڃائڻ لاءِ به هڪڙو موزون وقت هوندو آهي جيڪو خواهش ۽ لالچ جي پيروي ڪندو رهندو آهي. پر ڪبير وقت کان اڳ ئي چريو ٿي پيو هو ۽ فراريت جو اعزاز ماڻي چڪو هئو.

عمر جي پوئين حصي ۾ ذهني توازن وڃائي وجهندڙن تي ايتريقدر نقطه چيني ناهي ڪئي ويندي ۽ انهن کي فرار به ناهي چيو ويندو پر انهن جي اهڙي صورت کي يڪ مشت قبول ڪو ويندو آهي ڇو جو انهن جي جسماني سگهه معاشياتي وسائل پيدا ڪرڻ لاءِ بيڪار ٿي پوندي آهي پر ٻنهي ۾ هڪڙي ڳالهه ساڳي هوندي آهي ڌڪاريو هو به ويندو آهي ۽ پيڙاهن جو گهر ٻيو به ٿي پوندو آهي! وچولي طبقي يا سطحي ذهن رکندڙ ماڻهن لاءِ ٻيو ماڻهو فقط سندس خواهشون پهريون ڪرڻ جي اڻ ٿڪجندڙ مشين هجي ٿو. پر ڪبير کي انسان جي پوترتا ۽ عزم تي يقين هو، هن عمر جي ڪنهن به حصي ۾ اهو قبول نه ڪيو هو ته ماڻهو حوس لاءِ ۽ حوس جي پيدائش ٿي سگهي ٿو. هو جڏهن محبت ۾ دم درياهه ٿي پيو هو ۽ وصال جا سپنا ڏسي سگهيو هو تڏهن به حاصلات لاءِ جڙتو قول و قرار ڪري نه سگهيو هو، هن جي چؤگرد رهندڙ دوستن ڄاڻي ورتو هو ته هن جو ذهن توازن تان هٽي ڪنهن اونداهي پولارن ۾ وڃي بيٺو آهي! هو ماڻهو کي فقط ماڻهو ڏسي سگهندو هيو ان لاءِ نه ڪو ننڍو يا وڏو ماڻهو هوندو هيو پر شايد اهو سمجهي نه سگهيو هو ته هر ماڻهو جي اوسر ان جي طبقي آڌار تي ڪئي ويندي آهي ۽ جيڪي رويا فرد جي پيڙهه جو پٿر هجن ٿا هي عمر جي ڪنهن به حصي ۾ چٽا ٿي سامهون اچي سگهن ٿا. ٿيو به ائين هن سان محبت ڪرڻ وارا ۽ ساهه جو سڳنڌ سمجهڻ وارا سندس دشمن ٿي پيا. هو ماڻهو سٺائي ۽ برائي جي تارازي ۾ نه توريندو هو ۽ سمجهندو هو.

چڱن سان چڱائيون ائين سڀ ڪو هوءِ

پر شايد سمجهي نه سگهيو هو ته پنهنجي توڙ نڀائڻ لاءِ، پنهنجي وفا کي وسعت ڏيڻ لاءِ، ماڻهو کي سٺي ۽ بري جي ويڇي کان آجو ڪرڻ لاءِ هن کي بدلي ۾ هي جهان ڇڏي صحرائن جو منهن ڪرڻو پوندو، ماٺ ۽ اڪيلائي جي ڪننُ ۾ بولاٽيون کائڻيون پونديون! هو اهو سمجهي نه سگهيو هو ته سٺائي جو احساس برائي ۽ وفا جو احساس دغا ۾ ازل کان گم رهيو آهي، اهو سمجهي نه سگهيو هيو ته هتي چڱي کي چڱو ۽ بري کي فقط برو سڏي پنهنجي روح کي تسڪين ته ارپي سگهجي ٿي پر انهن جي وچ تي هلي ايندڙ ويڙهه نه ختم ڪري سگهجي ٿي ۽ نه ڪرڻ گهرجي!

ڪڏهن ڪڏهن ماڻهون وقت کان گهڻو پوئتي يا ان کان اڳتي پيدا ٿي پوندا آهن ۽ منجهن سوچڻ، سمجهڻ جو ڍنگ، رويا، پرک، ذوق و شوق به انهن ئي دورن جي تصورن ۽ خيالن ۾ گم ٿي پوندو آهي ۽ هي جهان کين اوپرو لڳندو آهي ۽ ان کي جيئن جو تيئن تسليم ڪري ناهن سگهندا. ڪبير طبقاتي سماج ۽ ننڍ وڏائي کان بي حد بيزار ٿي چڪو هو ۽ پنهنجو وجود ماضي جي وڃايل ورقن ۽ ارتقا جي بابن ۾ بسيرو رکندو هو جتي شايد هي سماج ٺهڪي نٿو. وچولي طبقي ۽ عام رواجي ماڻهن جي بزم ۾ پير پائيندي زندگي پنهنجي تلخ حقيقت وڃائي ويهندي آهي. اهو اندازو لڳائي نه سگهبو آهي ته ڪير استاد آهي ۽ ڪير طالب، ڪير ڄاڻو آهي، ڪير ڦورو. انهن وٽ هر معيار بي معنيٰ ٿي پوندو آهي ۽ بي معنيٰ ڀائيندا آهن اها زندگي جيڪا پئسي ۽ خواهشن کان آجي ٿي پرورش وٺي ٿي. ڪبير جي هيئين تي گذرندڙ پيڙاهه اُن جي گهر وارن ۽ نه ئي دوستن برپا ڪئي هئي، هن جي مونجهارن جو ذميوار هي سماج به نه هو خود پنهجو دشمن ٿي پيو هو.

اهڙا نه ڄاڻ ڪيترا ڪبير ذهني انتشارن جو ۽ پاڳل خانن جو سينگار بڻيل آهن بلڪه هر ڪبير جو ذهن ئي انهن لاءِ پاڳل خانو ٿي پوندو آهي جنهن ۾ هو غرق ٿي پون ٿا ۽ سدا لاءِ خاموش ٿي وڃن ٿا. انهن جي اهڙي حالت جو ذميوار ڪير ته هوندو؟ ڪجهه ڏينهن اڳ ڪبير ذهني خودڪشي ڪري ڇڏي هئي ۽ سڀ ناتا ڇني جهنگن ڏانهن نڪري ويو هو ۽ هاڻي هن سماج جو حصو ناهي.

هڪڙو هيو مشتاق…. ليکڪ : وفا صالح راڄپر

مشتاق ڀرڳڙي منهنجو انتهائي پيارو ۽ بهترين دوست هيو. سندس سان انتهائي درجي جي محبت هئي. اهڙي محبت جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي ڪابه لالچ ڪو نه هئي. جنهن ۾ ڪوبه مطلب ڪونه هيو. جنهن ۾ صرف ئي صرف سچائي هئي، نيڪ نيتي هئي، خلوص هيو، هُو ڪنهن به پل وسارڻ جهڙو ناهي. هو دوستي نڀائڻ وارن مان هيو. هُو دوستي کي پاڪ پوتر ۽ اتم رشتو سمجهندو هيو.

مان جيتري قدر هن سان گڏ رهيو آهيان ته هُو پنهنجي دوستن جو عاشق هيو هُو پنهنجي دوستن تي گرمي سردي به نه سهندو هيو. جڏهن ڪوبه دوست هن وٽ ڪَهي ويندو هيو ته هو پنهنجا سمورا ذاتي ڪم ڪاريون ڇڏي به اهو سڄو ڏينهن انهيءَ دوست جي نانءَ ڪندو هيو. هُو دوستن جي اچڻ تي ڏاڍو خوش ٿيندو هيو.

