• </* Theme Name: Twenty Ten Theme URI: http://wordpress.org/ Description: The 2010 theme for WordPress is stylish, customizable, simple, and readable -- make it yours with a custom menu, header image, and background. Twenty Ten supports six widgetized areas (two in the sidebar, four in the footer) and featured images (thumbnails for gallery posts and custom header images for posts and pages). It includes stylesheets for print and the admin Visual Editor, special styles for posts in the "Asides" and "Gallery" categories, and has an optional one-column page template that removes the sidebar. Author: the WordPress team Version: 1.3 License: GNU General Public License License URI: license.txt Tags: black, blue, white, two-columns, fixed-width, custom-header, custom-background, threaded-comments, sticky-post, translation-ready, microformats, rtl-language-support, editor-style, custom-menu */ /* =Reset default browser CSS. Based on work by Eric Meyer: http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/index.html -------------------------------------------------------------- */ html, body, div, span, applet, object, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, blockquote, pre, a, abbr, acronym, address, big, cite, code, del, dfn, em, font, img, ins, kbd, q, s, samp, small, strike, strong, sub, sup, tt, var, b, u, i, center, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, form, label, legend, table, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td { background: transparent; border: 0; margin: 0; padding: 0; vertical-align: baseline; } body { line-height: 1; } h1, h2, h3, h4, h5, h6 { clear: both; font-weight: normal; } ol, ul { list-style: none; } blockquote { quotes: none; } blockquote:before, blockquote:after { content: ''; content: none; } del { text-decoration: line-through; } /* tables still need 'cellspacing="0"' in the markup */ table { border-collapse: collapse; border-spacing: 0; } a img { border: none; } /* =Layout -------------------------------------------------------------- */ /* LAYOUT: Two columns DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: left; margin: 0 -240px 0 0; width: 100%; } #content { margin: 0 280px 0 20px; } #primary, #secondary { float: right; overflow: hidden; width: 220px; } #secondary { clear: right; } #footer { clear: both; width: 100%; } /* LAYOUT: One column, no sidebar DESCRIPTION: One centered column with no sidebar */ .one-column #content { margin: 0 auto; width: 640px; } /* LAYOUT: Full width, no sidebar DESCRIPTION: Full width content with no sidebar; used for attachment pages */ .single-attachment #content { margin: 0 auto; width: 900px; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url { font-family: MB Khursheed, Georgia, "Bitstream Charter", serif; } h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, .wp-caption-text { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, "Helvetica Neue", Arial, Helvetica, "Nimbus Sans L", sans-serif; } pre { font-family: MB Khursheed, "Courier 10 Pitch", Courier, monospace; } code { font-family: MB Khursheed, Monaco, Consolas, "Andale Mono", "DejaVu Sans Mono", monospace; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #access .menu-header, div.menu, #colophon, #branding, #main, #wrapper { margin: 0 auto; width: 940px; } #wrapper { background: #fff; margin-top: 20px; padding: 0 20px; } /* Structure the footer area */ #footer-widget-area { overflow: hidden; } #footer-widget-area .widget-area { float: left; margin-right: 20px; width: 220px; } #footer-widget-area #fourth { margin-right: 0; } #site-info { float: left; font-size: 14px; font-weight: bold; width: 700px; } #site-generator { float: right; width: 220px; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Main global 'theme' and typographic styles */ body { background: #f1f1f1; } body, input, textarea { color: #666; font-size: 12px; line-height: 18px; } hr { background-color: #e7e7e7; border: 0; clear: both; height: 1px; margin-bottom: 18px; } /* Text elements */ p { margin-bottom: 18px; text-align:justify; } ul { list-style: square; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol { list-style: decimal; margin: 0 0 18px 1.5em; } ol ol { list-style: upper-alpha; } ol ol ol { list-style: lower-roman; } ol ol ol ol { list-style: lower-alpha; } ul ul, ol ol, ul ol, ol ul { margin-bottom: 0; } dl { margin: 0 0 24px 0; } dt { font-weight: bold; } dd { margin-bottom: 18px; } strong { font-weight: bold; } cite, em, i { font-style: italic; } big { font-size: 131.25%; } ins { background: #ffc; text-decoration: none; } blockquote { font-style: italic; padding: 0 3em; } blockquote cite, blockquote em, blockquote i { font-style: normal; } pre { background: #f7f7f7; color: #222; line-height: 18px; margin-bottom: 18px; overflow: auto; padding: 1.5em; } abbr, acronym { border-bottom: 1px dotted #666; cursor: help; } sup, sub { height: 0; line-height: 1; position: relative; vertical-align: baseline; } sup { bottom: 1ex; } sub { top: .5ex; } input[type="text"], textarea { background: #f9f9f9; border: 1px solid #ccc; box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -moz-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); -webkit-box-shadow: inset 1px 1px 1px rgba(0,0,0,0.1); padding: 2px; } a:link { color: #0066cc; } a:visited { color: #743399; } a:active, a:hover { color: #ff4b33; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { position: absolute; left: -9000px; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #header { padding: 30px 0 0 0; } #site-title { float: left; font-size: 30px; line-height: 36px; margin: 0 0 18px 0; width: 700px; } #site-title a { color: #000; font-weight: bold; text-decoration: none; } #site-description { clear: right; float: right; font-style: italic; margin: 15px 0 18px 0; width: 220px; } /* This is the custom header image */ #branding img { border-top: 4px solid #000; border-bottom: 1px solid #000; display: block; float: left; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { background: #000; display: block; float: left; margin: 0 auto; width: 940px; } #access .menu-header, div.menu { font-size: 13px; margin-left: 12px; width: 928px; } #access .menu-header ul, div.menu ul { list-style: none; margin: 0; } #access .menu-header li, div.menu li { float: left; position: relative; } #access a { color: #aaa; display: block; line-height: 38px; padding: 0 10px; text-decoration: none; } #access ul ul { box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -moz-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); -webkit-box-shadow: 0px 3px 3px rgba(0,0,0,0.2); display: none; position: absolute; top: 38px; left: 0; float: left; width: 180px; z-index: 99999; } #access ul ul li { min-width: 180px; } #access ul ul ul { left: 100%; top: 0; } #access ul ul a { background: #333; line-height: 1em; padding: 10px; width: 160px; height: auto; } #access li:hover > a, #access ul ul :hover > a { background: #333; color: #fff; } #access ul li:hover > ul { display: block; } #access ul li.current_page_item > a, #access ul li.current-menu-ancestor > a, #access ul li.current-menu-item > a, #access ul li.current-menu-parent > a { color: #fff; } * html #access ul li.current_page_item a, * html #access ul li.current-menu-ancestor a, * html #access ul li.current-menu-item a, * html #access ul li.current-menu-parent a, * html #access ul li a:hover { color: #fff; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #main { clear: both; overflow: hidden; padding: 40px 0 0 0; } #content { margin-bottom: 36px; } #content, #content input, #content textarea { color: #333; font-size: 16px; line-height: 24px; } #content p, #content ul, #content ol, #content dd, #content pre, #content hr { margin-bottom: 24px; } #content ul ul, #content ol ol, #content ul ol, #content ol ul { margin-bottom: 0; } #content pre, #content kbd, #content tt, #content var { font-size: 15px; line-height: 21px; } #content code { font-size: 13px; } #content dt, #content th { color: #000; } #content h1, #content h2, #content h3, #content h4, #content h5, #content h6 { color: #000; line-height: 1.5em; margin: 0 0 20px 0; } #content table { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 -1px 24px 0; text-align: left; width: 100%; } #content tr th, #content thead th { color: #888; font-size: 12px; font-weight: bold; line-height: 18px; padding: 9px 24px; } #content tr td { border-top: 1px solid #e7e7e7; padding: 6px 24px; } #content tr.odd td { background: #f2f7fc; } .hentry { margin: 0 0 48px 0; } .home .sticky { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; margin-left: -20px; margin-right: -20px; padding: 18px 20px; } .single .hentry { margin: 0 0 36px 0; } .page-title { color: #000; font-size: 14px; font-weight: bold; margin: 0 0 36px 0; } .page-title span { color: #333; font-size: 16px; font-style: italic; font-weight: normal; } .page-title a:link, .page-title a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .page-title a:active, .page-title a:hover { color: #ff4b33; } #content .entry-title { color: #000; font-size: 21px; font-weight: bold; line-height: 1.3em; margin-bottom: 0; } .entry-title a:link, .entry-title a:visited { color: #000; text-decoration: none; } .entry-title a:active, .entry-title a:hover { color: #ff4b33; } .entry-meta { color: #888; font-size: 12px; } .entry-meta abbr, .entry-utility abbr { border: none; } .entry-meta abbr:hover, .entry-utility abbr:hover { border-bottom: 1px dotted #666; } .entry-content, .entry-summary { clear: both; padding: 12px 0 0 0; } #content .entry-summary p:last-child { margin-bottom: 12px; } .entry-content fieldset { border: 1px solid #e7e7e7; margin: 0 0 24px 0; padding: 24px; } .entry-content fieldset legend { background: #fff; color: #000; font-weight: bold; padding: 0 24px; } .entry-content input { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-right: 24px; } .entry-content label { color: #888; font-size: 12px; } .entry-content select { margin: 0 0 24px 0; } .entry-content sup, .entry-content sub { font-size: 10px; } .entry-content blockquote.left { float: left; margin-left: 0; margin-right: 24px; text-align: right; width: 33%; } .entry-content blockquote.right { float: right; margin-left: 24px; margin-right: 0; text-align: left; width: 33%; } .page-link { clear: both; color: #000; font-weight: bold; margin: 0 0 22px 0; word-spacing: 0.5em; } .page-link a:link, .page-link a:visited { background: #f1f1f1; color: #333; font-weight: normal; padding: 0.5em 0.75em; text-decoration: none; } .home .sticky .page-link a { background: #d9e8f7; } .page-link a:active, .page-link a:hover { color: #ff4b33; } body.page .edit-link { clear: both; display: block; } #entry-author-info { background: #f2f7fc; border-top: 4px solid #000; clear: both; font-size: 14px; line-height: 20px; margin: 24px 0; overflow: hidden; padding: 18px 20px; } #entry-author-info #author-avatar { background: #fff; border: 1px solid #e7e7e7; float: left; height: 60px; margin: 0 -104px 0 0; padding: 11px; } #entry-author-info #author-description { float: left; margin: 0 0 0 104px; } #entry-author-info h2 { color: #000; font-size: 100%; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } .entry-utility { clear: both; color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } .entry-meta a, .entry-utility a { color: #888; } .entry-meta a:hover, .entry-utility a:hover { color: #ff4b33; } #content .video-player { padding: 0; } /* =Asides -------------------------------------------------------------- */ .home #content .format-aside p, .home #content .category-asides p { font-size: 14px; line-height: 20px; margin-bottom: 10px; margin-top: 0; } .home .hentry.format-aside, .home .hentry.category-asides { padding: 0; } .home #content .format-aside .entry-content, .home #content .category-asides .entry-content { padding-top: 0; } /* =Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .format-gallery .size-thumbnail img, .category-gallery .size-thumbnail img { border: 10px solid #f1f1f1; margin-bottom: 0; } .format-gallery .gallery-thumb, .category-gallery .gallery-thumb { float: left; margin-right: 20px; margin-top: -4px; } .home #content .format-gallery .entry-utility, .home #content .category-gallery .entry-utility { padding-top: 4px; } /* =Attachment pages -------------------------------------------------------------- */ .attachment .entry-content .entry-caption { font-size: 140%; margin-top: 24px; } .attachment .entry-content .nav-previous a:before { content: '\21900a0'; } .attachment .entry-content .nav-next a:after { content: '0a0\2192'; } /* =Images -------------------------------------------------------------- */ /* Resize images to fit the main content area. - Applies only to images uploaded via WordPress by targeting size-* classes. - Other images will be left alone. Use "size-auto" class to apply to other images. */ img.size-auto, img.size-full, img.size-large, img.size-medium, .attachment img { max-width: 100%; /* When images are too wide for containing element, force them to fit. */ height: auto; /* Override height to match resized width for correct aspect ratio. */ } .alignleft, img.alignleft { display: inline; float: left; margin-right: 24px; margin-top: 4px; } .alignright, img.alignright { display: inline; float: right; margin-left: 24px; margin-top: 4px; } .aligncenter, img.aligncenter { clear: both; display: block; margin-left: auto; margin-right: auto; } img.alignleft, img.alignright, img.aligncenter { margin-bottom: 12px; } .wp-caption { background: #f1f1f1; line-height: 18px; margin-bottom: 20px; max-width: 632px !important; /* prevent too-wide images from breaking layout */ padding: 4px; text-align: center; } .wp-caption img { margin: 5px 5px 0; } .wp-caption p.wp-caption-text { color: #888; font-size: 12px; margin: 5px; } .wp-smiley { margin: 0; } .gallery { margin: 0 auto 18px; } .gallery .gallery-item { float: left; margin-top: 0; text-align: center; width: 33%; } .gallery-columns-2 .gallery-item { width: 50%; } .gallery-columns-4 .gallery-item { width: 25%; } .gallery img { border: 2px solid #cfcfcf; } .gallery-columns-2 .attachment-medium { max-width: 92%; height: auto; } .gallery-columns-4 .attachment-thumbnail { max-width: 84%; height: auto; } .gallery .gallery-caption { color: #888; font-size: 12px; margin: 0 0 12px; } .gallery dl { margin: 0; } .gallery img { border: 10px solid #f1f1f1; } .gallery br+br { display: none; } #content .attachment img {/* single attachment images should be centered */ display: block; margin: 0 auto; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .navigation { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; overflow: hidden; } .navigation a:link, .navigation a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .navigation a:active, .navigation a:hover { color: #ff4b33; } .nav-previous { float: left; width: 50%; } .nav-next { float: right; text-align: right; width: 50%; } #nav-above { margin: 0 0 18px 0; } #nav-above { display: none; } .paged #nav-above, .single #nav-above { display: block; } #nav-below { margin: -18px 0 0 0; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ #comments { clear: both; } #comments .navigation { padding: 0 0 18px 0; } h3#comments-title, h3#reply-title { color: #000; font-size: 20px; font-weight: bold; margin-bottom: 0; } h3#comments-title { padding: 24px 0; } .commentlist { list-style: none; margin: 0; } .commentlist li.comment { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; line-height: 24px; margin: 0 0 24px 0; padding: 0 0 0 56px; position: relative; } .commentlist li:last-child { border-bottom: none; margin-bottom: 0; } #comments .comment-body ul, #comments .comment-body ol { margin-bottom: 18px; } #comments .comment-body p:last-child { margin-bottom: 6px; } #comments .comment-body blockquote p:last-child { margin-bottom: 24px; } .commentlist ol { list-style: decimal; } .commentlist .avatar { position: absolute; top: 4px; left: 0; } .comment-author { } .comment-author cite { color: #000; font-style: normal; font-weight: bold; } .comment-author .says { font-style: italic; } .comment-meta { font-size: 12px; margin: 0 0 18px 0; } .comment-meta a:link, .comment-meta a:visited { color: #888; text-decoration: none; } .comment-meta a:active, .comment-meta a:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .even { } .commentlist .bypostauthor { } .reply { font-size: 12px; padding: 0 0 24px 0; } .reply a, a.comment-edit-link { color: #888; } .reply a:hover, a.comment-edit-link:hover { color: #ff4b33; } .commentlist .children { list-style: none; margin: 0; } .commentlist .children li { border: none; margin: 0; } .nopassword, .nocomments { display: none; } #comments .pingback { border-bottom: 1px solid #e7e7e7; margin-bottom: 18px; padding-bottom: 18px; } .commentlist li.comment+li.pingback { margin-top: -6px; } #comments .pingback p { color: #888; display: block; font-size: 12px; line-height: 18px; margin: 0; } #comments .pingback .url { font-size: 13px; font-style: italic; } /* Comments form */ input[type=submit] { color: #333; } #respond { border-top: 1px solid #e7e7e7; margin: 24px 0; overflow: hidden; position: relative; } #respond p { margin: 0; } #respond .comment-notes { margin-bottom: 1em; } .form-allowed-tags { line-height: 1em; } .children #respond { margin: 0 48px 0 0; } h3#reply-title { margin: 18px 0; } #comments-list #respond { margin: 0 0 18px 0; } #comments-list ul #respond { margin: 0; } #cancel-comment-reply-link { font-size: 12px; font-weight: normal; line-height: 18px; } #respond .required { color: #ff4b33; font-weight: bold; } #respond label { color: #888; font-size: 12px; } #respond input { margin: 0 0 9px; width: 98%; } #respond textarea { width: 98%; } #respond .form-allowed-tags { color: #888; font-size: 12px; line-height: 18px; } #respond .form-allowed-tags code { font-size: 11px; } #respond .form-submit { margin: 12px 0; } #respond .form-submit input { font-size: 14px; width: auto; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { list-style: none; margin-left: 0; } .widget-area ul ul { list-style: square; margin-left: 1.3em; } .widget-area select { max-width: 100%; } .widget_search #s {/* This keeps the search inputs in line */ width: 60%; } .widget_search label { display: none; } .widget-container { margin: 0 0 18px 0; } .widget-title { color: #222; font-weight: bold; } .widget-area a:link, .widget-area a:visited { text-decoration: none; } .widget-area a:active, .widget-area a:hover { text-decoration: underline; } .widget-area .entry-meta { font-size: 11px; } #wp_tag_cloud div { line-height: 1.6em; } #wp-calendar { width: 100%; } #wp-calendar caption { color: #222; font-size: 14px; font-weight: bold; padding-bottom: 4px; text-align: left; } #wp-calendar thead { font-size: 11px; } #wp-calendar thead th { } #wp-calendar tbody { color: #aaa; } #wp-calendar tbody td { background: #f5f5f5; border: 1px solid #fff; padding: 3px 0 2px; text-align: center; } #wp-calendar tbody .pad { background: none; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: right; } .widget_rss a.rsswidget { color: #000; } .widget_rss a.rsswidget:hover { color: #ff4b33; } .widget_rss .widget-title img { width: 11px; height: 11px; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-left: 0; padding: 0 20px 0 0; } #main .widget-area ul ul { border: none; margin-left: 1.3em; padding: 0; } #primary { } #secondary { } /* Footer widget areas */ #footer-widget-area { } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #footer { margin-bottom: 20px; } #colophon { border-top: 4px solid #000; margin-top: -4px; overflow: hidden; padding: 18px 0; } #site-info { font-weight: bold; } #site-info a { color: #000; text-decoration: none; } #site-generator { font-style: italic; position: relative; } #site-generator a { background: url(images/wordpress.png) center left no-repeat; color: #666; display: inline-block; line-height: 16px; padding-left: 20px; text-decoration: none; } #site-generator a:hover { text-decoration: underline; } img#wpstats { display: block; margin: 0 auto 10px; } /* =Mobile Safari ( iPad, iPhone and iPod Touch ) -------------------------------------------------------------- */ pre { -webkit-text-size-adjust: 140%; } code { -webkit-text-size-adjust: 160%; } #access, .entry-meta, .entry-utility, .navigation, .widget-area { -webkit-text-size-adjust: 120%; } #site-description { -webkit-text-size-adjust: none; } /* =Print Style -------------------------------------------------------------- */ @media print { body { background: none !important; } #wrapper { clear: both !important; display: block !important; float: none !important; position: relative !important; } #header { border-bottom: 2pt solid #000; padding-bottom: 18pt; } #colophon { border-top: 2pt solid #000; } #site-title, #site-description { float: none; line-height: 1.4em; margin: 0; padding: 0; } #site-title { font-size: 13pt; } .entry-content { font-size: 14pt; line-height: 1.6em; } .entry-title { font-size: 21pt; } #access, #branding img, #respond, .comment-edit-link, .edit-link, .navigation, .page-link, .widget-area { display: none !important; } #container, #header, #footer { margin: 0; width: 100%; } #content, .one-column #content { margin: 24pt 0 0; width: 100%; } .wp-caption p { font-size: 11pt; } #site-info, #site-generator { float: none; width: auto; } #colophon { width: auto; } img#wpstats { display: none; } #site-generator a { margin: 0; padding: 0; } #entry-author-info { border: 1px solid #e7e7e7; } #main { display: inline; } .home .sticky { border: none; } } /* Theme Name: Twenty Ten */ /* RTL Basics */ body { direction:rtl; unicode-bidi:embed; } /* LAYOUT: Two-Column (Right) DESCRIPTION: Two-column fixed layout with one sidebar right of content */ #container { float: right; margin: 0 0 0 -240px; } #content { margin: 0 20px 36px 280px; } #primary, #secondary { float: left; } #secondary { clear: left; } /* =Fonts -------------------------------------------------------------- */ body, input, textarea, .page-title span, .pingback a.url, h3#comments-title, h3#reply-title, #access .menu, #access div.menu ul, #cancel-comment-reply-link, .form-allowed-tags, #site-info, #site-title, #wp-calendar, .comment-meta, .comment-body tr th, .comment-body thead th, .entry-content label, .entry-content tr th, .entry-content thead th, .entry-meta, .entry-title, .entry-utility, #respond label, .navigation, .page-title, .pingback p, .reply, .widget-title, input[type=submit] { font-family: MB Khursheed, Arial, Tahoma, sans-serif; } /* =Structure -------------------------------------------------------------- */ /* The main theme structure */ #footer-widget-area .widget-area { float: right; margin-left: 20px; margin-right: 0; } #footer-widget-area #fourth { margin-left: 0; } #site-info { float: right; } #site-generator { float: left; } /* =Global Elements -------------------------------------------------------------- */ /* Text elements */ ul, ol { margin: 0 1.5em 18px 0; } blockquote { font-style: normal; } /* Text meant only for screen readers */ .screen-reader-text { left: auto; text-indent:-9000px; overflow:hidden; } /* =Header -------------------------------------------------------------- */ #site-title { float: right; } #site-description { clear: left; float: left; font-style: normal; } #branding img { float: right; } /* =Menu -------------------------------------------------------------- */ #access { float:right; } #access .menu-header, div.menu { margin-right: 12px; margin-left: 0; } #access .menu-header li, div.menu li{ float:right; } #access ul ul { left:auto; right:0; float:right; } #access ul ul ul { left:auto; right:100%; } /* =Content -------------------------------------------------------------- */ #content table { text-align: right; margin: 0 0 24px -1px; } .page-title span { font-style:normal; } .entry-title, .entry-meta { clear: right; float: right; margin-left: 68px; margin-right: 0; } .entry-content input.file, .entry-content input.button { margin-left: 24px; margin-right:0; } .entry-content blockquote.left { float: right; margin-right: 0; margin-left: 24px; text-align: left; } .entry-content blockquote.right { float: left; margin-right: 24px; margin-left: 0; text-align: right; } #entry-author-info #author-avatar { float: right; margin: 0 0 0 -104px; } #entry-author-info #author-description { float: right; margin: 0 104px 0 0; } /* Gallery listing -------------------------------------------------------------- */ .category-gallery .gallery-thumb { float: right; margin-left:20px; margin-right:0; } /* Images -------------------------------------------------------------- */ #content .gallery .gallery-caption { margin-right: 0; } #content .gallery .gallery-item { float: right; } /* =Navigation -------------------------------------------------------------- */ .nav-previous { float: right; } .nav-next { float: left; text-align:left; } /* =Comments -------------------------------------------------------------- */ .commentlist li.comment { padding: 0 56px 0 0; } .commentlist .avatar { right: 0; left: auto; } .comment-author .says, #comments .pingback .url { font-style: normal; } /* Comments form */ .children #respond { margin: 0 0 0 48px; } /* =Widget Areas -------------------------------------------------------------- */ .widget-area ul { margin-right: 0; } .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } #wp-calendar caption { text-align: right; } #wp-calendar tfoot #next { text-align: left; } /* Main sidebars */ #main .widget-area ul { margin-right: 0; padding: 0 0 0 20px; } #main .widget-area ul ul { margin-right: 1.3em; margin-left: 0; } /* =Footer -------------------------------------------------------------- */ #site-generator { font-style:normal; } #site-generator a { background-position: right center; padding-right: 20px; padding-left: 0; } .wordpress-hit-counter {direction:ltr;}
  • هڪ ڏينهن اسلاميه ڪاليج سکر جي اسٽاف روم ۾ ويٺي ويٺي سائين امير گل ڪٽوهر چيو ته اخبارن ۾ ڪالم ته ڏاڍا سٺا ٿا اچن پر ڪجھ عرصي کانپوءِ انهن جو نالو نشان نٿو ملي. پڇيومانس ته انٽرنيٽ تي به نٿا ملن . چيائين اتي به وڌ ۾ وڌ هفتي کان پراڻا نٿا ملن. بس اها ڳاله هئي هي بلاگ ٺاهڻ جي. _____ دعاگو : احمد علي مڱريو Website: ahmed.mangrio.com Email: ahmed@mangrio.com
  • صفحا