مشتاق 16 سيپٽمبر 1974 تي جوهي شهر جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ اٺين شاخ ۾ حاجي محمد ڇٽل ڀرڳڙيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو هن جو نالو والدين طرفان مشتاق ڀرڳڙي رکيو ويو ۽ انهيءَ نالي طويل سفر ڪندي مشتاق احمد ڀرڳڙي کان مشتاق احمد محروم تائين ۽ محروم کان مشتاق ڀرڳڙي تائين پهچي کيس امرتا ۽ وڏي سڃاڻپ بخشي. جنم ڏينهن جي حساب سان سندس ستارو “VIRGO” آهي ۽”VIRGO” جون سموريون خاصيتون هن يار ۾ هيون. هن پنهنجي لکڻ جي شروعات روزاني هلال پاڪستان جي ٻاراڻي صفحي کان ڪئي، سندس پهرين لکڻي نظر ۾ انهن صفحي ۾ شايع ٿي. پر باقاعده هن پنهنجي لکڻ جي شروعات 1990ع کان ڪئي. 1990 کان وٺي 2007ع جي 17 سالن جي ادبي سفر ۾ هيءُ يار سنڌي ادب ۽ سنڌي ٻوليءَ کي پنج بهترين ڪتاب ڏئي ويو آهي انهيءَ ۾ سندس پهريون ڪتاب ڪهاڻين جو مجموعو ”پاڇي“ آهي جيڪو اپريل 1999ع ۾ شايع ٿيو ٻيو به سندس ڪهاڻين جو مجموعو ”سفر“ جي نالي سان 2004ع ۾ شايع ٿيو سندس ٽيون ڪتاب ”لفظ نه آهن کيڏوڻا“ سيپٽمبر 2005ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ تنقيدي مضمون، خاڪا، ڪالم ۽ اڀياس شامل آهن. سندس چوٿون ڪتاب شاعريءَ جو مجموعو ”مُوکيءَ مٽ اُپٽيا“ جي نالي سان آڪٽوبر 2005ع ۾ شايع ٿيو ۽ سندس پنجون ڪتاب هن جي مُوت کانپوءِ ”ائين ئي جيئندا رهون ٿا“ جي نالي سان 2007ع ۾ شايع ٿيو جيڪو نثري نظمن تي مشتمل آهي. ان کان علاوه اڃان ٻه ڪتاب هُن پنهنجي حياتيءَ ۾ آڻڻ پئي چاهيا انهن ۾ ”اتفاق“ جي نالي سان هڪ ناول به هيو ۽ ٻيو پنهنجي دوستن ڏانهن سندس لکيل خطن جو مجموعو ”منجهان سڪ سبيل“ هيو.

18 جولاءِ 2007ع جي ڏينهن مشتاق جون سموريون خواهشيون اڻپوريون ڪري هن کي هميشه ئي هميشه لاءِ مُوت جي گهري ننڊ سمهاري ڇڏي. هن کي ڄڻ ته اها پڪ هئي ته منهنجي زندگيءَ جا ڏينهن صفا ٿورا آهن ۽ مون کي ڪم گهڻا ڪرڻا آهن، تنهن ڪري هن يار کي هر ڪم ۾ ڏاڍي جلدي هوندي هئي ۽ هن مرڻ ۾ به جلدي ڪئي. جلدي جي عنوان سان هن هڪ پاڻ بابت ڪهاڻي به لکي هئي. جيڪا ”سفر“ ڪتاب ۾ آخري پيج تي شامل آهي.

عجيب اتفاق ٿو ٿئي ته جنهن ڏينهن سندس ڪتاب ڪمپوز ٿي ويو اهو ڏينهن مشتاق جي زندگيءَ جو آخري ڏينهن ثابت ٿيو. جيڪو اسان مشتاق جي يارن لاءِ قيامت جهڙو ڏينهن هو. پنهنجي 33 سالن جي زندگيءَ ۾ اهڙا ٽي منحوس ڏينهن آيا آهن جيڪي مون لاءِ قيامت جي قهر ۽ قيامت جي منظر جهڙا رهيا آهن. هڪ پنهنجي وڏي ڀاءُ جي اچانڪ موت وارو ڏينهن ۽ ٻيو امڙ جي اچانڪ وڇوڙي وارو ڏينهن ۽ ٽيون پرينءَ جهڙي دوست مشتاق ڀرڳڙي جي اچانڪ مرتئي وارو ڏينهن. انهن ٽنهي ڏينهن منهنجي اکين جي روشني جهڪي ڪري وڌي آهي ۽ منهنجي عمر گهٽائي ڇڏي آهي، انهن ٽنهي ڏينهن مون کي جوانيءَ ۾ پوڙهو ڪري ڇڏيو آهي. مشتاق جيڪو سچ پچ يارن جو مشتاق هيو. مشتاق گهڻ رُخي شخصيت جو مالڪ به هيو ته خالق به هيو. هُو ڪهاڻيڪار، شاعر، نقاد ۽ ڪالم نويس به هيو ته مضمون نگار به هيو، هڪ سٺو ايڊيٽر ۽ بهترين پبلشر به هيو هُن جتي انتهائي خوبصورت ۽ بهترين ڪهاڻيون، شاعري، مضمون، ڪالم ۽ خاڪا به ڏنا ته اُتي هُن بهترين ايڊيٽر جي حيثيت ۾ دادوءَ جهڙي ننڍڙي شهر مان ٻه ماهي ”رمجهم“ جا سٺا ۽ معياري پرچا به ڏنا ته هڪ سٺي پبلشر جي حيثيت ۾ مختلف صنفن تي سينئر توڙي جونيئر ليکڪ دوست جا ڪتاب به شايع ڪرايا.

مان چوندو آهيان ته اها دادو شهر جي خوشنصيبي آهي، اها دادو جي سرزمين جي خوشنصيبي آهي اها دادوءَ جي ماڻهن جي خوشنصيبي آهي جو انهن کي استاد بخاري جهڙو مهان شاعر مليو ۽ وري ننڍي عمر ۾ مشتاق ڀرڳڙيءَ جهڙو بهترين ڪهاڻيڪار ۽ نقاد مليو.

شاعر ۽ اديب پنهنجي ڌرتي، پنهنجي ٻولي، پنهنجي تاريخ، پنهنجي قوم، پنهنجي تهذيب، پنهنجي ثقافت، پنهنجي ڪلچر، پنهنجي شهر، پنهنجي ڳوٺن جا محافظ، امين، سڃاڻپ ۽ ورثو هوندو آهن. پر افسوس جو دادو واسي پنهنجي اهڙي تاريخي ورثي کي وساري ويٺا آهن. پنهنجي سڃاڻپ کي وساري ويٺا آهن. دادوءَ جا ماڻهو ڀل پنهنجي سڃاڻپ، ڀل پنهنجي هيرن کي، ڀل پنهنجي ڏات ڌڻين کي، ڀل پنهنجي قومي ورثي کي وساري ڇڏين انهن تي ڪابه معيار ناهي، پر دادو سنڌي ادبي سنگت کي پنهنجي سڃاڻپ، پنهنجي ڏات ڌڻين ۽ پنهنجي قومي ورثي کي هرگز وسارڻ نه گهرجي. جيڪڏهن اُهي وساري ڇڏين ٿا ته پوءِ ڀل استاد بخاري انهن کي معاف ڪري ڇڏي. ڀل عادل سخيراڻي انهن کي معاف ڪري ڇڏي، ڀل مشتاق ڀرڳڙي انهن کي معاف ڪري ڇڏي پر تاريخ انهن کي ڪڏهن به معاف نه ڪندي. تاريخ هڪ اهڙو چٽو آئينو آهي جو جنهنجي جهڙي شڪل هوندي اهائي شڪل تنهنکي ڏيکاريندو. تاريخ ڪڏهن ڪنهن کي به معاف ناهي ڪيو تاريخ ته چڱن ڀلن جا پٽڪا لاهي ڌوڙ ڪري ڇڏيا آهن. خدارا! پنهنجي تاريخ پنهنجي سڃاڻپ ۽ پنهنجي ڏات ڌڻين سان سچا ٿيو. جيئري يا مُئي. پڄاڻا انهن کي مان ۽ عزت ڏيون سنڌي ادبي سنگت دادوءَ وارا نه مشتاق جو چاليهو سٺي نموني ڪري سگهيا ۽ نه ئي وري مشتاق جو ڪو نئون ڪتاب ڇپرائي سگهيا. مشتاق جي مرتئي کانپوءِ سنگت دادو ڄڻ ته مشتاق کي وساري ويٺي آهي پر مشتاق ته سنگت دادو کي ڪڏهن به ڪونه وساريو. هن پنهنجي دؤر ۾ سنگت دادو کي سڄي سنڌ ۾ متعارف ڪرايو ۽ سڄي سنڌ جي ٻين سنگتن کان بهتر ڪارڪردگي ڪري ڏيکاري.

مون کي اڄ ڏينهن تائين به مشتاق جي محبت، مشتاق جو پيار، مشتاق جو خلوص ۽ سچائي هر ٽئين چوٿين مهيني دادوءَ ڇڪ ڪندو آهي ۽ جيستائين زندگيءَ ساٿ ڏنو تيستائين دادوءَ يار ڏي وڃبو رهبو. اڳ جڏهن مان سائين جمال شاهه جتي ستي جي زيارت تي ويندو هيس ته مشتاق مون سان گڏ هوندو هو ۽ ٻئي ڄڻا گڏجي موٽر سائيڪل تي زيارت ڪرڻ لاءِ ويندا هئاسين ۽ هاڻ هُو مون کان اڳ ۾ اُتي موجود آهي ۽ مون کي اڪيلي کي وڃڻو پوندو آهي. مشتاق پنهنجي دوستن کي وصيت ڪئي هئي ته ”منهنجي مرڻ کانپوءِ اي دوست! منهنجي قبر تي ڏيئو ٻاري ماڻهن کي اهو احساس ضرور ڏيارجو ته مون پنهنجي زندگيءَ ۾ اونداهيءَ سان جنگ جوٽي هئي“

انهيءَ وصيت مطابق مون مشتاق جي قبر مٿان گل ڇٽڻ ۽ اگر بتيون ٻارڻ سان گڏ هڪ ميڻ بتي ٻاري اڌ منو ڪلاڪ ساڻس تصوراتي ڪچهري ڪئي. ڪچهري ڪري جڏهن کانئس موڪلائي اٿڻ لڳس ته چيائين ”وفا! منهنجا يار ملنئي ته کين ايترو ضرور چئجانءِ ته هڪڙو هيو مشتاق.“

تخليق جو موت (1) ليکڪ : عمر قاضي

غالب پنهنجي سموري شاعريءَ جي حقيقت کي ٻن سٽن ۾ سمائيندي لکيو هو ته:

”نقش فريادي هي ڪس ڪي شوخيِ تحرير ڪا

ڪاغذي هي پيرهن هر پيڪرِ تصوير ڪا“

سو اڄوڪي ڏينهن ”عبرت“ پنهنجي ڪاغذي وجود ۾اهو ادب سمائيندي آهي، جيڪو منهنجي نظر ۾ ”اداس خوشبو“ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي!

”ادبي ڪيڙو“ ته ڪنهن ۾ ڪهڙو ۽ ڪيترو به ٿي سگهي ٿو. پر منهنجي نظر ۾ سنڌي سماج ۾ اهي ماڻهو تمام گهٽ آهن، جن کي ”ادبي ڪيڙو“ ڪوٺي سگهجي!

مون کي ان ڳالهه تي فخر رهيو آهي ته منهنجو دوست نور احمد ڪنهن به قسم جي ادبي ڪيڙي کان پاڪ آهي. ڇو ته هو خود هڪ عاليشان ”ادبي ڪيڙو“ آهي!

سنڌي سماج پنهنجي تمام تر غلام فطرت سبب هر چڱي شيءَ کي بت بڻائي پوڄڻ جو عادي رهيو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان قسم جا جاهل بت پرست پنهنجي بيڪار چاهتن جي ناڪاميءَ تي پنهنجي خوابن کان اڳ ۾ پنهنجي بتن کي چڪنا چور ڪرڻ ۾ تيزيءَ سان تيار ٿي ويندا آهن.

هونءَ ته مان اڄ تائين اهو فيصلو نه ڪري سگهيو آهيان ته بت پرستي سٺي آهي يا بت شڪني بهتر آهي! پر منهنجو خيال آهي ته اهي ٻئي ڳالهيون ان وقت بنهه بيڪار ٿي وڃن ٿيون جڏهن انهن ٻنهي جو تعلق انسان جي عقيدي سان ڳنڍجي وڃي ٿو. ان وقت بت شڪني ۽ بت پرستيءَ ۾ ڪو فرق نه ٿو رهي جڏهن اهي ٻئي ڪم ان  ”عقيدي“ جي گرفت ۾ اچي ڪيا وڃن، جيڪو عقل کان بالاتر هوندو آهي.

عقل کي صرف هڪ صورت ۾ ناپسند ڪري سگجهي ٿو، جڏهن اهو عشق سان پنهنجو قد ماپڻ جي ڪوشش ڪري!

سو مون ڳالهه پئي ڪئي پنهنجي دوست نور احمد جي! اهو نور احمد جيڪو ادبي ڪيڙي وارن سنڌي دانن جي بيڪار ۽ بي عقل بحثن مان بيزار ٿي اهو موقف اختيار ڪندو آهي ته ”ادب هڪ تفريح آهي“ جڏهن ته هن کان وڌيڪ ان ڳالهه جو احساس ٻيو ڪنهن کي ٿي سگهي ٿو ته ادب ڪنهن به تفريح جو نالو ناهي پر اهو هڪ اهڙي اداس خوشبو جو قسم آهي، جنهن کي ڪنهن به قسم جي بوتل ۾ بند نه ٿو ڪري سگهجي!

اڄ ”عبرت“لاءِ ادبي صفحي جي حوالي سان لکڻ جو فيصلو ڪيو هيم ۽ سوچيو هيم ته ڪنهن ڪتاب تي تبصري جي بهاني پنهنجي اندر جو اوٻر ڪڍندس پر پنهنجي نون ڪتابن جي شيلف ۾ اهو ڏسي بيحد مايوسي ٿي ته جيڪي ڪتاب مان صرف ڪتاب وٺڻ جي عادت سبب خريد ڪري آيو هوس، انهن ۾ اڪثر اجايا ۽ پنن جو زيان هئا.

ڪجهه نه پر ڪيترائي ماڻهو چوندا آهن ته بيڪار ادب لفظن جو زيان هوندو آهي، جڏهن ته مان بيڪار ادب کي ڪاغذن جو زيان سمجهندو آهيان. منهنجي خيال ۾ ڪنهن ڪاغذ جي ڪوڙن جهڙيون سٽون لکي، ان جي وجود تي ظلم ڪرڻ کان بهتر آهي ته ان مان ٽشو پيپر ٺاهيا وڃن ته جيئن اهي خوبصورت عورتن جي هٿن، ڳٽن ۽ چپن سان لڳي پنهنجي حياتيءَ کي سڦل سمجهن!

۽ جيڪڏهن ان مان ڪنهن ڪاغذ جي ڀاڳ ۾ ڪنهن حسين ۽ غمزده عورت جون آليون اکيون اچي وڃن ته ڪاغذ ايندڙ نسل تائين پنهنجي ان حاصلات تي فخر ڪندا آهن.

سو اڪثر نوان ڪتاب مون کي ڪاغذن تي ظلم محسوس ٿيا. مون کي اهو محسوس ٿيو ته ڄڻ انهن کي بيڪار ادب جي ادب جي ٽياس تي ٽنگيو ويو آهي ۽ مون اهي ڪتاب مئل ماڻهوءَ جي اکين وانگر ٻوٽيندي چپن ۾ اياز جي هڪ شعر جو نثري ترجمو ڪندي ڀڻڪيو ته ”هن بيڪار ٽياس تي ٽنگجڻ کان بهتر هو ته انهن ڪاغذن کي ايترو اختيار ملي پوي ها ته هو پنهنجي منهن آتم هتيائون ڪن ها!!“

باقي جيڪي چڱا ڪتاب هئا، اهي ان ادب جو نئون ڇاپو هئا، جن کي اسان ”ڪلاسيڪل“ ادب ڪوٺيون ٿا. جن کي هر ڀيري پڙهڻ سان هڪ الڳ لطف حاصل ٿيندو آهي.

ڇا اهو عمل سٺو نه هو ته مان هي اجايا سجايا لفظ لکڻ بدران ڪنهن عاليشان ڪتاب کي پڙهان ها!

پر مون کي نئين ادب جي حوالي سان ڪجهه لکڻو هو ۽ مون کي ان وقت اهو محسوس ڪري سخت ڏک ٿيو ته ”نئين ادب جي آڏو پورو دم اچي ويو آهي” معنيٰ نئين ادب جو دم نڪري ويو آهي. ان صورتحال کي اسان تخليق جو موت ڪوٺي سگهون ٿا.

مون کي لڳو ته هاڻي تاريخ جو اهو دور شروع ٿي چڪو آهي، جيڪو سمجهي ٿو ته تخليق ادب جي ڪا اهميت ناهي. يا اهو به ته ممڪن آهي ته تخليقي ادب موجوده دور جي ننڍڙن ۽ بيڪار قسم جي رجحانن کان بيزار ٿي پاڻ ئي اديبن جي دلين مان ائين اڏامي ويو هجي، جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويندو آهي ته”جڏهن عبادت گاهن ۾ باهه لڳندي آهي، تڏهن مقدس ڪتاب اڏامي ويندا آهن!“

سو اديبن جي دلين ۾ هڪ قسم جي باهه آهي.

ڪاش! اها باهه اهڙي قسم جي هجي ها، جهڙي قسم جي باهه زرتشتن جي عبادت گاهن ۾ ٻرندي آهي.

پر افسوس ته اها باهه نهايت ڪميڻي قسم جي آهي. اها باهه ساڙ ۽ وير جي آهي. اها باهه ٻين کي خوش ڏسي ناخوش ٿيڻ واري احساس جي باهه آهي.

هن وقت جڏهن باهه تي سوچي رهيو آهيان ته مون کي اهو محسوس ٿي رهيو آهي ته باهين جا ٻه قسم هوندا آهن، هڪ باهه اها هوندي آهي، جيڪا ڪن ڪچري کي ساڙي ڇڏيندي آهي. اها باهه جيڪا سونارا سون کي ڏيندا آهن. اها باهه پاڻيءَ جو اعليٰ روپ چئي سگهجي ٿي. ڇو ته اها صفائي ڪندي آهي ۽ سون مان کوٽ ڪڍي ان کي وڌيڪ اجرو ڪندي آهي. ان کي ڪندن بڻائيندي آهي.