  • آرڪائوز

  • تازا ليک

  • تازا رايا

    وساريان نه وسرن (5) ڊي سي هاءِ… تي Mohammad Khan Sial
    ڪاوش هائيڊ پارڪ تي heman kumar
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي jamila abbassi
    سنڌي ٻولي قومي ٻولي ڇو نه؟ ليک… تي سنڌي ٻولي قومي ٻولي…
    تازي بجيٽ ۽ پسماندگي جي ڏانوڻن… تي Rehman Memon
    هر ڳالهه جي هڪڙي موسم آهي! ليک… تي Munwar ali
    ڏاکڻي پنجاب ۾ دهشتگردن خلاف ام… تي ALLAHDINO BABBAR
    This blog is no more upda… تي Dr Sameena Afghan
    تبديلي ئي آپشن هجڻ گهرجي! ليکڪ… تي Dr Sameena Afghan
    سنڌ مان هندو آبادي جي لڏ پلاڻ… تي Qasim Ali shah
    ايف-آءِ-آر ڪٿي داخل ڪرائجي؟ لي… تي Sunita
    سال 1954 کان وٺي… ليکڪ :… تي Abrar Ali Katpar
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    چڪر ڇاهي؟ ليکڪ : ڊاڪٽر ايوب… تي Bilal jan
    سنڌ ۾ ايڏي پير پرستي ڇو… تي muntazer soomro
  • بلاگ ڏٺو ويو

    • 20,495 دفعا

ڪراچي ۾ وڌندڙ ٽارگيٽ ڪلنگ ۽ حڪومت جو جوڙيل هنگامي پلان : عبرت ايڊيٽوريل

وفاقي ۽ سنڌ سرڪار ڪراچي ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ روڪڻ لاءِ رينجرز کي سرچ آپريشن جي اختيار ڏيڻ ۽ انهن جو انگ وڌائڻ جو فيصلو ڪيو آهي. گهرو وزير رحمان ملڪ ۽ سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه، گورنر ڊاڪٽر عشرت العباد، گهرو وزير ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا، ڊي جي رينجرز ۽ آءِ جي پوليس وچ ۾ ٿيل اهم گڏجاڻي کانپوءِ اهڙي قسم جو فيصلو ڪيو ويو آهي. گهرو وزير چيو آهي ته رتوڇاڻ جي سياست هلڻ نه ڏينداسين. اڄ کانپوءِ ڪراچي ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ جو ڪوبه واقعو پيش آيو ته پوءِ ڏسو ته حڪومت انهن ماڻهن جو ڪهڙو حشر ٿي ڪري. سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه چيو آهي ته ٽارگيٽ ڪلنگ ۾ ڪهڙي به سياسي پارٽي جو ماڻهو ملوث هوندو ان خلاف ڪارروائي ڪئي ويندي.

جنهن ڏينهن ڪراچي ۾ هي اهم اجلاس ٿيو ان ئي ڏينهن ٽارگيٽ ڪلنگ ۾ وڌيڪ 3 ماڻهو قتل ٿيا. هي صورتحال حالتن جي سنگيني کي ظاهر ڪري رهي آهي. گذريل ڪافي ڏينهن کان ڪراچي ۾ هلندڙ ٽارگيٽ ڪلنگ جي هن سلسلي ۾ هينئر تائين درجنين ماڻهو مارجي چڪا آهن. هنن واقعن کي روڪڻ لاءِ حڪومت طرفان اهڙي قسم جا اعلان اڳ ۾ به ڪافي ڀيرا ٻڌا ويا آهن پر هنن واقعن ۾ گهٽتائي نه اچڻ مان ثابت ٿي رهيو آهي ته هن صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ جنهن سطح جا اپاءَ وٺڻ گهرجن اهي نه ورتا ويا. هينئر جڏهن ڪراچي ۾ امن امان جي هنگامي پلان جي منظوري ڏيندي اتي رينجرز جو سڌارو وڌائڻ ۽ ڳجهين ايجنسين کي وڌيڪ ذميواريون ڏيڻ جو فيصلو سامهون آيو آهي ته اسان چاهيون ٿا ته هي معاملو رڳو ڳالهين تائين محدود نه هجڻ گهرجي پر ان سلسلي ۾ عملي طور تي اڳڀرائي به ڪئي وڃي.

ڪراچي ۾ ٽارگيٽ ڪلنگ جا واقعا ڪير ڪري رهيو آهي ۽ ان جو ان پٺيان ڪهڙو مقصد آهي اسان نه ٿا سمجهون ته اسان جون اعليٰ اختياريون ان کان ناواقف هونديون پر خبر ناهي ڪهڙين سياسي مصلحتن جي ڪري هن وقت تائين خاموشي اختيار ڪئي وئي آهي. سنڌ جي وڏي وزير جو چوڻ آهي ته هي ٽارگيٽ ڪلنگ ٻن گروپن جو پاڻ ۾ مسئلو آهي، ڪنهن پارٽي جو نالو نه وٺندس. اصل ۾ معاملن ڏانهن اهڙي قسم جو رويو انهن ۾ اضافي جو ڪارڻ بڻجي ٿو. ماڻهو مارڻ وارو مسئلو ٻن ڌرين جو هجي يا سڀني ماڻهن جو پر قانون ڪنهن کي به اهڙي قسم جي اجازت نه ٿو ڏئي. جيڪڏهن ان ويڙهه ۾ ملوث پارٽين جو نالو وٺڻ به ڏکي ڳالهه آهي ته پوءِ انهن خلاف ڪارروائي ڪيئن ممڪن ٿي سگهندي. حڪومت کي گهٽ ۾ گهٽ امن امان واري معاملي ۾ ڪنهن به مصلحت کان ڪم نه وٺڻ گهرجي.بغير ڪنهن رک رکاءُ جي هنن واقعن ۾ ملوث عنصرن خلاف ڪارروائي ڪرڻ گهرجي.

جيڪڏهن هنن واقعن کي سختي سان نه روڪيو ويو ته حالتون وڌيڪ خراب ٿي سگهن ٿيون. اسين حڪومت طرفان ڪراچي جي امن لاءِ جوڙيل هنگامي پلان جي آجيان ڪندي اميد ڪريون ٿا ته ان سان ٽارگيٽ ڪلنگ جي واقعن کي روڪڻ ۾ مدد ملي سگهندي.

عبرت پوسٽ

اپيل

بخدمت جناب چيف جسٽس صاحب عرض آهي ته قمبر شهدادڪوٽ ضلعي جي هڪ شاگرد کي چانڊڪا ميڊيڪل ۾ ميرٽ تي داخلا نه ملڻ تي ان لاڙڪاڻي هاءِ ڪورٽ ۾ چانڊڪا جي شاگردن جي خلاف هڪ ڪوڙو ڪيس نمبر D-142 داخل ڪرايو آهي انهن شاگردن جي خلاف جيڪي پنهنجي محنت سان ميرٽ تي داخل ٿيا آهن. هن ڪوڙي ڪيس جي ڪري چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻي جا شاگرد سخت پريشان ۽ ذهني دٻاءُ ۾ آهن. مهرباني ڪري هن ڪوڙي ڪيس کي ختم ڪرائي ان شاگرد تي ڏنڊ هڻي اسان جو خرچ ڀرائي ڏنو وڃي ۽ اسان کي پريشاني کان بچايو وڃي.

شاگرد چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج/لاڙڪاڻو

هيپاٽائيٽس بي ۽ سي جو وڌندڙ مرض، ٻيون بيماريون ۽ يوناني علاج

ملڪ ۾ خاص ڪري صوبي سنڌ ۾ خطرناڪ وبائي صورت اختيار ڪندڙ بيماري مان ڪاري ڪامڻ جنهن کي هيپاٽائٽس بي ۽ سي تشخيص بعد ڪوٺيو پيو وڃي، ان مرض جي علاج لاءِ حڪومت پاران تمام مهانگيون ويڪسين اليوپيٿي دوائن ذريعي مريضن جو علاج ٿئي ٿو انهن انگريزي دوائن جي رقم غريب مسڪين ماڻهن جي پهچ کان تمام ڳري آهي. انهن علاجن ۾ هيپاٽائيٽس بي ۽ سي (ڪاري ڪامڻ) جو علاج موجود آهي. ان ڏس ۾ موتي چوڪ عمرڪوٽ جو ماهر حڪيم مولوي حافظ علي محمد عرف بدرالعالم سميجو صاحب ٻڌايو ته يوناني علاج جو ڪوبه اهڙو مرض نه آهي جنهن جي دوا موجود نه هجي. هن چيو ته ڪاري ڪامڻ جو اصل ئي علاج يوناني دوائن ۾ آهي. اليو پيٿي دوائن ۾ ايترا هاڪاري نتيجا نٿا ملن جيترو يوناني علاج ۾ مريض کي ڇوٽڪارو ملي ٿو. هونءَ به ميڊيڪل سائنس جي ايجاد کان اڳ ۾ وڏيون وڏيون وبائي بيماريون مختلف موقعن تي انسان ذات لاءِ خطرناڪ صورت ۾ اينديون هيون جن جو علاج طب يونان ۾ ئي ٿيندو هيو ۽ لاعلاج مريض يوناني دوائن ذريعي صحتياب ٿي پنهنجي زندگي کي خوشگوار گذاريندا آهن. هيپاٽائيٽس بي ۽ سي کانسواءِ فالج، دم، پٿري، نامردي، دماغ، خارش، سور، وزن گهٽ وڌ، بيروني، ڪينسر، نارمل سائي، تلي، غدود، بواسير خوني اهو به علاج ڪيو وڃي ٿو ۽ مريض صحتياب ٿين ٿا. قدرت طرفان ٿر وارن علائقن ۾ اهڙيون ٻوٽيون پيدا ڪيون آهن جن مان اهي علاج ٿين ٿا. آئون هن خط ذريعي مختلف بيمارين جي علاج لاءِ مريضن کي اهو مشورو ڏيڻ مناسب ٿو سمجهان ته هو طب يونان جي علاج کي اپنائن ۽ مختلف بيمارين جو علاج منهنجي يوناني دوا خاني عمرڪوٽ ۾ اچي ڪرائين ۽ صحتياب ٿين.

آزاد نارائڻ مالهي

عمرڪوٽ

آئون توهان کي، محترم مظهرالحق صديقي جي نئين مدي لاءِ بطور وائيس چانسلر مقرري لاءِ پنهنجا اختيار انصاف ۽ گهربل طريقه ڪار سان استعمال ڪرڻ تي مبارڪباد پيش ڪريان ٿو.

حقيقت اها آهي ته يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر ۽ ڪنهن ڪاليج جي پرنسپال جي مقرري ۾ صدر يا وزيراعظم جي چونڊ يا پاڪستان جي چيف جسٽس جي مقرري جي ڀيٽ ۾ اهم معاملو آهي. انهيءَ عهدي وارو ماڻهو نسلن جي آبياري ڪري ٿو، تعليم ڏيئي ٿو ۽ والدين کان وڌيڪ شاگردن جي شخصيت کي اڀاري قوم کي بهترين ذهن ڏيئي ٿو.

آئون پنهنجي باري ۾ ٻڌايان ته مون زندگي جا 60 سال وڪالت ڪئي آهي، 40 سالن کان وڌيڪ قانون پڙهائڻ جو استاد رهيو آهيان ۽ گڏوگڏ هڪ وڏي تعداد ۾ قانون، عدل ۽ انصاف جي تعلق سان قانون سان لاڳاپيل لٽريچر جي حوالي سان خدمت ڪئي آهي. مون کي هن 82 سالن جي عمر ۾ به چڱي طرح ياد آهن محترم چترجي بطور پرنسپال، محترم بنرجي انگريزي جو پروفيسر، محترم مڪرجي حسابن جو پروفيسر، محترم سنها قانون جو پروفيسر، محرم مڪرجي حسابن جو پروفيسر، محترم سنها قانون جو پروفيسر جيڪي منهنجا آئيڊيل هئا جن جي عظيم خوبين نوجوانن جي دلين ۽ دماغن تي سندن زندگين جي بهتر مستقبل لاءِ هڪ وڏو پر اثر ڪردار ادا ڪيو آهي. آئون محترم مظهرالحق صديقي کي اٽڪل گذريل پنجاهه سالن کان سڃاڻان ٿو. ان وقت کان جڏهن هن پاڪستان ٽيڪسيشن سروس ۾ پهريون قدم رکيو هو جتي هن ايمانداري ۽ ميرٽ کي اوليت ڏيندي پنهنجي اپائن ۽ فيصلن سبب اعليٰ ڪردار سان اوچو مقام حاصل ڪيو.

پر پوءِ هن سنڌ حڪومت ۾ وڃڻ کي ترجيح ڏني ۽ سندس ڪيل فيصلن ۽ بلند ڪردار جي ڪري اسان هميشه سندس کوٽ محسوس ڪئي. ايمانداري ۽ ميرٽ کي اوليت ڏيڻ وارين خوبين جي ڪري هو سنڌ حڪومت ۾ مختلف اهم پوزيشن تي برقرار رهيو ۽ ڪم ڪندو رهيو ۽ پوءِ هن صحيح معنيٰ ۾ ڪم لاءِ سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر جو مقام حاصل ڪيو جيڪو صحيح معنيٰ ۾ ئي هن جي خدمت جو شعبو هو. منهنجي ڄاڻ موجب ۽ منهنجو اهو پختو يقين آهي ته هن سنڌ يونيورسٽي جي ترقيءَ لاءِ وڏي محنت ڪئي آهي ۽ اڳوڻن وائيس چانسلرن جي ڀيٽ ۾ انهن کان وڌيڪ نه ته انهن جيترو پر تمام بهتر ۽ ٻين يونيورسٽي جي وائيس چانسلرن کان يقينن وڌيڪ ته ڪم ڪيو ئي ڪيو آهي.

جناب گورنر صاحب توهان پنهنجي ذمي وارو فرضو احسن نموني نڀايو آهي ۽ سنڌ جي نوجوانن جي شخصيتن جي تعمير ۽ سندن بهتر مستقبل لاءِ هڪ بهترين رهنما ۽ قرباني جي جذبي سان سرشار ۽ قربان ٿيندڙ هڪ شخصيت مهيا ڪئي آهي.

آئون سدائين سندن وڏي ڄمار، چڱڀلائي، سندس ڪاميابي لاءِ نيڪ خواهشون ٿو رکان ۽ منهنجو اهو ايمان آهي ته محترم مظهرالحق صديقي پنهنجي ايمانداري ۽ ميرٽ وارن اصولن تحت هن مادر علمي، هن صوبي ۽ اسان جي نوجوانن جيڪي اسان جو حقيقي مستقبل آهي جي تعمير لاءِ هميشه وانگر هاڻ به هڪ نئين ڀرپور جذبي سان خدمت ڪندو رهندو.

وڪيل مسعود احمد عباسي پروفيسر ۽ ڊائريڪٽر

(ايل ايل ايم پروگرام)

سنڌ گورنمينٽ لا ڪاليج ڪراچي

ٺٽي جي زمين کي سامونڊي زهر کان بچايو : عبرت ايڊيٽوريل

ڪالهه واري اخبار ۾ رپورٽ ٿيو آهي ته ڪوٽڙي بئراج جي لهواري پاسي سنڌو ۾ مسلسل پاڻي جي کوٽ، شاخن ۾ وارابندي ۽ سمنڊ جي وڌڻ سبب لک ايڪڙن جي ايراضي تي ٻڌل ٺٽي ضلعي جي ٽن حصن تي ٻڌل سامونڊي، بئراجي ۽ ڪوهستاني علائقن جي لکين ايڪڙ زمين بنجر بڻجي وئي آهي. سمنڊ ۾ پاڻي جو ڇوڙ نه ٿيڻ سبب ساڍا 6 لک ايراضي تي بيٺل تمر جا ٻيلا به تباهه ٿي ويا آهن، جنهن سبب سمنڊ بنا روڪ ٽوڪ جي زمين کي کائڻ لڳو آهي. رپورٽ مطابق ضلعي جي 9 تعلقن ۾ صرف 2 لک 39 هزار 6 سؤ 48 ايڪڙ زمين آبادي لاءِ بچي آهي جڏهن ته 28 لک 30 هزار ست سؤ 69 ايڪڙ زمين غير آباد بڻجي وئي آهي.

ٺٽي ضلعي ۾ سامونڊي زهر وڌڻ جون دانهون ته گذريل ڪيتري ئي عرصي کان جاري آهن پر افسوس جو اختيار ڌڻين کي هن اهم معاملي جي اڃا تائين ڪابه ڳڻتي محسوس نه ٿي آهي. ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم وٽان پاڻي جو ڇوڙ نه ٿيڻ ڪري هي جيڪو ايڏو وڏو نقصان ٺٽي جي آبادگارن جي ڳچي ۾ پيو آهي ان جو ازالو ڪيئن ٿيندو؟ ان جي ڪابه خبر ڪونهي، هن صورتحال جي ڪري آبادگار طبقو جنهن معاشي بدحالي جي ور چڙهي ويو آهي اسان چاهيون ٿا ته ان جي سار لڌي وڃي ۽ ان کي وڌيڪ تباهي کان بچايو وڃي. ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ ڇڏي سامونڊي يلغار کي روڪيو وڃي. جيڪڏهن هن ساحل سان اهو ساڳيو ئي بي ڌياني وارو رويو رکيو ويو ته باقي بچيل زمين به تباهه برباد ٿي ويندي. ان ڪري هن صورتحال ۾ تڪڙا اپاءُ ورتا وڃن. هي تباهي ڪا معمولي ناهي جنهن کي نظرانداز ڪري ڇڏجي. هي انساني جياپي جو مسئلو آهي، جنهن ڏانهن سنجيدگي سان ڌيان ڏنو وڃي.

(آئون توسان ڪيڏو ته پيار ڪريان ٿي) ليکڪ : الطاف شيخ

محترمه رشيده حجاب ٻڌايو ته هن زبيده ڪاليج مان B.SC ڪرڻ بعد سنڌ يونيورسٽي مان باٽني ۾ Ph.D ڪئي. پاڻ پهرين ڇوڪري هئي جنهن هن سبجيڪٽ ۾ ڊاڪٽوريٽ ڪئي ۽ گولڊ ميڊلسٽ رهي. ان بعد پاڻ سڄي عمر درس و تدريس جي شعبي ۾ رهي. پاڻ ڪيترن ئي ڪاليجن ۾ ٽيچنگ ڪيائين جهڙوڪ زبيده ڪاليج حيدرآٻاد ۾ ان بعد ان ئي ڪاليج جي پرنسپال به ٿي رهي. ان کان علاوه سکر ڪاليج، نزهت ڪاليج حيدرآباد، وومين ڪاليج ڪراچي جي پڻ پرنسپال ٿي رهي. ان بعد ڪاليجن جي ڊائريڪٽر ۽ پوءِ سنڌ حڪومت ۾ ڊائريڪٽر جنرل ٿي رهي. 2002ع ۾ رٽائرمينٽ ورتائين. ادي رشيده حجاب جي شادي 1969ع ۾ جناب انور علي راڄپر سان ٿي. کيس چار ڌيئون آهن. وڏي ڌيءَ انيتا زخرف اعليٰ تعليم ڪئناڊا مان حاصل ڪئي ۽ اتي ئي پنهنجي مڙس نويد پيرزادو سان گڏ رهي ٿي. کين ٻه ٻار معروف مجتبيٰ ۽ روز علي شاهه آهن. ٻي ڌيءَ عينا سعديه پڻ ڪئناڊا ۾ رهي ٿي جتي هن جو مڙس علي رضا مهراڻ يونيورسٽي مان B.E ڪرڻ بعد هاڻ ڪئناڊا ۾ ME ڪري رهيو آهي. هن کي به ٻه ٻار آهن. حسين علي ۽ عائشه لنتا.