پر هڪ ٻي باهه به هوندي آهي، جيڪا چڱين خاصين شين کي به ساڙي ڪِن ڪچرو ڪري ڇڏيندي آهي. مون کي محسوس ٿي رهيو آهي ته موجوده دور جي اديبن جي دلين ۾ اها باهه ٻري رهي آهي.ان باهه جي بيڪار تو سبب اهو ادب به انهن دلين جو رخ نه ٿو ڪري، جيڪو ڀلي اداس خوشبو جيان عظيم نه هجي پر ان کي پڙهي گهٽ ۾ گهٽ انسان جي اجهاميل چهري تي مُرڪ جو ديپ ٻري پوندو آهي.

مون هي لفظ ڪنهن خاص ويچار تحت لکيا پئي. منهنجي خواهش هئي ته مان ”تخليق جي موت“ تي پنهنجا ويچار ونڊيان. مان لکان ته ادبي تخليق جو انت ڇو اچي ويو آهي؟ پر بقول غالب:

”ڪلام ختم هوا اور مدح باقي هي

سفينه چاهئيي اس بحر بيڪران ڪي ليي“

ان ڪري مان چاهيان ٿو ان موضوع تي لکندو رهان. ڇو ته هي موضوع سڀ کان وڌيڪ اهم آهي.

آخر اهو الميو ڪنهن اديب جي موت جهڙو ته ناهي، جنهن کي صرف هڪ ڪالم جو ڪفن پارائي دفن ڪري ڇڏجي!

ادب ته هوندو ئي ان لاءِ آهي ته جڏهن اديب مري وڃن ته اهو زنده رهي!

پر جڏهن ادب پاڻ مري وڃي ته پوءِ اهو عظيم الميو آهي. ان تي صرف هڪ ڳوڙهو ڳاڙي نه ٿو سگهجي!

ان ڪيفيت جي بيان لاءِ ئي وقت گهرجي!

اها ڪيفيت ته ڏک جي اها منزل آهي، جتي پهچي انسان جا ڳوڙها سڪي ويندا آهن. جنهن ڪيفيت ۾ جڏهن لطيف جهڙي عظيم تخليقڪار جو من الجهي پوندو آهي ته اهو به پار ڪڍي پڇائون ڪرڻ لڳندو آهي ته:

”روئان ڪيئن پرين کي

روئي نه ڄاڻان!

مٿي ڪيو ڀڻان

هجن هاڻان هٿڙا!!“

(هلندڙ)

umerkazi555@yahoo.com

منفرد لهجي جي شاعر نور محمد سومري جي مرتئي تي: آدميءَ کي سمجهيو، مون نه ڪو اوهان پرين! ليکڪ : منير چانڊيو

جيتوڻيڪ منهنجي ساڻس ڪابه ملاقات نه هئي، هو پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪيئن هو، تنهن جي مون کي بنهه خبر ڪانه آهي. منهنجي ساڻس اڻ ڏٺي دوستيءَ جو سبب سندس شاعريءَ جو ڪتاب ”خدا جو قسم“ ۽ ان ۾ لکيل سندس ”ٻه اکر“ جون هي سٽون آهن: ”منهنجا زير نظر سڀ نظم هڪڙي اسلوب جا آهن، انهن ۾ ڇا آهي ۽ ڇو آهي، سو آءٌ پوءِ ٻُڌائيندس، پهرين صرف اهو ٻُڌائيندس ته ڪتاب ستر صفحن جو ڇو آهي پر ان کان پهرين اهو ٻُڌائيندس ته نظم ننڍڙا ڇو آهن ۽ ان کان پهرين اهو ٻُڌائيندس ته ڪتاب جو ڪور ڪارو ڇو آهي ۽ ان کان پهرين ٻُڌائيندس ته ڪتاب جو نالو ”خدا جو قسم“ ڇو آهي پر انهن سڀني ڳالهين کان هٽي ڪري پهرين اهو ٻُڌائيندس ته مون ڪڏهن اسڪول ماستر کي ئي سوال جو جواب ڪونه ٻُڌايو.“ جنهن کي پڙهڻ کان پوءِ مون کان بي اختيار ٽهڪ ڇڏائجي ويا هئا ۽ مون پنهنجيءَ دل ۾ چيو هو، ”هيءُ ڪير به آهي، پر ڏاڍو لاجواب شخص آهي.“ سندس انهن سٽن ۾ ڏاڍي اُستادي گاڏڙ معصوميت هئي، جنهن منهنجو ساڻس دلي لڳاءُ پيدا ڪري ڇڏيو هو. اهو هن جو گفتو ئي مون سان سندس پهريون تعارف هو. اندازن اَٺ سال اڳي جڏهن مون سندس شاعري پڙهي هئي، تڏهن مون کي سندس شاعريءَ جي فني گهاڙيٽي ۽ ٻوليءَ کان وڌيڪ سندس شاعريءَ جي خيال، ان جي گهرائي ۽ ان انتهائي عام فهم، آسان، دل کي ڇهي ويندڙ ۽ اثرائتي اندازِ بيان ڏاڍو متاثر ڪيو هو. ڪجهه وقت تائين هر دوست کي پيو چوندو هئس، ”يار! تو نور محمد سومري جي شاعريءَ جو ڪتاب ”خدا جو قسم“ پڙهيو آهي؟“ جيڪڏهن ڪو دوست چوندو هو، ”نه“ ته کيس چوندو هئس، ”اهو ڪتاب توکي ضرور پڙهڻ گهرجي، مون سنڌي شاعريءَ ۾ ان لهجي جو عمده شاعر اڳي نه پڙهيو آهي.“

هڪ ڀيري هڪ شاعر دوست جڏهن منهنجو اهڙو رايو ٻُڌو ته چيائين، ”تون ان کي شاعري ٿو چئين؟ ۽ وري اها توکي وڻي به ٿي؟“ تڏهن مون کيس نور محمد سومري جو هڪ نظم ٻُڌايو هو:

ڇا اهو سمجهي سگهين ٿو

ڪويلون ڇو ٿيون رڙن،

ٻي ته مون کي ڪل ڪونهي،

پر اهو سمجهي سگهان ٿو،

يا وڻن تي گل ناهن،

يا وڻن تي پن ناهن.

کيس چيو هئم،  ڇا اهو نظم توکي نه ٿو وڻي؟ ان ۾ جيڪا المياتي پيڙا آهي، سا توکي متاثر نه ٿي ڪري؟ جنهن ۾ ڪويَلن جي رڙڻ کي وڻن جي اُجاڙ ۽ بدحاليءَ سان منسوب ڪيو ويو آهي! مان ته سوچيان ٿو ته ان شاعر ڪيئن ايترو گهرائيءَ سان سوچي ۽ وڏيءَ نفاست سان اهو نظم تخليق ڪيو آهي! ۽ هونئن به وڻن جي تباهيءَ تي ڪويل کان وڌ ٻيو ڪنهن کي تڪليف ٿيندي!؟

اهڙو هڪ حساس ۽ پيارو شاعر گمناميءَ ۾ ئي گذاري ويو. سندس دکدائڪ موت جي ڪنهن کي به خبر نه رهي. اڄ جي جديد اليڪٽرانڪ ۽ پرنٽ ميڊيا جي دؤر ۾ جت گڏهه گاڏي ۽ سائيڪل جي ٽڪر جي خبر به ٽي وي ۽ اخبار ۾ اچي ٿي، اتي هن سنڌ جي ڀلوڙ شاعر جي مرتئي جي خبر نه ته ڪنهن اخبار ۾ ڇپي ۽ نه ئي ڪنهن ٽي وي چينل جي ڪنهن رپورٽر کي ان خبر ۾ ڪا دلچسپي هئي. ايتري قدر جو هن جي لاڏاڻي جي سندس ويجهن دوستن کي به ڪا خبر نه رهي. شايد اڃان به سندس ڪجهه دوستن کي خبر نه هجي. ڪجهه ڏينهن اڳي سنڌي ٻوليءَ جو ڏاڍو پختو ۽ خوبصورت شاعر حسن درس اسان جي اداري ”سينٽر فار پيس اينڊ سول سوسائٽي“ جي آفيس آيو. هو ڏسڻ ۾ ئي ڏاڍو ڏکارو پئي لڳو، اچڻ سان ئي پاڻ کي ڪرسيءَ تي ڇڏي ڏنائين ۽ چيائين ته، ”تمام ٿڌو پاڻي پياريو.“ مون کانئس پڇيو ته، ”حسن صاحب! خير ته آهي؟“ ته چيائين، ”يار اسان جو هڪ چرياڻ دوست هو، سڄي عمر گمنام رهيو، ڏاڍو فقير انسان هو، اڄ گهڻي عرصي کان پوءِ هن جي ڳوٺ ويس ته ٻُڌايائون ته هو چار ڏينهن اڳ گذاري ويو آهي.“ اهڙي المياتي واقعي جو ٻُڌندي ئي ڏاڍو افسوس ٿيو. پڇيومانس ته، ”هن جو نالو ڇا هو؟“ چيائين ته، ”هن کي تمام گهٽ ماڻهو سڃاڻندا هئا. تون به شايد هن کي نه سڃاڻيندو هجين، هن جو نالو نور محمد سومرو هو.“