آپا جي ٽي ڌيءَ ڊاڪٽر امير پارس ڄامشوري مان MBBS ڪئي ۽ سندس مڙس محمد عالم نوناري انجنيئر آهي. کين به ٻه ٻار آهن: مريم فاطمه ۽ سعد- آپا جي ننڍي ڌيءَ ثنا آغا خان ڪاليج مانMBBS ڪرڻ بعد هاڻ اتي ئي پوسٽ گريجوئيشن ڪري رهي آهي. سندس گهوٽ جو نالو حيدر علي آهي.

رشيده حجاب ادبي دنيا ۾ هڪ مٿاهون نالو آهي. لڳي ٿو ته نوڪري ۽ ٻارن ۾ بزي ٿي وڃڻ ڪري هن بعد ۾ لکڻ ڇڏي ڏنو يا گهٽائي ڇڏيو. نه ته سٺ ۽ ستر واري ڏهي ۾ سندس ڪهاڻيون مهراڻ، روح رهاڻ، مارئي، نئين زندگي، سهڻي ۽ هلال پاڪستان جهڙن رسالن ۽ اخبارن ۾ اينديون رهيون ٿي. ڪي ڪهاڻيون ته تمام گهڻيون پسند ڪيون ويون، جهڙوڪ:

چڻنگ

ڪنڊن جي سيڄ

ديوي ۽ ديوتا

مَ ڪِ روء مَ ڪي رڙ، وغيره

بهرحال هي سڀ پراڻيون ڳالهيون ان ڏينهن حيدرآٻاد ۾ هلندر سنڌي ادبي سنگت جي ايوارڊ ڏيڻ واري فنڪشن دوران ياد اچي ويون. فنڪشن جي ڪارروائي جو تفصيل هتي نه ڏنو اٿم جو اهو ٻئي ڏينهن سڀني اخبارن ۾ اچي ويو. ان ڏينهن ڪيترين ئي اخبارن ۽ ٽي وي چئنلن جا نمائندا ۽ فوٽو گرافر نظر اچي رهيا هئا.KTN ۽ مهراڻ ٽي وي وارن مون کان به انٽرويو اچي ورتو. ڪراچي ۾ رهندڙ سنڌي KTN گهڻو ڏسن ٿا پر هاڻ هنن ۾ ’مهراڻ‘ وڌيڪ پاپولر ٿيندي وڃي. ٿوري ئي عرصي ۾ لڳي ٿو ته هنن وڏي محنت ڪئي آهي. آئون اڄ ڪلهه عبرت اخبار ۾ ڪالم لکان ٿو. سو ٻئي ڏينهن ان خبر جي ڪٽنگ پاڻ وٽ محفوظ رکڻ لاءِ ته سنڌي ادبي سنگت اسان چڱن مڙسن جي ادبي خدمتن جي مڃوتي ۾ اسان کي ايوارڊ سان نوازيو، عبرت اخبار ئي خريد ڪيم. عبرت اخبار پڙهي افسوس ٿيو ته ان ۾ نه اسان کي ايوارڊ ملڻ جي خبر ۽ نه تصوير- آخر ڪاوش اخبار گهرايم ۽ پوءِ خبر پئي ته عوامي آواز، هلال پاڪستان ويندي سوڀ اخبار به اها خبر نه فقط تفصيل سان ڏني آهي پر فوٽو به ڏنو آهي. هن عمر ۾ مون لاءِ فوٽو يا ڪا خبر اچڻ ڪا اهم ڳالهه ناهي پر عبرت اخبار جي انهن افعالن تي افسوس ضرور ٿيو. هونءَ به عبرت اخبار وارا ڪڏهن ڪالم جو اڌ کائي ويندا ته ڪڏهن وري سڄو ڪالم گم ڪري ڇڏيندا. مالڪ لک عزتون ڏيندا پر سندن اخبار جو ڪم هلائيندڙ، هر ڳالهه کي Casual پيا وٺندا. اخبار جي نيوز ايڊيٽر کي فون ڪري ان ڳالهه ڏي ڌيان ڇڪايم.

”سائين مونکي خبر ناهي رات جي نيوز واري ايڊيٽر جو ڏوهه آهي.“

وري رات واري نيوز ايڊيٽر کي فون ڪيم ته وراڻيائين: ”سائين فوٽو گرافر نئون هو. ان کي خبر ئي نه هئي ته توهان عبرت اخبار لاءِ ڪالم لکو ٿا.“ جواب مليو.

وراڻيومانس ”ته پوءِ ڪاوش اخبار ۽ ٻين اخباروارن کي شاباس هجي جو هنن جي اخبارن ۾ نه لکڻ جي باوجود به هنن اسان جي تصوير ڏني آهي.“

بهرحال عبرت اخبار وارن سان ڪڏهن ڪالم گم ڪرڻ تي، ڪڏهن ڪالم کي صحيح جاءِ نه ڏيڻ تي، ڪڏهن پروفن جي چُڪن تي شڪوه شڪايتون لڳيون رهن ٿيون. عبرت اخبار جي آفيس ۾ جنهن سان به کڻي ڳالهاءِ ته آخر ۾ چوندو ”سائين توهان سوچي نٿا سگهو ته اسان توهان جو ڪالم ڪيڏي خيال سان ٿا ڇپيون. توهان سوچي به نٿا سگهو ته توهان جي ڪالم اچڻ جو اسان کي ڪيڏو انتظار ٿو رهي….“

۽ اهي ساڳيون شڪايتون ۽ عبرت اخبار وارن طرفان ساڳيا جواب، مون جهڙن ٻين ڪالم لکڻ وارن کي به ملندا رهندا هوندا. عبرت جي انهن افعالن تان هڪ بنگالي ڇوڪري ياد ٿي اچي جيڪا اڄ کان 47 سال اڳ جڏهن بنگلاديش جي شهر چٽگانگ ۾ مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ دوران، منهنجي بنگالي روم ميٽ کي خط لکندي هئي. هوءَ هميشه خط ۾ اهو جملو لکندي هئي ته:

”تمي وشئس ڪوتي پارونا، اَمِي تُماڪي ڪوتو ڀالي ڀاشي.“

(تون اندازو نٿو ڪري سگهين ته آئون توسان ڪيڏو پيار ڪريان ٿي.)

جواب ۾ منهنجي روم ميٽ لکيس ته جنهن ردي اخبار جي ڪنڊ تي اهو جملو لکي مون ڏي موڪلين ٿي مونکي ان مان ئي اندازو ٿيو وڃي ته تون مون سان ڪيڏو پيار ڪرين ٿي.“

سو عبرت اخبار وارا به هر وقت اهو ضرور چوندا رهن ٿا ته هنن کي اسان جا ڪالم وڻن ٿا، پر رکي رکي جيڪي جُٺيون ڪن ٿا، ان مان اندازو ٿيو وڃي ته هو اسان جهڙن ليکڪن کي ۽ انهن جي ڪالمن کي ڪيڏو پسند ڪن ٿا.

بهرحال ردي اخبار جي ڪنڊ تي خط لکڻ جي باوجود منهنجي بنگالي ڪلاس ميٽ کي پنهنجي هم زبان دوشيزه جون ٻيون ادائون پسند اچي ويون ۽ هن سان شادي ڪري اڄ ڏينهن تائين خوش آهي. گذريل سال سلهٽ سندن گهر ويو هوس ته ”اَمي تُماڪي ڪوتو ڀالو ڀاشي“ لکڻ واري ڇوڪري اسان وانگر ناني ڏاڏي ٿيو ويٺي هئي.

سو عبرت اخبار جي باوجود ڪوتاهين جي ڪي ڪي ادائون اهڙيون آهن جو اسان جهڙن ڪيترن ليکڪن جو ساٿ ساڻن قائم دائم آهي. عبرت اخباروارن جي اها ڳالهه پڻ تعريف جوڳي آهي ته اها صبح ساڻ نيٽ تي اچيو وڃي ۽ ولايت ۾ رهندڙ سنڌي اڄ ڪلهه گهڻي کان گهڻا عبرت اخبار ئي پڙهن ٿا. ايتري قدر جو ڪراچيءَ ۾ جيسين اخبار وارو اخبار اڇلائي وڃي، ان کان اڳ منهنجي ڇپيل ڪالم بابتComments جو، ڪڏهن ڪوالانمپور کان غلام علي سولنگي جو ته ڪڏهن شاهه عالم کان ڊاڪٽر شفيع محمد نظاماڻيءَ جو ته ڪڏهن وري ترنگانو کان مير الهداد ٽالپر جو فون يا اي ميل پهچيو وڃي.

(نوٽ: ڪوالالمپور، شاهه عالم ۽ ترنگانو ملائيشيا جا شهر آهن جتي اسان کان چار ڪلاڪ اڳ سج اُڀري ٿو.)

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk

ماحولياتي توازن جو بگاڙ ۽ اسان جي ذميواري ليکڪ : زاهده حنا

ماحول جي بگڙجندڙ صورتحال جي سبب اسان جو ملڪ، شهر ۽ ڳوٺ مسئلن ۽ سنگين بحرانن جو شڪار آهن، اُن جو اندازو خوشحال يا امير ماڻهن کي نه ٿيندو آهي. اِن جو بنيادي سبب اِهو آهي ته ٻيلن جي واڍيءَ ڪري موسم جيڪڏهن وڌيڪ گرم ٿي وڃي، بجلي ڏينهن ۾ 10 ڀيرا هلي وڃي، پيئڻ ۽ روزمره ضرورتن لاءِ پاڻي دستياب نه هجي، مهانگائي بيشمار ماڻهن کي ٽن وقتن مان ٻن وقتن ۽ ڪجهه حالتن ۾ هڪ وقت تائين کائڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو هُجي ته اُن جي خبر اسان جي خوشحال ماڻهن کي نه ٿيندي آهي.

ڪو گهراڻو خوشحال يا امير آهي ته پنهنجي گهر جي لاءِ بجلي پيدا ڪرڻ، موسم جي سختيءَ کي برداشت ڪرڻ لاءِ گهر کي ٿڌو يا گرم ڪرڻ، خوش ذائقه ٿڌي پاڻيءَ جي هر وقت فراهميءَ جي لاءِ ڊسپينسر لڳائڻ، کائڻ پيئڻ جو بلند معيار رکڻ ۽ هفتي ۾ ڪيترائي ڀيرا بهترين هوٽلن ۽ ريسٽورنٽس تي چڪر لڳائڻ، اُن جي لاءِ هڪ عام ڳالهه آهي. ماحوليات جي خرابي جي پهرين ته اُن هن کي خبر ناهي هوندي ۽ اڪثر اِهو به ٿيندو آهي ته هي ماڻهو اُنهن ئي ادارن مان وڏيون پگهارون به کڻندا آهن ۽ انهن جي مفادن جو تحفظ ڪندا آهن، جيڪي دنيا جوماحولياتي توازن بگاڙڻ ۾ بنيادي ڪردار ادا ڪري رهيا آهن. انهن ادارن ۾ هلڪو ۽ وڏو اصلحو بڻائڻ واريون فيڪٽريون، نهايت خطرناڪ ڪيميائي جزا تيار ڪرڻ وارا ڪارخانا، ٽمبر مافيا جيڪا دنيا مان هزارين ايڪڙ ٻيلن کي ڪٽي دولت ڪمائي رهي آهي ۽ دنيا کي بنجر بڻائڻ، ماحولياتي توازن بگاڙڻ ۽ زمين جو گرمي پڌ وڌائڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪري رهي آهي، ائٽمي ڌماڪا ۽ هٿيار بڻائڻ وارين ڪمپنين جي وچ ۾ مقابلي جي ڊوڙ اُنهن تي منحصر آهي. انهن امير ماڻهن مان اڪثر انهن ادارن جا مالڪ، ڊائريڪٽر يا اعليٰ عهدن تي ملازم هوندا آهن. انهن ماڻهن مان اِها توقع رکڻ بيڪار آهي ته اُهي گلوبلائزيشن جي نالي تي دنيا جي غريبن جا وسيلا هڙپ ڪرڻ يا هضم ڪرڻ کان سواءِ ٻيو به ڪجهه ڪندا!

هي اُهو سنگين ماحولياتي، مالياتي، معاشي ۽ سياسي بحران آهي جنهن سان اڄ سموري دنيا غريب ۽ پسمانده آهي. ان باري ۾ پهرين دنيا جي ڪجهه باشعور ۽ باضمير دانشورن ۾ به تڙپ نظر اچي ٿي ۽ پهرين دنيا جا فرد هئڻ جي باوجود هو پنهنجو رشتو سموري دنيا جي انسانن سان جوڙيو بيٺا آهن. انهن مان ئي هڪ ڊيوڊ سي ڪورٽن آهي. ملٽي نيشنل ۽ ٽرانس نيشنل ڪمپنيون دنيا تي جهڙي طرح حڪمراني ڪري رهيون آهن، اُن باري ۾هن جو هڪ ڪتاب شايع ٿيو آهي جنهن کي تمام گهڻي مشهوري ملي آهي.

ڪورٽن هڪ گورو آمريڪي آهي. هُن جي زندگيءَ جو آغاز اهڙي انداز ۾ ٿيو هو، جهڙي طرح وچولي طبقي جو هڪ عام امريڪي نوجوان پنهنجي زندگي شروع ڪندو آهي. هُن اعليٰ تعليم حاصل ڪئي، مختلف آمريڪي يونيورسٽين ۾ پڙهايو، يو ايس ايڊ ۾ ملازمت ڪئي ۽ اُتي ئي هن جو نقطه نظر بدلجڻ شروع ٿيو. آهستي آهستي هو آمريڪي شهريءَ جي بجاءِ دنيا جو شهري ٿي ويو. هُن مختلف ملڪن جو سير سفر ڪيو ۽ سفر جي دوران کيس اِن ڳالهه جو احساس ٿيو ته دنيا جي غريب ملڪن ۾ ئي نه پر آمريڪا ۾ به ماڻهن جو مستقبل مايوسيءَ جو شڪار آهي، هُو خوف ۽ سياسي ويڳاڻپ ۾ مبتلا آهن ۽ پاڻ کان وڌيڪ پنهنجي مستقبل لاءِ پريشان آهن. ڊيوڊ ڪورٽن اِن جي باري ۾ سوچڻ شروع ڪيو. پهريون عملي تجربي مان گذري ڪري هُو اِن نتيجي تي پهتو ته صارفيت يعني (Consumerism) دنيا جي نظام کي اونڌو سنئون ڪري ڇڏيو آهي.