نور محمد سومري جي مرتئي جو ٻُڌي منهنجي دل مان دانهن نڪري وئي. دل ئي دل ۾ چيم، ”اڙي………… يار! نور محمد سومرو گذاري ويو.“ سچ ته اها خبر ٻُڌي ڏاڍو ڏک ٿيو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ جڏهن سنڌ جو ناميارو اديب، دانشور، نقاد ۽ ريسرچ اسڪالر سائين جامي چانڊيو صاحب واشنگٽن ڊي. سي مان پنهنجي ريسرچ ٿيسز : Pakistan Crises of Federalism and Provincial Autonomy لکي واپس وريو ته کيس مون ٻُڌايو، ”سائين! شاعر نور محمد سومرو گذاري ويو.“

اهو ٻُڌي ئي ڏاڍي افسوس مان چيائين، ”اوهه…… نور محمد سومرو گذاري ويو، اڙي يار! هو ڏاڍو سُٺو شاعر ۽ انتهائي حساس ماڻهو هو. آخري وقت ۾ ته هن کي شيزوفرينيا ٿي وئي هئي، هو پاڻ به ڊاڪٽر هو ۽ ڊاڪٽر آڪاش انصاريءَ وارن جو دوست هو، ڪڏهن ڪڏهن هنن سان گڏجي مون سان ڪچهريون ڪرڻ ايندو هو. ڏاڍو ڀلو ماڻهو هو.“ جامي صاحب جو هن لاءِ اهو رايو ٻُڌي ويتر ڏک ٿيو. هن دنيا ۾ جتي ٻيا ڪيترائي وڏا ڏوهه هجن ٿا، اتي حساس هجڻ به هڪ وڏو ڏوهه آهي. هن دنيا ۾ جيترو هڪ حساس شخص ڀوڳي ٿو، اوترو ڪو ٻيو نه ڀوڳيندو هوندو. هيءَ دنيا جنهن ۾ اڪثريت ٻهروپي، ڍونگي، مڪريل، دغاباز، بي ايمان، ڪوڙي، منافق ۽ سازشي ماڻهن جي آهي، اتي هڪ حساس ماڻهوءَ جي آخري منزل ڄڻ ته سائڪياٽري ڊپارٽمينٽ ئي هجي ٿي. دوستن ٻُڌايو ته ڪڏهن ڪڏهن هن جي ذهني حالت ايتري خراب ٿي ويندي هئي جو کيس گدوءَ واري سائڪياٽري اسپتال ۾ ڇهه ڇهه مهينا ٻَڌي رکندا هئا. نوجوان شاعر دوست ۽ ”خدا جو قسم“ جي پبلشر علي اظهار ٻُڌايو پئي ته هن پنهنجي شاعريءَ جي ٻين صنفن جا ڪتاب ٻين دوستن کي ڇپائڻ لاءِ ڏنا هئا، جيڪي نالي جي بکي ماڻهن پنهنجي نالي سان ڇپائي ڇڏيا. اها ڳالهه ٻُڌي ته تهائين وڏو افسوس ٿيو. هو ماڻهن جي من ۾ لڪل منافقت کي ڪٿ ٿي پروڙي سگهيو. شايد تڏهن ئي کانئس هيءُ نظم لکجي ويو هوندو:

تنهنجي من ۾ آهه ڇا

منهنجي من ۾ آهه ڇا

ڪنهن جي من ۾ آهه ڇا،

ڪنهن جي من ۾ آهه ڇا

آدميءَ کي سمجهيو

مون نه ڪو اوهان پرين

واقعي به هن سنسار ۾ آدميءَ کي سمجهڻ ڏاڍو ڏکيو آهي، هر شيءِ سمجهي سگهجي ٿي پر ڪنهن ماڻهوءَ جي من اندر ڇا آهي، اهو نه ٿو سمجهي سگهجي، ڪاش! سائنس ڪا اهڙي ايجاد ڪري ڏيکاري، جنهن سان ماڻهوءَ جي اندروني حالت جو به پتو پئجي سگهي. ۽ ڪيترن ئي نام نهاد حساس، ڊيموڪريٽ ۽ لبرل سڏجندر فردن جي به پت وائکي ٿي سگهي ۽ ڪنهن کي به ڪنهن جي احساسن ۽ جذبن سان کيڏڻ جي جرئت نه ٿي سگهي!

هيءَ دنيا ڪنهن حساس ماڻهوءَ جي رهڻ لاءِ نه آهي پر هيءَ دنيا نج پروفيشنل قسم جي ڪلڪيوليٽيڊ ماڻهن جي آهي، جيڪي پنهنجي ذاتي فائدي کانسواءِ ڪنهن لاءِ سوچڻ جي تڪليف ڪرڻ به پسند نه ٿا ڪن. ڪو مري يا جيئي، تنهن ۾ سندن ڇا؟ ڪنهن جي زندگي تباهه ٿئي ته ڀلي وڃي ٿئي، ماڻهو مرن ته ڀلي وڃي مرن، قوم تباهه ۽ برباد ٿئي ته ڀلي وڃي ٿئي، پنهنجي ديس جا ٻار اُڃيا، بُکيا ۽ ننگا آهن، ته تنهن ۾ سندن ڇا؟ کين رڳو پنهنجا مفاد عزيز هجن ٿا، هنن جو پروفيشنل فائدو ڪهڙيءَ ڳالهه ۾ آهي؟ ڪهڙي شيءِ ۾ کين Career Opportunities وڌيڪ آهن، ٻيو دنيا جهان ۾ ڇا به وڃي ٿئي، سندن پروفيشنل زبان ۾ اهو سندن Concern نه آهي. اهو Concern ته نور محمد سومري جهڙن ”چرياڻ ماڻهن“ ۽ سندس برادريءَ جي شخصن جو آهي، جيڪڏهن ديس ۾ درد گهڻو آهي ۽ ديس جي شام دُکي  آهي، ديس جا ٻار بکيا آهن ته هن کان ههڙو نظم لکجي ٿو وڃي:

درد ديس جو گهڻو،

شام ديس جي دُکي،

ٻار ديس جا بُکيا،

مان نه ٿو لکي سگهان،

مان نه ٿو پڙهي سگهان

تون لکين ته لک پرين

هيءَ پين، هي پنو پرين

هيءُ ته فقير شاعر هو، جنهن ايئن پئي سوچيو، پر هن دنيا جي اڪثر آبادي ته ايئن نه ٿي سوچي نه!؟ هتي ايئن سوچيندڙ ته ڪي تمام ٿورڙا ماڻهو آهن، جيڪي دنيا جي نظر ۾ Miss fit آهن، جيڪي دنيا جي حساب سان ڪڏهن به ترقي نه ٿا ڪري سگهن، دنيا وارا ته سوچين ٿا، ڇا ٿيو جي ديس ۾ درد گهڻو آهي؟ منهنجو گهر ته سُکيو آهي نه؟ ڇا ٿيو جي ديس جي شام دُکي آهي؟ منهنجي ته هر شام رنگين ٿئي ٿي نه؟ ديس جا ٻار بُکيا آهن ته ان ۾ منهنجو ڇا؟ منهنجا ٻار ته بکيا ڪونه آهن نه؟

نور محمد سومرو اڄ اسان وٽ جسماني طور موجود نه آهي. هو ڏکن ۾ يا سکن ۾ پنهنجي زندگي گذاري ويو، پر هو ساڻس محبت ڪندڙ ڪيترن ئي ماڻهن جي دلين ۾ سدائين زندهه رهندو.

منهنجا پيارا نور محمد! هيءَ دنيا واقعي تو جهڙي حساس ماڻهوءَ جي رهڻ لائق نه آهي، پر هن دنيا کي هڪ ڏينهن اهڙو مهذب بڻجڻو ضرور آهي، جنهن ۾ ڪوبه شخص ٻئي شخص جي احساس کي مجروح ڪرڻ جي سوچ نه رکي.