دنيا ماحولياتي بحران ۾ مبتلا ٿي چُڪي آهي، اُن جو جائزو وٺندي ڪورٽن لکيو آهي ته اِها ڳالهه عام طور نوٽ ڪئي وئي آهي ته 80 سيڪڙو ماحولياتي نقصان جو سبب دنيا جي هڪ ارب کان وڌيڪ تمام گهڻو خرچ ڪرڻ وارا ماڻهو آهن. هُن ايلن ڊرننگ جو حوالو ڏنو، جنهن پنهنجي ڪتاب ”ڪيترو ڪجهه ڪافي آهي؟“ ۾ لکيو آهي ته هي ماڻهو دنيا جي آباديءَ جو تقريبن 30 سيڪڙو آهن، جن جي زندگي ڪارُن، گوشت تي مشتمل غذائن ۽ پيڪ ٿيل استعمال کان پوءِ ڦٽي ڪري ڇڏڻ وارين شين جي چوڌاري گُهمي ٿي. ٻي طرف دنيا جي 20 سيڪڙو آباديءَ جا ماڻهو انتهائي محروميءَ جي حالت ۾ زنده آهن، اُن جي باوجود به هن وقت دنيا جا تقريبن 60 سيڪڙو ماڻهو اڄ به پنهنجون اڪثر بنيادي ضرورتون پائدار طريقن سان پوريون ڪري رهيا آهن. دنيا جي پائداري برقرار رکڻ وارن شعبن جي رُڪن جي حيثيت سان سائيڪلون يا عوامي ٽرانسپورٽ سفر لاءِ استعمال ڪن ٿا. داليون، سبزيون ۽ ڪجهه گوشت تي مشتمل صحتمند خوراڪ کائن ٿا. دٻن ۾ بند شيون تمام گهٽ خريد ڪن ٿا ۽ پنهنجي استعمال ڪيل شين کي ٻيهر استعمال ڪرڻ جي قابل بڻائين ٿا. جيتوڻيڪ اُنهن جو اِهو طرزِ زندگي اسان جي صارفاڻي“Consumeristic”  عياشي جي تصور کي پورو نٿو ڪري پر هي تمام گهڻي مشڪلاتن واري طرزِ زندگي به نه آهي. 50 سال جي معاشي ترقي ۽ قومي ترقي جو الميو اِن حقيقت ۾ پوشيده آهي. اهڙا معاشرا تعمير ڪرڻ جي بجاءِ، جيڪي پائداري برقرار رکڻ وارن فردن کي بهتر زندگي مهيا ڪن ۽ محروم ماڻهن کي پائدار طبقي ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪن، اسان تمام گهڻو خرچ ڪرڻ وارن فردن جي حوصلا افزائي ڪئي ته جيئن هو پنهنجي خرچ ۾ اڃا وڌيڪ اضافو ڪن ۽ پائدار طبقي جا ڪيترائي ماڻهو هيٺ ڌڪي محروم طبقي ۾ شامل ڪري ڇڏياسين. اِن عمل جي دوران اسان پائدار طبقي جي ماڻهن جي زندگي کي وڌيڪ ڏکيو بڻايو، ڇو ته اسان پيداوار جا اُهي پراڻا طريقا تبديل ڪري ڇڏيا جيڪي ڪڏهن انهن جون ضرورتون پوريون ڪندا هئا. ڊيوڊ ڪورٽن ۽ هُن جي وني جڏهن نيويارڪ شهر ۾ رهائش اختيار ڪئي ته ڪجهه گهٻرايل هئا. ڇو ته هُو ڄاڻن پيا ته نيويارڪ شهر ڏوهن، غربت ۽ جديد معاشي زندگيءَ جي شديد نابرابريءَ جي ور چڙهيل آهي، پر اُنهن جو چوڻ آهي ته اسان کي ان سرد، غير شخصي شهر سان واسطو نه پيو، جنهن جي اسان توقع ڪري رهيا هئاسين، اُن جي بجاءِ اسان کي نسلي طور تي پٺ تي ڌڪيل مقامي آبادين ۽ خاندانن جي فردن جي انتظام هيٺ ننڍن دڪانن تي مشتمل شهر مليو، جنهن ۾ انساني توانائي ۽ زندگيءَ جي  اُها ئي ڌڙڪن موجود هئي، جيڪا اسان ٻين جڳهين تي ڏٺي هئي. نيويارڪ کي ڪهڙي به طرح پائدار طرز زندگيءَ جو نمونو قرار نٿو ڏئي سگهجي ۽ هن شهر ۾ اهڙو گهڻو ڪجهه آهي جيڪو زندگيءَ جي معيار کي بُري طرح متاثر ڪندو آهي. پر نيويارڪ ۾ رهي ڪري مون کي اهڙا امڪان نظر آيا، جن کي عمومي طور تي نظر انداز ڪيو ويندو آهي.

هُن جو چوڻ آهي ته 40 سالن ۾ پهريون ڀيرو اِئين ٿيو هو جو مون وٽ ۽ فاران وٽ ڪار نه هُئي. منهنجي آفيس اپارٽمينٽ ۾ ئي آهي ۽ فاران پنهنجي آفيس اچڻ وڃڻ جي لاءِ سب وي (زمين هيٺان ريل) جو سفر ڪندي آهي. اسان جي 90 سيڪڙو کان وڌيڪ خريداريءَ جون ضرورتون اسان جي اپارٽمينٽ جي ٽن بلاڪن جي اندر ئي پوريون ٿينديون آهن. فارميسي، هارڊويئر، اليڪٽرونڪس، ڪتاب، سودو سيدو، ڪپڙا، گهر جي استعمال جون شيون، اُنهن سڀني مان چونڊ ڪرڻ جي وڏي گنجائش موجود آهي. منهنجي آفيس جون ضرورتون پوريون ڪرڻ جي لاءِ روڊ جي هُن طرف هڪ دڪان موجود آهي. هڪ سافٽ ويئر اسٽور ڳليءَ جي ڪُنڊ تي آهي ۽ آفيس جي سامان جا دڪان سڏ پنڌ تي موجود آهن. هُو چوي ٿو ته اسان جي گهر پيادل يا سب وي جي ذريعي هر ريسٽورنٽ، جاز ڪلب، ٿيٽر، اوپيرا، رقص گهر، آرٽ گئلريون، ميوزم، فري پبلڪ ڪنسرٽ ۽ هيلٿ ڪلب تائين پهچي سگهجي ٿو. پارڪن جو هڪ غير معمولي نظام جيڪو شهر جي سرحدن جي اندر ئي آهي، اُن فطرت تائين پهچ کي آسان بڻائي ڇڏيو آهي. جڏهن اسان کي شهر کان ٻاهر نڪرڻ جي ضرورت محسوس ٿيندي آهي ته اسان ٽرين ذريعي سفر ڪندا آهيون يا  پاڙي مان رينٽ اي ڪار کڻندا آهيون. پنهنجي ڪار نه هجڻ سان محرومي محسوس ٿيڻ جو ڇا سوال آهي؟ اسان کي ته اُن ۾ آزاديءَ جو احساس ٿئي ٿو. تمام گهڻي ٽريفڪ ۾ سفر ڪرڻ کان، پارڪنگ جي مسئلن کان، انشورنس جي ڏکيائين ۽ ڪار جي مرمتن کان آزادي! اهڙي طرح سان هر سال جيڪي هزارين ڊالر بچايون ٿا، اُن سان اسان لاءِ اِهو ممڪن ٿي پوي ٿو ته پنهنجي پسند جا ڪم ڪري سگهون. مثال هڪ ڪتاب لکڻ.

اسان کي يونين اسڪوائر تي لڳندڙ هارين جي بازار ۾ خاص لطف ايندو آهي، جو اسان جي گهر کان صرف اڌ بلاڪ جي فاصلي تي آهي. اُهي ماڻهو جيڪي آس پاس ۾ فارم، ڊيري ۽ ڪچن بيڪريون هلائيندا آهن هتي هفتي ۾ چار ڏينهن پنهنجو مال وڪڻڻ ايندا آهن. انڊا ۽ مرغيءَ جو گوشت، اهڙي ڳئون جو گوشت جنهن کي هارمون جو انجيڪشن نه لڳايو ويو آهي، فطري طور تي پوکيل گُل ۽ سبزيون، تازو گوشت ۽ مڇي جيڪا مصنوعي هارمونز کان بلڪل پاڪ هوندي آهي. مان سال جي اڪثر ڏينهن ۾ پنهنجو کاڌو اُنهن ئي شين سان تيار ڪندو آهيان، جيڪي اُن بازار ۾ ملنديون آهن. غذائيت ۽ ذائقي سان ڀرپور خوشبودار ۽ ڪئميڪلز کان پاڪ غذائون کائي ڪري اسان پاڻ کي وڌيڪ صحتمند ۽ توانو محسوس ڪندا آهيون. سٺي ننڊ سمهندا آهيون ۽ وڌيڪ صاف ذهن سان سوچيندا آهيون. اسان کي هارين سان واقفيت پيدا ڪرڻ ۾ مزو ايندو آهي ۽ اِن علم سان سڪون محسوس ٿيندو آهي ته اسان جون غذائون ماحولياتي اعتبار سان ذميداراڻن طريقن سان تيار ڪيون وڃن ٿيون. پنهنجي ٺاهيل ٿيلن ۾ کائڻ جون کليل شيون وٺي اچڻ جو مطلب هي آهي ته اسان وٽ پئڪنگ جو ڪچرو تمام گهٽ نڪرندو آهي. شهر ۾ ٽين، گلاس، پلاسٽڪ ۽ اخبارن جي ردي جي ذريعي ٻيهر استعمال جون شيون بڻايون وينديون آهن. ڇنڇر ۽ آچر بازار ۾ هڪ مقامي رضاڪار تنظيم نامياتي گدلاڻ جمع ڪندي آهي، جنهن کي قدرتي ڀاڻ بڻائڻ جي لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي. سچ ته هي آهي ته دنيا جو ماحولياتي نظام اِن لاءِ درهم برهم ٿيو آهي جو اسان تمام گهڻيون ڪارون ۽ هوائي جهاز استعمال ڪيا آهن. اهڙيون غير صحتمند غذائون کاڌيون آهن، جيڪي زمين کي تباهه ڪرڻ وارن طريقن سان تيار ڪيو وينديون آهن، جن سان اُنهن ۾ زهريلا جزا باقي رهجي ويندا آهن ۽ اهڙيون شيون استعمال ڪندا آهيون جن جي غير ضروري پئڪنگ استعمال کان پوءِ اُڇلائي ويندي آهي. ڇا اهڙي قسم جي شين کي ترڪ ڪرڻ واقعي ئي مشڪل آهي؟ ڊيوڊ ڪورٽن اُنهن فوجي سرگرمين جي باري ۾ به سوال اُٿاري ٿو، جيڪي دنيا ۾ ٿيندڙ ماحولياتي تباهيءَ جي 30 سيڪڙو جون ذميدار آهن. ڇا اِهو تمام گهڻو مشڪل آهي ته اسان پنهنجا جهڳڙا غير فوجي طريقن سان حل ڪيون؟ ۽ اصلحو ٺاهڻ وارين فيڪٽرين جي تعداد ۽ اُنهن مان نڪرندڙ اصلحي جي مقدار کي گهٽ ڪيون. ڊيوڊ پنهنجي ڪتاب ۾ اهڙا ڪيترائي سوال اُٿاريا آهن، جن تي اسان کي به غور ڪرڻ جي ضرورت آهي.

zahedahina@hotmail.com

اونداهي دؤر مان واپسيءَ جي جدوجهد ليکڪ : امداد سومرو

هزارين مبارڪون ۽ مهربانيون چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري سپريم ڪورٽ جون جنهن هڪ اهڙي اشوءَ تي نوٽيس ورتو آهي، جنهن کي اسان جي سماج ۾ بحث ڪرڻ، ٻڌڻ ۽ ڳالهائڻ جوڳو ئي نه سمجهيو ويو آهي. نه رڳو اهو پر اسان جي ٻوليءَ ۾ انهيءَ ڪميونٽيءَ لاءِ ڪو احترام جوڳو لفظ به موجود نه آهي. لفظ نفسيات جوڙين ٿا. اهو ماحول جنهن ۾ اسان ننڍا وڏا ٿيا آهيون، ڌڪار ۽ امتيازي سلوڪ جو رويو اصل ۾ اسان جي ٻولي ۽ نفسيات جو تعين ڪري ٿو. ناچ، هم جنس پرستي، هجڙن (کدڙن) ۽ ان قسم جي اشوز ڏانهن اسان جو رويو انتهائي منافقاڻو ۽ احمقاڻو آهي. اسان برابريءَ وارن انساني حقن کي ان وقت وساري ويهون ٿا، جڏهن مامرو مٿين اشوز بابت اچي ٿو.

60ع ۽ 70ع وارن ڏهاڪن ۾ جنس بدلائڻ وارو مامرو (transsex) سڄي دنيا ۾ هڪ وڏي لهر طور اڀريو. جنس بدلائيندڙن لاءِ امريڪا ۽ يورپ جي ملڪن ۾ ڌرتي تنگ ڪئي وئي. مون ان تي هڪڙو زبردست ڪتاب “Conundrum” پڙهيو هو، جنهن ۾ پنهنجي جنس بدلائيندڙ کي 60ع واري ڏهاڪي ۾ پنهنجي سماج ۾ ڪيتري ڌڪار مان گذرڻو پيو هو، ان جو هڪ ڏکوئيندڙ تفصيل هو. پر اسان جنهن کي سولائيزيشن چئون ٿا، اسان اها اولهه جي تقريبن معاشرن ۾ ڏسي سگهون ٿا. جيتوڻيڪ اهو هڪ تڪراري پهلو هوندو پر انفرادي آزادي، انساني حقن ۽ لبرل قدرن جي حوالي کان يورپ ۽ آمريڪا اسان کان گهڻو گهڻو اڳتي نڪتل آهن.

حيرت آهي ته گذريل هفتي دهلي هاءِ ڪورٽ جڏهن هم جنس پرست جوڙن کي شاديءَ جي اجازت ڏني ته اسان وٽ ان حوالي کان دلچسپ تبصرا پڙهڻ ۽ ٻڌڻ لاءِ مليا ۽ هنن صفحن جي مستقل ڪالم نويس عمر قاضيءَ ان فيصلي جي حمايت ۾ لکڻ باوجود پنهنجي ”دامن“ کي بچائڻ لاءِ اهو به لکيو ته، هم جنس پرستيءَ تي سوچي مون کي گِهنَ ايندي آهي پر ان باوجود اهو هنن جو حق آهي، وغيره.

سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ هن ڪميونٽيءَ لاءِ (جڏهن هتي ڪميونٽي يا برادريءَ جو لفظ اچي ته اهو نه سمجهيو وڃي ته مان ان کي باقي سماج کان الڳ ڪيان ٿو. پر جيئن ڪا به برادري ۽ ڪميونٽي هجي ٿي، سمورن حقن ۽ پوري وقار سان هيءَ ڪميونٽي به سماج جو اهڙو حصو آهي). ڪو به معتبر لفظ سماج ۾ انهيءَ ”ڪمزور“ سمجهي ويندڙ برادريءَ لاءِ آهي: کدڙو، فقير—يا جيئن ننڍي کنڊ ۾ هنن کي ”خواجه سرا“ سڏيو وڃي ٿو. اهي سڀ لفظ دراصل هنن سان تاريخ جي ڀيانڪ امتيازي سلوڪ کي پڌرو ڪن ٿا.

اسان جنهن سماج ۾ رهون ٿا، اتي منافقت اسان جو سماجي قدر بڻيل آهي. پيئڻ کي اسان ممنوع بڻائي ڇڏيو آهي پر اهو سڀ ڪجهه هلي ٿو. اسان بار (Bar) بند ڪري پاڻ کي اصل ۾ پرهيزگار بڻايو پر هوش وڃائيندڙ پياڪي جاري آهي. ويندي پياڪيءَ کي پابنديءَ وڌيڪ شدت بخشي. ڇا ننڍي کنڊ ۾ پياڪيءَ جي عظيم روايت نه هئي ۽ صوفين ته پياڪيءَ کي پنهنجي رقص ۽ شاعريءَ جو محور بڻائي ڇڏيو پر نئون ملڪ جيڪو مذهب جي نالي تي وجود ۾ آيو، ان مسلمانن کي ٻيهر مسلمان ڪيو ۽ پرهيزگاري بندوق ۽ آئيني ترميمن جي ڏنڊي سان آندي وئي. ضياءَ الحق وارو پاڪستان اسان کي ٻيهر مسلمان ڪرڻ وارو پاڪستان آهي. پر ضياءَ الحق اڃا مئو ناهي. هو زنده آهي پنهنجي پابندين، جبرن ۽ منافق ترميمن ۽ تعزيرن سان.

ڳالهه ماڻهوءَ جي انفرادي چونڊ (choice) جي آهي. ماڻهو شخصي طور پاڻ کي ڪٿي فرحت بخش يا آزاد محسوس ڪري ٿو ۽ ڪٿي هو فطري خوشي محسوس ڪري ٿو، ان کي اهو حق آهي ته هو پنهنجي زندگي اصل ۾ پنهنجي مرضيءَ واري طرز عمل سان گذاري. پاڪستان ۾ ڪنهن به سياسي ترقي پسند، روشن خيال جماعت، نام نهاد سول سوسائٽي وارين تنظيمن، نام نهاد دانشور لڏي توڻي ميڊيا اسان جي سماج ۾ اهڙن اشوز کي ڇهيو نه آهي، يا جي ڇهيو آهي ته پنهنجي شرمساري، لڄ ۽ نام نهاد پاڪائي ۽ پرهيزگاريءَ تي ”ٽڪو“ اچڻ نه ڏنو آهي. لڄار، شرميلي ۽ پرهيزگار اسان جي انهن طبقن وٽ شايدgender-sensitivity جو ڏڪار آهي. ”سائين فلاڻي عورت مڙس ماڻهو آهي“، اسان وٽ عام طور بهادر ۽ جرئتمند ڪنهن عورت لاءِ اهو چيو ويندو آهي. يعني عورت بهادر ۽ جرئتمند ٿي نه ٿي سگهي. پر اڄوڪي هن بنهه جديد دؤر ۾ جڏهن اسان جي وڌ ۾ وڌ پڙهي ويندڙ سنڌي اخبار جي عورتن لاءِ هفتيوار ايڊيشن جو عنوان ئي ”نازڪ“ هجي ۽ اهڙي عنوان بابت عورتن جي جاڳرتا لاءِ ڪم ڪندڙ تنظيمن يا انفرادي شخصيتن پاران ڪا به تنقيد نه ايندي هجي، اتي اسان جو باقي عام ماڻهو ڪيترو gender sensitive هوندو، ان جو اندازو اوهان آسانيءَ سان لڳائي سگهو ٿا.

مهرباني ڪري هاڻ روايتن جي انهيءَ مسلسل زنجير کي ٽوڙيو–  ۽ ڪجهه اهڙو ڪيو جيڪو اوهان جي سماج ۾ روين جي واضح تبديليءَ سان محسوس ٿئي.

14 جولاءِ تي نامياري قانوندان ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪيءَ جي پٽيشن تي ٻڌڻي ٿي. مائي لارڊ چيف جسٽس افتخار محمد چوڌريءَ جي سربراهيءَ ۾ 3- رڪني بئنچ پاران وفاقي حڪومت ۽ سمورين صوبائي حڪومتن کي هدايت ڪئي وئي آهي ته ٽرانس جينڊر ڪميونٽيءَ کي سمورا برابريءَ وارا حق ڏنا وڃن ۽ کين برابر حق ڏيڻ کان علاوه سندن مالي مدد ڪئي وڃي ۽ بينظير انڪم سپورٽ پروگرام مان پڻ کين مستفيض ڪيو وڃي ۽ بيت المال ۽ ٻين صوبائي پروگرامن مان کين مالي مدد فراهم ڪئي وڃي.

احترام لائق ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪي جيڪو هن ٻڌڻي جو پٽيشنر آهي، انهيءَ ان ڪيس ۾ تڏهن هٿ وڌو جڏهن پوليس تازو ٽيڪسيلا ۾ ڪيترن خواجه سرا جوڙن کي گرفتار ڪيو. هن ٻڌڻي دوران چيو ته هڪ فلاحي رياست طور حڪومت کي هن ڪميونٽيءَ کي سمورا حق ڏيڻ گهرجن ۽ جيڪي به مسئلا هنن سان لاڳو آهن اهي حل ڪيا وڃن. ڊاڪٽر خاڪيءَ جي ريسرچ ان حوالي کان انتهائي اهم آهي–  ۽ هن کي ڪافي مواد ڌرتي ڊولپمينٽ سوسائٽي (DDS) فراهم ڪيو آهي جيڪا تنظيم منصور ڏاهري هلائي ٿو. منصور پنهنجي ريسرچ ۽ پاڪستان ۾ انهيءَ ڪميونٽي جي حوالي کان مسئلن تي مشتمل پورو ڊاڪيومينٽ ڊاڪٽر خاڪيءَ ڏانهن موڪليو هو ۽ هُن چواڻي، ڊاڪٽر خاڪي ان کي بنياد بڻائي پٽيشن داخل ڪئي آهي. سپريم ڪورٽ ايندڙ مهيني جي ٽئين هفتي تائين ٻڌڻي ملتوي ڪري ڇڏي آهي ۽ ڊاڪٽر خاڪيءَ DDS جي ايگزيڪيوٽو ڊائريڪٽر منصور ڏاهريءَ کي اسلام آباد گهرايو آهي، جتي هو پنهنجي پيپر سان گڏ ويندو.

هي ڪالم لکڻ دوران منهنجو ڊاڪٽر محمد اسلم خاڪيءَ سان سندي سيل فون تي رابطو ٿيو جنهن ۾ هن ٻڌايو ته سپريم ڪورٽ اسان کي هدايت ڪئي آهي ته اهي اين جي اوز جيڪي ان اشوءَ تي ڪم ڪن ٿيون يا ڪم ڪرڻ ۾ دلچسپي رکن ٿيون، يا انفرادي طور ساڃاهه وند ماڻهو ان متعلق سنجيدگي رکن ٿا، اهي تجويزون ۽ سفارشون کڻي اچن ته جيئن ان روشنيءَ ۾ سپريم ڪورٽ ڪو directive ڏئي سگهي. ڊاڪٽر خاڪيءَ 14 جولاءِ واري ٻڌڻيءَ دوران حيدرآباد ڦول (کدڙا) ڳليءَ جي حوالي کان پڻ ڳالهايو ته اها ايريا ڄاڻايل ڪميونٽيءَ جي آهي پر هاڻ اها ايريا ڪميونٽي حوالي ناهي. ان تي اعليٰ عدالت هڪ الڳ درخواست جمع ڪرڻ جي هدايت ڪئي. ”هاڻ اهو اوهان ۽ اين جي اوز تي آهي ته هڪ الڳ درخواست عدالت سڳوريءَ ۾ داخل ڪرائين ته جيئن اهو مامرو اڳتي اچي سگهي؟“ ڊاڪٽر خاڪيءَ مون کي ٻڌايو. دراصل ڦول ڳلي انگريز راڄ دوران کدڙا فقيرن (ٻيو ڪو نالو نه ٿو سُجهي ۽ مان به ان نالي تي منجهيل آهيان) لاءِ ڦول ڳلي جوڙائي ڏني وئي هئي ته جيئن هو عام شهرين وانگر رهي سگهن. چيو وڃي ٿو ته سڄي سنڌ جو چيف گرو اڃا به اتي رهائش پذير آهي. منصور جو چوڻ آهي ته پاڪستان ۾ ٽرانز جينڊرز (هڪ ٻي ٻوليءَ مان اڌارو ورتل لفظ) جو تعداد ڪجهه لکن ۾ آهي.

حيرت آهي ته اڃا تائين اسان هن ڪميونٽيءَ کي عام انسان طور ٽريٽ نه ٿا ڪريون. هنن سان ميل جول عام ماڻهن وانگر نه ٿي ڪئي وڃي. توهان مشڪل سان ڪهن ٽرانز جينڊر کي ڪنهن ڪلينڪ يا اسپتال ۾ علاج واسطي ڏٺو هوندو. اهي علاج ڪٿان ۽ ڪيئن ڪرائيندا آهن؟ اوهان ڪٿي به کين عام ماڻهوءَ واري زندگي گذاريندي نه ڏٺو هوندو. اسان جي سڳوري قومي شناختي ڪارڊ ۾ عورت ۽ مرد جو جنس ۾ آپشن آهي پر ٽرانز جينڊر وارو نه آهي. جيڪڏهن ڪنهن هجڙي جو شناختي ڪارڊ ٺهيل آهي ته ان ۾ تعجب جهڙي ڳالهه اها آهي ته فوٽو واري خاني ۾ وڏن وارن ۽ عورت جو ڏيک ڏيندڙ تصوير هجي ٿي پر جنس واري خاني ۾ ”مرد“ لکيل هوندو آهي.

اسان وٽ آدم شماري ۽ گهرشماريءَ ۾ هيترو تعداد رکندڙ ڪميونٽيءَ کي شامل نه ڪيو ويو آهي. هڪ سفارش اها به ٿي سگهي ٿي ته ايندڙ آدمشماري ۽ گهر شماريءَ ۾ هن سڄي ڪميونٽي کي شامل ڪيو وڃي. جيترو تعداد ڊڪليئر ٿئي، ان آڌار نوڪرين جي ڪوٽا مقرر ڪئي وڃي. کين اسيمبلين ۾ مخصوص ڪوٽا (especial quota) تي آندو وڃي جيئن قومي ۽ صوبائي اسيمبلين ۾ هنن جا پهتل نمائندا پنهنجي ڪميونٽي جي مسئلن کي چڱيءَ طرح ايوان آڏو رکي سگهن ۽ مسئلن جي نشاندهيءَ کان سواءِ انهن جي حلن بابت تجويزون ڏئي سگهن. انڊيا ۾ هر صوبي مان هڪ نمائندو اسپيشل ڪوٽا تي خواجه سرائن مان چونڊجي ٿو. سڌريل سماج ۾ هنن کي برابر حق فراهم ٿيل آهن پر اسان وٽ هو بنيادي حقن کان محروم آهن. کين ووٽ ڏيڻ جو به حق ناهي. هو اڃا به اونداهي دؤر جا رهواسي آهن ۽ سمورن بنيادي سول رائيٽس (انساني حقن) کان محروم آهن.

سپريم ڪورٽ کي اپيل آهي ته اها ان سڄي ڪميونٽيءَ جو ووٽ رجسٽرڊ ڪرائڻ جي هدايت ڪري ته جيئن عام چونڊن ۾ اهي پنهنجي ووٽ جو استعمال ڪري سگهن.

(ڪنهن دوست ٻڌايو ته حيدرآباد ۾ هڪ مشهور هجڙي کي هن ڪارل مارڪس پڙهندي ڏٺو–  ٿينڪ لارڊ، ڪميونسٽ ملڪن ۾ هنن جي حالت زار ڪيئن هوندي هئي ۽ روشن خيال سيڪيولر ترڪيءَ جي باني ڪمال اتاترڪ جي دؤر ۾ ساڻن ڪهڙو رويو روا رکيو ويو هو؟).

اسان کي اميد آهي ته مائي لارڊ جسٽس افتخار محمد چوڌري ايترو ڪجهه ڪري سگهندو جو ڄاڻايل ڪميونٽيءَ جي (1) مردم شماري ممڪن بڻجي سگهندي (2) کين ووٽر لسٽن ۾ رجسٽرڊ ڪري ايندڙ عام ۽ مڪاني چونڊن ۾ ووٽ ڪرڻ ۽ ويندي چونڊن ۾ بيهڻ جو حق ڏنو ويندو يا (3) سندن مخصوص ڪوٽا مقرر ڪئي ويندي (4) قومي شناختي ڪارڊن ۾ هنن لاءِ الڳ جنس وارو خانو ڇڏيو ويندو ۽ انهيءَ نشاندهيءَ ۾ قباحت محسوس نه ڪئي ويندي (5) نوڪرين ۾ برابر ڪوٽا مقرر ڪئي ويندي ته جيئن هو بيروزگاريءَ کي منهن ڏئي سگهن ۽ باقي شهرين سان گڏجي سماج جي هر شعبي ۾ ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهن (6) هنن لاءِ تعليمي ادارن ۾ داخلا کي يقيني، ضروري ۽ مفت بڻايو وڃي ۽ (7) کين مڪمل سماجي انصاف مهيا ڪيو وڃي.

ڳالهه رڳو اهي مسئلا حل ڪرڻ يا ڪوٽا مقرر ڪرڻ جي نه آهي. پر اصل ۾ سماج اندر جيڪو رويو هنن لاءِ ڊگهي سماجي غلاميءَ جو ذريعو بڻيل آهي، ان کي ختم ڪرڻ جي ضرورت آهي. عام ماڻهن کان وڌيڪ ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته ميڊيا، انٽلجنشيا، سول سوسائٽي جا سمورا گروپ ۽ سماج ۾ راءِ رکندڙ حلقا هاڻ سندي پرهيزگاري، لڄائپ ۽ شرمساريءَ مان نڪرن ۽ خود سندو رويو تبديل ڪن ته ان جو اثر عام ماڻهوءَ تي به يقينن ايترو پوندو.

اهو سڀ ڪجهه اسين هڪ اهڙي ملڪ ۾ ممڪن ٿيندي ڏسڻ گهرون ٿا، جتي هڪ ايس ايم ايس (SMS) ۽ اي ميل جيڪڏهن سائبر ڪرائيم ايڪٽ هيٺ اچي ٿي ته ان جي سزا 14 سال قيد آهي. اهو مسلم دنيا جو الميو آهي.