mchandio@cpcs.org.pk

سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليکڪ : زاهد راڄپر

ٻولي قومن جي وجود جي اصطلاح کان وٺي قومي تشخص تائين سڃاتي ويندي آهي، دنيا جهان ۾ انساني فطرت ۽ شعوري سڀيتائون سمورن رنگن ۾ جڏهن به نروار ٿينديون آهن ته ان جو مُک جز زبان ئي ليکي وڃي ٿي. ائين ئي دنيا جي قديمي ۽ تهذيبي ٻولين جيان سنڌي ٻولي به هزار سالن جي قديمي تاريخ، تاريخي پس منظر، قومي ورثي جي اهڃاڻن سان مالامال، ماضيءَ کان وٺي هن وقت تائين رهي آهي ۽ رهندي اچي پئي، سنڌي ٻولي جي واڌاري، سنڌي ٻولي جي ترقي ۽ ان جي جوڙجڪ لاءِ جيڪي جدوجهدن جا عڪس جڙيا، اُهي ايلس کان وٺي، سرجان مارشل، جي اين منجقار، ڊاڪٽر ٽرنب ۽ ابوالحسن تائين جيڪڏهن ٻوليءَ جي گهاڙيٽن، ٻوليءَ جي لهجن، ٻوليءَ جي تهذيبي، ڇيدن جو جيڪڏهن ذڪر ايندو ته اُتي هنن ئي علم جي ڏاهن جون خدمتون نمايان نظر اچن ٿيون، ڇو ته سنڌي ٻولي جي جيڪا رسم الخط 17 سؤ عيسوي ۾ ابوالحسن جوڙي ان ئي بنياد تي ابوالحسن ٺٽوي ۽ ضياءَ جي سنڌيءَ کي سامهون رکي ايلس جي ڪميٽي ئي سنڌي ٻوليءَ جو بنياد وڌو، ان جو بنياد ان وقت ظهور پذير ٿيڻ لڳو جڏهن لبيا ۽ جرمن مان ڊاڪٽر ٽرنب شاهه لطيف جو رسالو شايع ڪرايو، حقيقت ۾ ته ڊاڪٽر ٽرنب جو اهو ڪارنامو سنڌ لاءِ ساراهه جوڳو قدم هيو، جو لطيف جهڙي فڪري شاعر کي هن روشناس ڪرايو. جنهن جي شاعريءَ کانپوءِ ٻوليءَ جي وسعت ۽ ٻوليءَ جي معيار ۾ جيڪو اضافو آيو، اهو انتهائي شاندار رهيو. حالانڪه 1854ع ۾ سنڌي ٻوليءَ جي آيو پيا جي جوڙڻ لاءِ ايلس جيڪا جدوجهد ڪئي انهيءَ جدوجهد ئي رنگ لاتو جو حروف تهجي به جڙڻ لڳي، حقيقت ۾ سنڌي رسم خط جيڪا جوڙي وئي ان جي جڙڻ سان سنڌي ٻوليءَ جي گهاڙيٽن جي ڄڻ ته راهه کلي پئي، ان وقت ئي 1888ع ڌاري جان جيڪب جيڪو سنڌ اندر ايجوڪيشن جو ڪمشنر هو، ان ئي ڇپائيءَ جون تجويزون پيش ڪيون. ان کانپوءِ واٽن اسٽڪ سنڌي زبان جو جيڪو گرامر جوڙيو ان گرامر کي ئي بنياد بڻائي سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ لاءِ قطب آندو ويو، ان ۾ وسعت ۽ اصلاح سنڌ جي ڏاهي مرزا قليچ بيگ ڪئي. هن وقت تائين سنڌي ٻوليءَ جون ڊڪشنريون 1883ع کان 1988ع تائين 90 جي لڳ ڀڳ موجود آهن. جنهن ۾ ابوالحسن جي لغت، جارج اسٽڪ، ميوا رام ملڪاڻي جنهن 25 هزار لفظن تي مشتمل شاندار سنڌي ٻوليءَ جي ڊڪشنري جوڙي. تحقيق جو اهو سلسلو ماضيءَ کان وٺي حال تائين هلندو پيو اچي. سنڌي ٻولي، خطرن جي ور تڏهن چڙهڻ لڳي، جڏهن ڌارين جي لوڌ سنڌ ڏانهن رُخ ڪيو ۽ ان جا اثرات اُهي پيا جو، سنڌي ٻوليءَ ۾ بگاڙ اچڻ لڳو، بگاڙ به ڇونه اچي. ڇاڪاڻ ته دراوڙن جي ديس ۾ آرين، ايرانين، عربن، پورچوگيزن، افغانين، ارغونن ۽ انگريزن جي سنڌ ڏانهن جيڪا يلغار رهي، ان يلغار جو نتيجو اهو نڪتو جو سنڌي ٻوليءَ تي نون لفظن ۽ ڌارين ٻولين جو جيڪو غير فطري اثر ٿيڻ لڳو ان ڪري ٻولي پنهنجي حيثيت ۽ روايت ۽ تهذيبي قدرن تي بچائڻ ۾ جستجو ڪندي رهي. ڪيتريون ئي ٻوليون پنهنجو وجود ان ڪري وڃائي ويٺيون جو ڌارين ٻولين جي ڪري جيڪي منفي اثرات پيا ان جو نتيجو اهو نڪتو جو دنيا جي گولي تي هن وقت به ڪيتريون قومون ۽ تهذيبون ڪتابن ۽ تاريخن ۾ ته موجود آهن پر انهن جو وجود ڌرتيءَ جي گولي تي آهي ئي نه!!

تاريخ جي ورقن ۾ ڏٺو وڃي ته سنڌي زبان سڌريل ۽ اوسر ڪيل زبانن مان هڪ قديم زبان آهي، جيڪا 10 هزار ورهين جي تاريخ رکي ٿي. ڏيهه توڙي پرڏيهه جا محقق ان ڳالهه تي متفق آهن ته سنڌي زبان ڪنهن به زبان مان نه ڄائي آهي نه نپني آهي. ٻولي قديم تهذيبن جو شاهڪار ليکي وڃي ٿي. سنڌي ٻولي به انهن قديم ٻولين مان هڪ آهي، جيڪا پنهنجو تاريخي پس منظر رکي ٿي. جڏهن ته انهن قديم ٻولين جو ڇا ٿيندو، جيڪي هن وقت گهٽ ۽ ٻوسٽ واري دؤر ۾ پنهنجي جياپي جي جنگ لڙي رهيون آهن، ماٽيلي ماءُ وارو سلوڪ ٻولين ۽ تهذيبن سان رکڻ ملڪي رياست جو ڄڻ ته پيشو رهيو آهي جو پاڪستان ٺهڻ سان ئي قوميت جي بنياد کي تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪيو ويو. اها انڪاريت ئي ٻولين جي تباهيءَ جو ڪارڻ بڻي. بنگال جو ورهاڱو به ٻوليءَ جو ورهاڱو هيو. اهڙي طرح سان موهن جي دڙي جي مٽيءَ مان جنم وٺندڙ سنڌي ٻوليءَ سان ساڳيو ئي سلوڪ ڪيو ويو. حالانڪ برصغير جي ورهاڱي کانپوءِ هند ۾ 51 ڌاري نهروءَ سنڌي ٻوليءَ کي ڀارت جي آئين جي اٺين شيڊيول ۾ تسليم ڪيو ۽ اندرا گانڌي 67 ۾ سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏنو. ايتري قدر جو ڀارت جي 22 قومي ٻولين ۾ هن وقت به سنڌي ٻولي قومي ٻولي ليکي وڃي ٿي، نه رڳو اهو پر ڀارت جي ٽن کان وڌيڪ يونيورسٽين اجمير، احمدآباد ۽ ممبئي ۾ سنڌيءَ جا شعبا به قائم ڪيا ويا آهن، جتي ايم اي سنڌي کان وٺي پي ايڇ ڊي تائين پڙهائي وڃي ٿي. جڏهن ته پاڪستان اندر جيڪا ڪراچيءَ ۾ ريڊيو اسٽيشن کولي وئي، اُتي شروعات ٿي اردو ۽ انگريزي سان ٿي. جڏهن ته سنڌي ٻولي لاءِ صرف 20 منٽ رکيا ويا. نه رڳو اهو پر 51ع کان وٺي هن وقت تائين قومن جي وجود کان اڄ به انڪار ڪرڻ ان عمل کي ناداني چئجي يا دانائي؟ قديم ۽ تهذيب يافته قومن جي قومي ورثن کي ائين پاسيرو ڪرڻ، ان مان لڳي پيو ته ملڪي اسٽيبلشمينٽ ماضيءَ جيان اڃا به عقل جي اوڙاهه کان اڳتي نه وڌي سگهي آهي. حالانڪ سنڌ جي صوبائي سرڪار 1972ع ۾ ٻولي ايڪٽ پاس ڪيو، سنڌ جي 56 ساڃاهه وندن ان وقت به ملڪي حڪمرانن کي اپيل ڪئي هُئي ته ٻوليون قومن جي بنياد تي قديمي حيثيت رکنديون آهن. ٻولين کي ڌڪڻ معنيٰ ته پنهنجي تاريخي تسلسل کي ديوار سان لڳائڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي ۽ ديوار سان لڳائڻ جي ڪوشش ان وقت ڪئي وئي جڏهن ون يونٽ لاڳو ڪري ٻولين جي وجود کي ميسارڻ جي سازش سٽي وئي. ان وقت به سنڌ جي ساڃاهه وندن ٻولي ڪميشن جي گهر ڪئي هُئي، ان جي باوجود به ٻوليءَ کان انڪار ڪيو ويو.

انگريز ممبئي سرڪار نوٽيفڪيشن نمبر 1852ع 6 سيپٽمبر 1851ع تحت سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏنو، پر افسوس جو ملڪ ٺهڻ کانپوءِ ان جي حيثيت کسي وئي.