مصر ۾ تازو هڪ سرڪاري ملازم جي صدر حسني مبارڪ تي طنزيه نظم لکڻ تي 14 سال سزا ٻڌائي وئي آهي ۽ ان کي 14 سالن جي سزا ۾ جيل ڀيڙو ڪيو ويو آهي. صدر حسني مبارڪ جي مصر هڪ نظم کان ايترو ڊنل آهي؟

اهڙي طرح اسلامي دنيا جو واحد ائٽمي طاقت رکندڙ ملڪ جتي پيئڻ، نچڻ ۽ هر آزاد قدر تي پابندي آهي. سڀ ڪجهه منافقت ۽ ٻٽي معيار جي انيڪ پردن ۾ لڪل آهي ۽ ٻاهر جيڪو ٿي رهيو آهي اهو عظيم ٽوپي ڊرامو آهي. اهڙي ملڪ ۾اسان چاهيون ٿا ته سماج جي ڌڪار جي ڊگهي تاريخ رکندڙ انهيءَ ڪميونٽي سان انصاف ڪيو وڃي. معاشي انصاف ۽ سماج ۾ برابري ڀريو انصاف.

مائي لارڊ جسٽس چوڌري جيڪڏهن پنهنجي ايڪٽوزم (فعاليت) کي ان دائري ۾ رکي ٿو ۽ هن جي سپريم ڪورٽ پارليامينٽ ۽ حڪومت جي دائري ڪار يا هر مامري ۾ مداخلت نه ٿي ڪري، ته هو واقعي به نجات دهنده طور ياد رکي سگهجي ٿو. هو سڄي عمر انهيءَ ڪرسيءَ تي نه هوندو پر جي هن پنهنجي انهيءَ ٽينوئر کي اسان جي سماج کي ڄور وانگر چهٽيل ڪيترن ناسورن کي ختم جي نه به ڪرائي سگهيو ۽ رڳو انهن متعلق نوٽيس به وٺي سگهيو ته اها به وڏي ڳالهه آهي. سچ ته وڏي ڳالهه آهي.

imdadsoomro@gmail.com

گلابي گهٽائون ڇڏيو ٿا وڃون ليکڪ : غلام مصطفيٰ سولنگي

الائي ڇو وقت ڪنهن سان به دوستي نٿو رکي، نه چاهتن جا هو چَس ٿو ڄاڻي ۽ نه ئي لاچار ۽ بيوس دلين کي در مان جو ڪو گَسُ ٿو ڏئي! داڻو داڻو ٿي وکري ويل هي انهن ماڻهن جي ڪٿا آهي جيڪي اڃا جيئڻ چاهيندا آهن، ڪجهه ڪرڻ چاهيندا آهن پر وقت تي ايندڙ موت کين ڪابه مهلت نٿو ڏئي. شيخ اياز، استاد بخاري، تنوير عباسي، استاد محمد يوسف، جيجي زرينه بلوچ ۽ علڻ فقير جهڙا قوي بي رحم موت وقت کان اڳي اسان کان کسي ورتا.

”وکريل ماڻهو“ جهڙو ناول ڏيندڙ هي انهيءَ ماڻهو جي درد ڪٿا آهي، جيڪو اڃا جيئڻ چاهي پيو. ڪجهه ڪرڻ چاهي پيو پر موت کيس ڪابه مهلت نه ڏني.

هن جيئڻ چاهيو پئي پنهنجي پيارن پيارن رشتن جي خاطر، هن جيئڻ چاهيو پئي پنهنجي ڌرتيءَ جي ماڻهن لاءِ لکڻ خاطر، هن جيئڻ چاهيو پئي گولين جو کاڄ بڻجي ويل وڏي پٽ اياز انور سولنگي جي معصوم پٽ ڪئف ڪريم لاءِ بهتر مستقبل تلاش ڪرڻ خاطر. پر بي رحم موت وقت کان اڳ کيس ڀاڪر پائي سوين اکين کي آلو ڪري ڇڏيو.

فاروق سولنگي سٺي ڪهاڻيڪار سان گڏ سٺو ٽي وي ڊراما ليکڪ به هو. سندس مشهور ٽي وي ناٽڪ ”گامون سچار“ اڄ به ماڻهن جي دلين تي نقش ٿيل آهي.

فاروق سولنگي 10 نومبر 1947ع تي دادو شهر ۾ جنم ورتو، هن 1971ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ مان ايم اي سوشيالاجي ۾ ڪئي.

هن لکڻ جي شروعات 1974ع کان ڪئي، سندس پهرين ڪهاڻي 1974ع ۾ حيدرآباد مان نڪرندڙ ادبي رسالي سهڻي ۾ شايع ٿي. ان کانپوءِ 1980ع تائين هن مسلسل ۽ تمام سٺو لکيو. پي ٽي وي سميت مختلف خانگي ٽي وي چينلن تي سندس لکيل ڪيترائي ڊراما ٽيليڪاسٽ ٿيا. ”گامُون سچار“ جون 26 قسطون ٽيليڪاسٽ ٿيڻ کانپوءِ سندس شهرت ۾ اضافو ٿيو. پوءِ هن اردو ڊراما به لکيا. اردو ڊراما سيريل بيچاره جون 12 ۽ دنيا ديواني سيريل جون 9 قسطون پي ٽي وي تان ٽيليڪاسٽ ٿيون ان کان علاوه هن ڪيترائي سولو پلي به لکيا.

سندس ڪهاڻين جو پهريون مجموعو ”سرد هوائون“ سال 2000ع ۾ ڇپيو ۽ تازو سندس ناول وکريل ماڻهو ڇپجي منظرعام تي آيو.

هو ڏاڏو تنهاپسند ۽ زندگي پرست هيو. موت جو تصور هن وٽ ماءُ جي پيٽ ۾ هجڻ وارو هو. هو خوشحال اديبن مان نه هو ڇو ته ليکڪن کي اهو معاوضو نٿو ڏنو وڃي جيتري سندس محنت هوندي آهي. اهوئي سبب آهي جو هو ڪُل وقتي ليکڪ ٿي نه سگهيو بس شوق ۾ لکندو هو جن لکڻين ۾ ڌرتيءَ جي ماڻهن جو درد سمايل آهي.

هو جڏهن گهران نڪرندو هوته پنهنجي اصل فاروق سولنگي کي ماري هڪ نئين فاروق سولنگي کي جنم ڏئي پنهنجي ڪم ڪار سان نڪري ويندو هو. هو حالتن سان ٺاهه ڪرڻ وارو ماڻهو هو، جنهن موت سان به ٺاهه ڪري ڇڏيو.

هن پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته مان بزدل، ڊڄڻو ۽ حالتن سان ٺاهه ڪرڻ وارو فرد آهيان ڇو ته مان زندگي پرست آهيان ۽ جيون گهارڻ چاهيان ٿو. مڃان ٿو ته مان ادب ۾ سڀ ڪجهه سچ نٿو لکان جيڪو ڪجهه لکان ٿو ان ۾ ٺاهه ۽ مفاهمت شامل آهي. مان سقراط جهڙو بهادر ناهيان.

اڄ حالتون ئي بدلجي ويون، وقت کي ڪير سمجهائي وقت بادشاهه آهي، وقت وقت جي ڳالهه آهي. ڪالهه پٽ جي مڙهه تي پيءُ جون انصاف لاءِ پڪارون هيون اڄ پيءُ جي مڙهه تي ڪنهن جون پڪارون آهن. بس گذري ويل وقت ياد اچي ٿو ۽ دستور دنيا ياد ڪندي هي دل چوي ٿي!

تو وڇوڙيا ڪئين زمانا…. هاءِ زمانا

فاروق سولنگي رڳو ڪهاڻيڪار، ڊراما نويس نه هو پر هو حساس دل ۽ ڪشادو ذهن رکندڙ هن دور جو تمام وڏو ماڻهو هو، جنهن جو هن معاشري ۾ ڪوبه قدر نه ڪيو ويو. جيڪڏهن هو يورپ ۾ پيدا ٿئي ها ته کيس گلن جا هار پارائي مڃتا ڏني وڃي ها. فاروق سولنگي کي مان تڏهن کان سڃاڻان جڏهن هو مون کي بلڪل به نه سڃاڻيندو هو. مون جڏهن ادبي کيتر ۾ پير پاتو تڏهن مون سندس هڪ ڪهاڻي پڙهي هئي جنهن منهنجي ذهن جا تاڪ کولي ڇڏيا هئا. انهيءَ ڏينهن کان وٺي ساڻس ملڻ جي خواهش اندر ۾ سانڍيل هئي پر هو مون کي تڏهن مليو جڏهن سندس حياتيءَ جا آخري پل هئا.

عبدالله سٽي حيدرآباد ۾ رهندڙ شاعر دوست آصف مٺياڻوي وٽ وڃڻ ٿيو ته انهيءَ سولنگي هجڻ ناتي مونکان سوال ڪيو ته فاروق سولنگي کي سڃاڻيندو آهين مون هڪدم ها ڪئي، پر اها خبر نه هئي ته هو ڪٿي ٿو رهي؟ آصف ٻڌايو ته فاروق سندس گهر جي ڀرسان رهي ٿو ته مون هڪدم ملاقات جي خواهش ظاهر ڪئي ۽ منهنجي ساڻس 4-5 مهينا اڳ ٿي ته ائين محسوس ٿيو پاڻ ٻئي هڪٻئي کي صدين کان سڃاڻيندا هجون.

پهرين ملاقات کانپوءِ مختصر ملاقاتون ٿينديون رهيون جن ۾ هو مونکي همت ڏياريندو رهيو ته توهان نوجوان آهيو لکڻ جو دامن هٿن مان نه ڇڏيو.

ڪجهه ڏينهن اڳ خبر پئي ته هو ڪينسر وگهي ڪراچي جي هڪ خانگي اسپتال ۾ داخل آهي ۽ سندس مائينر آپريشن ٿيو آهي. 3 ڏينهن اڳ مون سان فون تي هيلو هاءِ ٿي ته هن پاڻ کي بلڪل صحتياب ظاهر ڪندي چيو ته هو 15 جولاءِ تي حيدرآباد اچي ٿو ۽ هن هڪ ٽي وي چئنل جي ٽاڪ شو ۾ شرڪت جي حامي ڀري!

ڪجهه عرصو ميڊيا تان غائب رهڻ ۽ ميڊيا کان پري ڀڄڻ وارو ماڻهو اوچتو ميڊيا تي اچڻ جي خواهش ظاهر ڪري وجهي ٿو ته يار مصطفيٰ سوچيان ٿو ته ڪافي عرصو منظر تان غائب رهيو آهيان. هاڻي مون کي ٻيهر ادبي منظر تي اچڻ گهرجي ته مون کيس ڀليڪار ڪئي.

فاروق سولنگي 15 جولاءِ تي حيدرآباد اچي چانهه جي ڪپ تي پنهنجي گهر گهرائڻ جو واعدو ڪيو. 13 جولاءِ تي ڏينهن جو 12 وڳي حيدرآباد اچڻ بابت پڇڻ لاءِ فون ڪيو ته سندس پٽ مصطفيٰ فاروق فون اٽينڊ ڪندي چيو ته وڏي ڏک جي خبر آهي ته بابا فاروق سولنگي جي دل جي دوري سبب ڊيٿ ٿي وئي آهي. اوماءِ گاڊ! مون کان رڙ نڪري وئي ۽ ڳوڙها منهنجي اکين جا بند ٽوڙي قطارون ڪري وهڻ لڳا.

فاروق سولنگي واعدي جو پڪو نڪتو 15 جولاءِ تي حيدرآباد اچڻ جو چئي 2 ڏينهن اڳ 13 جولاءِ تي پاڻ کڻائي حيدرآباد پهتو. افسوس ساڻس گڏ چانهه جي ڪپ تي ڪچهري ته نه ٿي سگهي پر ماڻهن جي ميڙ ۾ سندس ديدار ڪري کيس ياد ڪيو

۽ سندس آخري ديدار وقت ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هو آخري ڀيرو هٿ لوڏي چئي رهيو هجي.

گلابي گهٽائون ڇڏيو ٿا وڃون!

بسنتي هوائون ڇڏيو ٿا وڃون.

اوهين مرڪو مهڪو سدائين،

اهي دعائون ڇڏيو ٿا وڃون.

ڪهاڻي اسان جو جيون، ڏاڍو عجيب جيون… ليکڪ : بسوَراج ڪٽيمني/ولي رام ولڀ

”پالش… بُوٽ پالش…“

ريلوي اسٽيشن، بس اسٽينڊ، سينما، ٿيئٽر، ناٽڪ گهر، هوٽل ۽ ٻاڪڙا هوٽل وغيره جي آس پاس اوهان منهنجو اهو آواز، سڃاڻندا هوندؤ. اوهان ڀلي پنهنجي نئين ڪنوار سان باغيچي ۾ کِلندي کِلندي ڳالهه ٻولهه ڪندا هجو، اخبار پڙهندي ريل گاڏيءَ جي انتظار ۾ ويٺا هجو، ٽڪيٽ وٺڻ لاءِ قطار ۾ بيٺا هجو، جلدي جلدي گاڏيءَ مان لهي ايندا هجو يا بُک کان اوهان جو ساهه ڇو نه ويندو هجي. مان اهو سڀ ڪجهه نه ڏسندو آهيان. منهنجو مقصد صرف هڪ ئي هوندو آهي: بوٽ پالش! منهنجو مطلب هڪ ئي هوندو آهي: هڪ آني جي ڪمائي!

منهنجو آواز ڪنن ۾ پوندي ئي اوهان پنهنجو منهن ٻئي طرف ڦيري ڇڏيندا آهيو، ڀرون تاڻيندا آهيو، گهوري نهاريندا آهيو – انهن نظرن جي تيرن کان مان ڊڄڻ وارو نه آهيان. انهن جو مان عادي ٿي ويو آهيان. اوهان جي ڪؤڙي لهجي ۾ منع ڪرڻ تي به مان بنا هٻڪ جي هيٺ جهڪي بوٽن ڏانهن هٿ وڌائيندو آهيان. پوءِ ڏاڍي ادب سان چوندو آهيان:

”وڌيڪ نه سائين، رڳو هڪ آنو. سٺي پالش ڪندس اصل جهڙي آرسي!“

پوءِ پنهنجي ڪلهي ۾ ٽنگيل ڳوٿري هيٺ رکي، منجهانئس برش ۽ پالش جي دٻي ڪڍي تيار ٿي ويندو آهيان. اهڙي موقعي تي پالش ڪرائڻ کانسواءِ ڪير رهندو؟ ’ڀلا آنو ڪهڙي وڏي رقم آهي؟‘ سوچي ”چڱو“ چئي پنهنجا بوٽ کولي اڳيان رکندو آهي. اُتي ئي ويهي مان پنهنجو ڪم شروع ڪري ڏيندو آهيان. پهرين مَٿائين مٽي صاف ڪندو آهيان ۽ پوءِ پالش. برش کي ساڄي هٿ ۾ ۽ بوٽ کي کاٻي هٿ ۾ جهلي رڳڙيندو آهيان، تڏهن اوهان کي منهنجي هٿ جي هڻ- هڻان ۽ رفتار ڏسندي هڪ خاص مزو ايندو آهي. بوٽ برش رڳڙيندي منهنجو هٿ ڪيئن نه ڊوڙندو آهي! ڪنهن فنڪار کي به اهو ڏسي ڪنڌ جهڪائڻو پوندو. اهو فن ڪيئن ٿو حاصل ٿئي؟ انهيءَ لاءِ به تجربو گهرجي، سائين تجربو. انهيءَ علم جا سڀ راز ڄاڻڻ گهرجن.