ماضيءَ جي پ پ حڪومت ۾ 72ع ڌاري سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻوليءَ جو درجو ڏيارڻ وارو بل پاس ڪيو ويو هو، اڄ به انهيءَ پ پ جي حڪمراني آهي ۽ سنڌ جا چونڊيل نمائنده پنهنجي بل تي عمل ڪرائي سگهندا به يا نه، سنڌ اسيمبليءَ کي ان لاءِ ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي. ڇوته ٻولي هوندي ته سنڌ به هوندي.

”مات نه ٿيڻا آهيون مور“ ليکڪ : الطاف شيخ

سنڌي ادبي سنگت جي حيدرآباد ۾ سنڌي لئنگوئيج اٿارٽي جي بلڊنگ ۾ رٿيل ايوارڊ فنڪشن جيتوڻيڪ يارهين بجي بدران ڏيڍ ڪلاڪ دير سان شروع ٿيو پر مون کي ان جو افسوس ٿيڻ بدران خوشي ٿي جو مونکي سنڌ جي ڪيترن ئي وڏين اديبن ۽ شاعرن سان ملڻ جو موقعو ملي ويو جن مان ڪيترا ته منهنجا دوست ۽ واقفڪار هئا، جن سان ملئي ڪيترائي سال بلڪ ڪيترائي ڏهاڪا گذري چڪا هئا. سدا سهڻو، سدا سمارٽ ۽ پنهنجي عمر کان گهڻو ننڍو لڳندڙ عنايت بلوچ به اچي نڪتو. عنايت جو واسطو موسيقي ۽ ريڊيو ٽي ويءَ سان رهيو آهي. پاڻ سٺو شاعر، ڪهاڻيڪار ۽ سفرناما لکندڙ پڻ آهي. منهنجي هڪ سفرنامي جو مهاڳ پڻ لکيو اٿس. ماضيءَ ۾ گهڻو ئي جهاتي ٿو هڻان پر خبر نٿي پوي ته ڪڏهن کان اسان جي واقفيت ٿي. اهڙي صورت ۾ اسان کي به سسئي وانگر (يعني هيءَ اسان جي چيف گيسٽ، حڪومت سنڌ جي وزير سسئي پليجو نه پر پنهون واري سسئي وانگر) اهوئي چوڻو پوندو ته الست بربڪم جڏهن ڪن پيوم…. عنايت بلوچ جو ننڍپڻ ۽ جواني کان وٺي اهوئي ڌيرج وارو ڳالهائڻ ۽ حليم طبيعت ۽ نفاست وارو انداز رهيو آهي. عنايت بلوچ سان واقفيت نه ٿئي ها ته آئون اهوئي سمجهان ها ته سڀ ٻروچ تاج بلوچ جهڙا ٿيندا هوندا.

سنڌ جي مشهور شاعره ۽ اديبه مريم مجيدي سان به منهنجي پهريون دفعو ملاقات ٿي، پاڻ ضلعي ٺٽي جي شهر ميرپور بٺوري جي آهي. پاڻ سنڌ جي قومي شاعر محمد خان مجيدي جي ڌيءَ آهي. سائين محمد خان سان مونکي نئين زندگي جي ايڊيٽر عبدالواحد سنڌيءَ سٺ جي ڏهي ۾ ملايو هو. مريم مجيديءَ شاعري جي ڪيترين ئي صنفن ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي. مريم مجيدي جو واسطو تعليم کاتي سان رهيو آهي. سندس شاعري کان علاوه سماجي ڪمن ڪري به ماڻهن جي دلين ۾ هن لاءِ عزت آهي. امر سنڌو، عرفانا ملاح، ڊاڪٽر پريت ۽ مهرالنساءِ لاڙڪ وانگر هيءَ به عورتن جي حقن لاءِ پاڻ پتوڙيندي رهي ٿي. مريم مجيدي جو هڪ شعر ياد اچي رهيو آهي.

مات نه ڏيندي مات اسان کي، مات نه ٿيڻا آهيون مور

پرزا پرزا پاڻ ٿيون پر چوٽا چوٽ اسان جو چاهه

سوچ سگهاري جن جي آهي، عظمت تن جو آهي ماڳ

اندر جن جو آئينو ۽ ذهنن تي ڪا اونداهه ناهه.

آيل مهمانن ۾ سنڌ جو عظيم ڪهاڻيڪار ۽ هاڻ ناول نويس غلام نبي مغل پڻ هو. ساڻس ملئي وڏو عرصو ٿي ويو هو. غلام نبي مغل کي سنڌي ادب ۾ کڻي ڪهڙي به نمبر تي Rating ڪيو ٿو وڃي، پر منهنجي نظرن ۾ امر جليل بعد جيڪڏهن ڪو ٻئي نمبر تي آهي ته اهو غلام نبي مغل آهي. آئون 1963ع کان وٺي پنهنجي همعصر ليکڪن جون لکڻيون پڙهندو اچان. وڏي غور سان امر جليل اسان جو پير و مرشد آهي. هو اڌ صديءَ کان پڙهندڙن جي دل تي آهي. امر جليل کي لکڻ جو ڏانءُ آهي، ڏات آهي، گهرو مطالعو آهي، هو هر لکڻي تي وڏي محنت ڪري ٿو. پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو آهي، وڏي ڳالهه ته زبردست حقيقت پسند ۽ سنڌ ڌرتي ۽ انهن جي رهواسين سان پيار ڪندڙ انسان آهي. هو وڪامڻ وارو ماڻهو ناهي، هو سرڪاري ڪامورو ٿي ڪري به اسان جي ملڪ جو Stereo ٽائيپ ظالم بيورو ڪرئٽ يا آفيسر ٿي نه رهيو. هن جي ليول جو مشهور ۽ مهان ليکڪ منهنجي نظرن ۾ نسيم کرل ٿي سگهيو ٿي ڇو ته سٺ واري ڏهي ۾ ڪراچي ۾ جيڪي ادبي محفلون ٿينديون هيون انهن ۾ اهي ٻئي اديب هڪ ٻئي جي ٽڪر جا لڳا ٿي. نسيم کرل جي ڪهاڻين جو توڙي کڻي مختلف انداز هو پر هو به هر ڪهاڻي پٺيان وڏي محنت ڪندو هو. مون هن کي خيرپور ۾ توڙي ڪراچي ۾ هڪ هڪ ڪهاڻي پٺيان ڪم ڪندي ڏٺو. هو وڏي سوچ ويچار ۽ Concentration بعد هڪ هڪ ڪهاڻي Hit هوندي هئي پڙهندڙ جي ڏکندڙ دل جو آواز هوندي هئي. طنز ۽ مزاح سان ٽمٽار هوندي هئي پر هن جي زندگيءَ ساٿ نه ڏنو ۽ ننڍي هوندي ئي اسان کان جدا ٿي ويو. امر جليل يا نسيم کرل جهڙين قداور ادبي هستين اڳيان اسان جهڙا نه سڀ سندن پيرن جي خاڪ آهيون. آئون هميشه اهو سوچيندو آهيان ته امر جليل بعد ٻيو نمبر، ڀلي کڻي هن جي ويجهو نه پر پري سهي، جيڪڏهن آهي ته غلام نبي مغل آهي. خاص ڪري سندس آخري ٻن ناولن ”مون کي ساهه کڻڻ ڏيو“ ۽ ”وطن واويلا“ بعد ان ۾ ڪو شڪ نه رهيو آهي. ذاتي طرح ڪن ڳالهين تي منهنجو يا ٻين جو، ساڻس ڀلي اختلاف رهي پر ادبي نقطي نظر کان، ناول جي گهاڙيٽي، حقيقتن جي بنياد تي ۽ معاشري جي خامين کي اجاگر ڪرڻ ۾ غلام نبي جو جواب ناهي. توهان غلام نبي مغل جا اهي به ناول نه پڙهيا آهن ته افسوس جي ڳالهه آهي ته توهان هِهڙا ڪتاب مِس ڪيا آهن.

غلام نبي مغل منهنجو هم عمر آهي. اسان ٻنهي جو جنم 1944ع ۾ ٿيو. غلام نبيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات منهنجي ماسي زبيده سومرو جي شادي تي ٿي، جنهن جي مڙس محمد علي ٻگهيو صاحب جو غلام نبي مغل ماسات ٿئي. غلام نبي مغل مئٽرڪ نور محمد هاءِ اسڪول مان ۽ B.A سچل سرمست ڪاليج حيدرآباد مان ۽ LL.B لا ڪاليج حيدرآباد مان ڪئي. پاڻ نوڪري جو وڏو عصو فوڊ ڊپارمينٽ سان لاڳاپيل رهيو. پاڻ ننڍي عمر کان لکڻ شروع ڪيو. پهرين اڙدو ڪهاڻيون لکيائين ۽ پوءِ سنڌيءَ ۾ لکڻ شروع ڪيائين. سندس ڪيترين ئي ڪهاڻين جو ترجمو اڙدو، انگريزي ۽ پنجابي زبانن ۾ ٿي چڪو آهي. ڪجهه ڪهاڻين کي ڊرامي جي روپ ۾ ٽي وي تان به پيش ڪيو ويو آهي. غلام نبي مغل لاءِ چيو وڃي ٿو ته هن پهريون دفعو شهري ماڻهن جا مسئلا کنيا. بيروزگار نوجوانن کان علاوه شهر جا لوفر، بدمعاش ڳنڍي ڇوڙ، عورتن جا دلال، رازا، واڍا، موچي ۽ فقير وغيره اڪثر سندس ڪهاڻين جا ڪردار رهيا آهن. سندس ڪجهه ڪهاڻين جا مجموعا ۽ ناول جيڪي مون پڙهيا آهن، اهي هن ريت آهن.

نئون شهر- غلام نبي جو هي ڪتاب 1964ع ۾ ڇپيو هو جڏهن پاڻ ويهن سالن جو هو ۽ سچل سرمست ڪاليج ۾ پڙهي رهيو هو.

رات جا نيڻ (ڪهاڻيون)

رات منهنجي روح ۾ (ڪهاڻيون)

سٺ ستر اسي (ڪهاڻيون)

اوڙاهه (ناول)

دونهاٽيل راتيون ۽ رولاڪ (ناول)

مونکي ساهه کڻڻ ڏيو (ناول)

وطن واويلا وغيره.

هن فنڪشن ۾ امر جليل سان به چڱي طرح ملاقات ٿي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي چيم ته پاڙي ۾ رهڻ جي باوجود امر جليل سان ملاقات نٿي ٿئي.

”ڇو ڀلا؟“ هن حيرت مان پڇيو.

”ان ڪري جو اسان جي سمهڻ ۽ جاڳڻ جا وقت مختلف آهن،“ مون هن کي ٻڌايو، ”امر جليل رات جو ٽي چئين تائين جاڳندو آهي ۽ آئون چئين بجي ڌاري ننڊ پوري ڪري اُٿندو آهيان. ظُهر نماز ۽ منجهند جي مانيءَ بعد منهنجي بيٽري صفا ڊسچارج ٿي ويندي. اُٻاسين جو ڦهڪو شروع ٿيندو آهي ۽ ٽي بجي ڌاري سمهي رهندو آهيان ۽ ان وقت امر جليل ننڊ پوري ڪري اُٿندو آهي. ٻن اڍائي ڪلاڪن بعد آئون اُٿي ويندو آهيان پر پوءِ هڪ ٻئي پويان نمازن خاطر مسجد ۾ هوندو آهيان ۽ عشا نماز پڙهي سمهي رهندو آهيان جو صبح جو سوير چئين بجي اُٿڻو هوندو اٿم.“

ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي چيم ته اهو ٻڌاءِ ته امر جليل هتي ڪيئن پهتو. يعني هن کي ان لاءِ اڄ صبح جو سوير اُٿڻو پيو هوندو. ذوالفقار ٽهڪ ڏيندي چيو ”سائين! امر جليل کي ڪراچي کان هيستائين آئون وٺي آيو آهيان.“

”ڀلا هي ڏينهن تتي وارو سهانو ٽائيم رکڻ پٺيان ڪهڙو فلسفو هو؟“ مون ذوالفقار کان پڇيو.

”ان ڪري ته جيئن پري پري کان ويندي جيڪب آباد ۽ ڪشمور کان سنڌي ادبي سنگت جا ميمبر پهچي سگهن ۽ اڄوڪي ئي ڏينهن ۾ واپس گهرن ۾ پهچي به سگهن.“ ڊاڪٽر ذوالفقار مون کان عمر ۾ گهڻو ننڍو آهي پر منهنجي هن سان فون ذريعي يا Email ذريعي گذريل ويهارو سالن کان سلام دعا هلندي اچي. جڏهن به منهنجو پاڪستان اچڻ ٿيندو آهي ته ٽن ماڻهن سان ضرور خبر چار ڪندو آهيان جن مان هڪ قمر شهباز سان ته هاڻ جدائي ٿي وئي. هو هي فاني جهان ڇڏي ويو. قمر شهباز کان علاوه تاج بلوچ ۽ ذوالفقار سان Contact ۾ رهندو آهيان ۽ ڪڏهن ڪڏهن هنن وٽ هلي به ويندو آهيان ۽ اهي ٻئي ڄڻا مون کي منهنجي حال تي ڇڏي ڏيندا آهن. نه چانهه لاءِ زور ڀريندا آهن ۽ نه ڪنهن فنڪشن يا ٽي وي پروگرام ۾ هلڻ لاءِ چوندا آهن. هنن کان هر نئين ڇپيل ڪتاب، رسالي ۽ ادبي محفل ۽ اديبن جي خبر پئجي ويندي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته پاڻ کي Update رکڻ لاءِ تاج جي ڳالهين جي ڪجهه سرجري ڪرڻي پوندي آهي. ڇو جو هن جي هر اديب ۽ اديبا تي ڪاوڙ هوندي آهي. هڪ ڏينهن ساڻس گڏ شيخ اياز وٽ وياسين. هو اسان کي ڊرائنگ روم ۾ ويهاري اسان لاءِ اندر چانهه لاءِ چوڻ ويو. شيخ اياز ڪافي ڪمزور ٿي ويو هو ۽ هلڻ ۾ به ڏڪيو پئي. مون تاج کي چيو ته هي Voyage (سامونڊي سفر) پورو ڪري ڪراچي موٽڻ تي شايد شيخ اياز سان شايد وري ملاقات ٿي سگهي.

”تون کڻي ڏهه Voyages هڻي اچ، شيخ اياز اتي ئي نظر ايندءِ.“ ۽ پوءِ ٽهڪ ڏيئي چيو هئائين: ”موت ته هن وٽ گهڻو ئي اچي ٿو پر اياز هن کي هر دفعي بُجا ڏيو، ڀڄايو ڪڍي.“

ذوالفقار سيال 28 مئي 1957ع تي لاڙڪاڻي کان ست کن ڪلو ميٽر پري فريدآباد نالي ڳوٺ ۾ ڄائو. پاڻ پرائمري تعليم لاڙڪاڻي جي گورنمينٽ ديني مدرسه اسڪول مان ڪيائين ۽ مئٽرڪ تائين اتي جي ئي گورنمينٽ پائلٽ اسڪول مان ڪيائين. انٽر حيدرآباد جي ڦليلي واري گورنمينٽ ڪاليج مان ڪرڻ بعد لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄامشورو مان ڊاڪٽري پڙهيو ۽ 1981ع ۾ ڊگري حاصل ڪيائين. ان بعد چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۽ LMC ۾ آر ايم او ٿي رهيو. ان بعد 5 سال کن جناح اسپتال ۾ ميڊيڪل آفيسر جي حيثيت ۾ نوڪري سرانجام ڏنائين. ان بعد وري ٽي سال کن چانڊڪا اسپتال جو ائڊيشنل ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ ٿي رهيو ۽ هاڻ 12 سالن کان ڪراي جي سول اسپتال ۽ جناح اسپتال ۾ ائڊيشنل پوليس سرجن آهي.

ڊاڪٽر ذوالفقار سٺو اديب، شاعر ۽ ڪالم نويس پڻ آهي. هن گيت، غزل، بيت، دوها، هائيڪو ۽ آزاد نظم ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي. پاڻ ٻاراڻي شاعري جي حوالي سان تمام گهڻو مشهور آهي. بلڪ ٻاراڻي شاعري جو تمام وڏو شاعر آهي. سندس ڪجهه ڪتاب هن ريت آهن:

رڻ سڄو رت ڦڙا

مکڙين مالها

ڳاڙها هٿ پيلا چهرا

منهنجي ديس جا ٻار

گلڙن جهڙا گيت

لفظن جا رانديڪا

بارش کانپوءِ

اکر اکر سرهاڻ

چهرا چنڊ گلابن جهڙا، وغيره

سنڌي ادب سنگت جو جنرل سيڪريٽري اڄ ڪلهه يوسف سنڌي آهي پر هن کان اڳ ٻن سالن لاءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هو. پاڻ هڪ روزنامي سنڌي اخبار جي ادبي صفحي جو پڻ انچارج آهي. ذوالفقار سيال جو هڪ ٻه خوبصورت شعر هن وقت ياد اچي رهيو آهي:

جيڏو زهر آهي انسانن ۾

ناهي جيتن حيوانن ۾،

ساريون حدون اورانگهي ويا

سڀ ڪجهه ٿئي ٿو ايوانن ۾.

ساري وستي باهه جا شعلا

هٿ لڳن جي بي جانن ۾

پتيون هاڻ ڪين پٽن ٿيون

ڪنڊا آهن گلدانن ۾…..

altafshaikh2004@yahoo.co.uk                                altafshaikh2005@gmail.com