منهنجو ڪوماڻل منهن، ميرا ڪپڙا ڏسي، منهنجي ڄمار جو اندازو لڳائي نه چئبو، ’هن کي وري ڪهڙو تجربو آهي!‘ پنهنجي ڄمار جي پنجين ورهيه کان وٺي هيستائين ڏهه ورهيه بوٽ پالش ڪرڻ کانسواءِ مون ٻيو ڪو ڪم ڪيو ئي نه آهي. بوٽ پالش معنيٰ ’مان‘، ’مان‘ معنيٰ بوٽ پالش! ايتري قدر جو مان پنهنجي ڌنڌي ۾ رِلي مِلي ويو آهيان. منهنجي لاءِ هن دنيا کانسواءِ ٻي ڪا دنيا آهي ئي ڪانه. بوٽ پالش جي دنيا منهنجي دنيا آهي. انهيءَ دنيا کانسواءِ منهنجي لاءِ ٻيو ڪو چاروئي ناهي.

اوهان کي عجب لڳندو هوندو! حيرت کائڻ جي ضرورت ناهي، سائين! ان جو ڪو ڪارڻ ناهي. هن سنسار ۾ پنهنجو، مان پاڻ ئي آهيان. ابي امڙ جو منهن ڏٺم ئي ڪونه. سُڌ ئي نه اٿم ته منهنجي ماءُ ڪير آهي، منهنجو پيءُ ڪير آهي؟ جڏهن سانڀر ۾ آيس ته منهنجي سنڀال هڪڙي فقير ڪئي. مون جهڙا ڏهه ٻارهن ٻيا ٻار به ساڻس گڏ هئا. شهر کان ٻاهر هڪ سراءِ ۾ اسان سڀ گڏ رهندا هئاسين. سڀني ڇوڪرن جو ڪم هڪ ئي هو: بوٽ پالش. صبح کان شام تائين جيڪي ڪمائيندا هئاسين، اُهو آڻي کيس ڏيندا هئاسين ۽ هو اسان سڀني کي ماني کارائيندو هو. هُن جي نالي جي سُڌ به نه اٿم. ويچارو، پوڙهو، کنگهه وگهي بستري تي پيو هوندو هو. انهيءَ حالت ۾ هو اُٿندو هو، سراءِ جي ڪنڊ ۾ رکيل پٿرن جي چلهه تي چانور رڌيندو هو ۽ ٻنپهرن جو اسان جي اچڻ تائين کاڌو تيار ڪري رکندو هو. اسان سڀن کي پُٽن جيان ڀائيندو هو. اسان سڀ کيس ’ڏاڏا‘ ڪوٺيندا هئاسين. هڪ ڏينهن هو هن دنيا مان موڪلائي ويو. اسان وري بي سهاري رهجي وياسين. اسان سڀ وکري وياسين. اسان سڀني پنهنجي پيرن تي پاڻيهي بيهي جيئڻ سکيو.

هڪ ڏينهن جي ڳالهه آهي، اهو ڏينهن اڄ به ياد اٿم ته منهنجي طبيعت ٺيڪ نه هئي. جسم گرم هو. ”اڄ ڪم تي نه وڃ پٽ، آرام سان سمهي پئه!ُ“ چئي ڏاڏي مون کي ڳُوڻ تي سمهاريو هو ۽ مان هڪ ڳوڻ اوڍي بخار کان ڳؤريون اکيون پُوري سُتو هئس. منهنجي پاسي ۾ ويهي، منهنجي مٿي تي هٿ ڦيريندي، ٻڍو ڏاڏو چئي رهيو هو: ”بخار ۾ تون هتي ستو آهين ۽ تنهنجي ماءُ هينئر الائي ڪٿي هوندي ۽ ڪٿي سُکيا ڏينهن گذاريندي هوندي؟“

اهو پهريون ڀيرو هو، جو مون کي سُڌ پئي ته منهنجي ماءُ جيئري آهي. جيئن سڀني جي ماءُ هوندي آهي، تيئن منهنجي پڻ ماءُ ضرور هوندي، ايتري مون کي سُڌ هئي. پر مون سمجهيو هو ته منهنجي ماءُ منهنجي ڄمندي ئي مري وئي هوندي ۽ منهنجو پيءُ به مري ويو هوندو. پر منهنجي ماءُ مئي نه هئي، جيئري آهي ۽ سُکيا ڏينهن گهاريندي هوندي، اهو ڄاڻي منهنجو اندر زور زور سان سڏڻ لڳو: ’امان…. او منهنجي امان….‘ مون کي ساڻس ملڻ گهرجي…. سندس هنج ۾ منهن لڪائي سمهڻ گهرجي….‘

”منهنجي ماءُ ڪٿي آهي، ڏاڏا؟“ مون پڇيو.

ٻڍو منهنجي وارن ۾ آڱريون ڦيريندي چوڻ لڳو، ”ڪهڙي خبر ڪٿي آهي؟ پر آهي، اهو سچ آهي.“

”تو کيس ڏٺو هو ڇا ڏاڏا؟“

”نه پٽ، ڏسان ها ته تون هتي هن حالت ۾ ڇو هجين ها؟“

ٻڍي الائجي ٻيو ڇا ڇا چيو، اهو مان نه سمجهي سگهيس. منهنجي ماءُ اڃا ڪنواري ئي هئي ته ڪنهن سان کَري پئي، ۽ مان پيدا ٿيس. چون ٿا ته هوءَ سماج کان ڊڄي، مون کي هنومان جي مندر ۾ ڇڏي هلي وئي، اها گهٽنا ڪنهن ڳوٺ ۾ ٿئي هئي. مندر جي ڀرسان رهندڙ هن ٻڌي مون کي ڏٺو ۽ ترس کائي منهنجي پالنا ڪيائين. تڏهن وٽس ٻه فقير زال مڙس رهندا هئا. انهن مون کي پنهنجي پٽ وانگر سمجهيو. انهيءَ فقيرياڻيءَ جي ٿڃ پي مان وڏو ٿيس. ڪجهه وقت کانپوءِ اُها به مري وئي.

مون پڇيو، ”منهنجي ماءُ مون کي ائين ڇو ڇڏي وئي ڏاڏا؟“

”اهو سڀ تون سمجهي نه سگهندين پٽ، وڏن گهرن ۾ ڪڏهن ڪڏهن ائين ٿيندو آهي.ا هو تون نه سوچ، ماٺ ڪري سمهي پئُه. توکي ڏاڍو بخار آهي.“

”منهنجي ماءُ اڃا به جيئري هوندي ڏاڏا؟“

”ضرور هونديس، هئڻ گهرجيس. انهيءَ ڏينهن سماج جي ڊپ کان توکي اهڙيءَ طرح ڇڏڻو پيس. پر ماءُ جي دل ائين رهندي پٽ؟ اڄ به هوءَ توکي ياد ڪندي هوندي ۽ تو لاءِ روئندي هوندي.“

ڏاڏي جي ڳالهين سان منهنجي اندر جو ڏک ڇُلڪي آيو هو. ڪڏهن نه ڏٺل ماءُ جي ياد ۾ سڏڪا ڀري روئڻ لڳو هئس.

”منهنجي ماءُ…. ڏاڏا، منهنجي ماءُ ڏيکار. ڪجهه به ڪر، منهنجي ماءُ مون کي انهيءَ ڏينهن مون تي پنهنجي ماءُ کي ڏسڻ جي تڙپ سوار هئي. بوٽ پالش ڪندي هيڏانهن هوڏانهن گهمندي، ڪنهن عورت جي رئي جو پلئه ڏٺم ٿي ته انهيءَ عورت جو چهرو ڌيان سان ڏسندو رهندو هئس. ننڍڙن پتڪڙن ٻارن کي هنج ۾ کڻي، ريل گاڏيءَ ۾ چڙهندڙِ وريتين کي جڏهن ڏسندو هئس ته منهنجو من ڀرجي ايندو هو. ’انهن ۾ ڪا منهنجي ماءُ ته نه آهي،‘ انهيءَ آس سان انهن ڏانهن هڪ ٽڪِ بيهي نهاريندو هئس. ريشمي ساڙهي پائي هار سينگار ڪري سنيما ۾ ويندڙ عورتن کي ڏسندو هئس ته انهن مان ڪائي منهنجي ماءُ ضرور ٿي سگهي ٿي.

هڪ ڏينهن اهڙيءَ طرح ناٽڪ گهر جي دروازي تي جڏهن بيٺو هئس ته وچولي ڄمار جا زال ۽ مڙس موٽر مان لٿا. ڏاڍا امير لڳا ٿي. در جي ڪنڊ ۾ بيهي آس ڀريل نظرن سان انهيءَ عورت کي ڏسي رهيو هئس. سندس نظر به اوچتو مون تي پئجي وئي. ائين لڳم ڄڻ هوءَ ڪنهن کي ڳولي رهي هجي. منهنجي دل ڌڙڪڻ لڳي. هوءَ مون ڏانهن نهاري رهي هئي، گوري رنگ جي انهيءَ سُندر گول گول ڀريل چهري تي ڪيڏي نه مامتا هئي، وڏين وڏين سهڻين اکين ۾ ڪيڏو نه پيار هو! ڪڏهن پنهنجي وڃايل ٻار کي ڏسندي ئي گهلي کيس اٿارڻ واري ماءُ وانگر ئي هوءَ مون کي تڪي رهي هئي. خوشيءَ وچان منهنجو سمورو جسم ڪانڊارجي ويو.

’نيٺ ملي وئي منهنجي ماءُ…. مالڪ نيٺ منهنجي ماءُ مون کي موٽائي ڏني. امان…. منهنجي امان…. هاءِ، ڪيترن ڏينهن کان تنهنجي انتظار ۾ آهيان…. تنهنجي هنج ۾ ويهي تنهنجي رئي ۾ منهن لڪائڻ لاءِ سڪندو رهيس…. امان…!‘

مان، پنهنجو ميرو ڪپڙو، ڪوماڻيل چهرو، گدلو جسم ۽ گندا ڌپ وارا وار- سڀ وساري ويٺو هئس. مان هوش ۾ ئي نه هئس ته ڪو مان بوٽ پالش ڪندڙ رولو ڇورو آهيان. پيار جي پُراسرار منڊ ۾ هي سنسار به وساري ويٺو هئس ۽ هڪ ٻئي سپني جي سنسار ۾ ڄڻ هليو ويو هئس. بي اختيار ٻئي هٿ پَساري امان کي ڳراٽڙي پائڻ لاءِ اڳتي ويس.

هوءَ هڪ منٽ لاءِ جِتي هئي، اُتي بيهي رهي. هن مون تي ترس کائي پنهنجي پرس مان رپيو ڪڍي هٿ جي تريءَ تي رکي ڇڏيو. ڀرسان بيٺل سندس مڙس ’ناٽڪ جو وقت ٿي ويو آهي“ چئي جلدي ڪري رهيو هو. هوءَ مون ڏانهن هڪ ڀيرو ترس ڀري نگاهه سان ڏسي، ٿڌو ساهه کڻي هوريان پنهنجي مڙس پويان اندر هلي وئي.

مان سپني جي سنسار مان ڄڻ ڌڪجي ٻاهر ڪري پيس. منهنجي دل تي گهري چوٽ لڳي هئي. امان کي ڏُکاري، بيحد آس واري اوسيئڙي کانپوءِ، هاڻي ملي سوچي ئي رهيو هئس ته ايتري ۾ کيس مون کان پري ڌڪي، قسمت مون تي چٿر ڪئي هئي. انهيءَ ڏينهن مون کي لڳو ته هي جيون بيڪار آهي، هي جيون نه کپي. انهيءَ عورت جيڪو رپيو ڏنو هو، اهو ناليءَ ۾ اُڇلي ٻاڪڙا هوٽل جي چبوتري تي روئندو ليٽي پيس. ’سڀني جي ماءُ آهي، منهنجي به آهي، پر مان کيس ڏسي نٿو سگهان، ساڻس گڏ رهي نٿو سگهان. هاءِ…..‘ مان ڪنجهي رهيو هئس.

هڪ ڏورانهين آس اڃا دل ۾ هئي ته ناٽڪ ختم ٿيڻ کانپوءِ گهر ويندي ويل هوءَ مون تي ترس کائي مون کي سڃاڻي گهر وٺي ويندي. انهيءَ رات ٽين وڳي تائين در تي اوسيئڙي ۾ بيٺو رهيس، پر هن مون ڏانهن اک کڻي به نه نهاريو. مڙس جي هٿ ۾ هٿ ڏئي کِلندي کِلندي اچي هوءَ تيار بيٺل موٽر ۾ ويهي هلي وئي.

انهيءَ رات مون کي ننڊ ئي نه آئي، اچڻ جا آثار به نه هئا. لڙڪ لاڙيندو چرين جيان شهر جي گهٽيءَ گهٽيءَ رلندو رهيس. ڌڪا کائي جڏهن ٿڪس ته ريلوي اسٽيشن تي وڃي هڪ ڪنڊ ۾ سمهي پيس.

اڃا تائين اُها تڙپ منهنجي ذهن مان نڪتي ناهي. مان جڏهن به وچولي ڄمار جي عورت کي ڏسندو آهيان ته سوچيندو آهيان ته ’اها منهنجي ماءُ ته ناهي!‘ ائين سوچي روئندو آهيان. ماءُ جي هوندي به، هوءَ منهنجي نصيب ۾ ناهي. کيس ياد ڪري روئڻ مان ڪو فائدو ناهي. مان کيس ڏسي نٿو سگهان. هوءَ پڻ مون کي ڏسي نٿي سگهي. مون کي ڏسي هوءَ مون کي سڃاڻي نه سگهندي ته مان سندس پٽ آهيان. مون هيستائين هزارين عورتن کي ڏٺو آهي، انهن مان ڪا هڪ شايد منهنجي ماءُ هوندي! پر اها ڪيئن سُڌ پوي ته فلاڻي منهنجي ماءُ آهي؟

سمجهي ويا نه؟ منهنجو هن سنسار ۾ ڪوبه ناهي. مون کي اها به خبر ناهي ته منهنجو نالو ڇا آهي. مون کي سڏيندڙ به ’اي بوٽ پالش‘ چئي ڪري سڏيندا آهن. اهوئي منهنجو نالو آهي. سچي پچي بي سهاري ماڻهوءَ جو ڪو نالو هجي به، ته ان ۾ ڇا رکيو آهي؟ ماءُ آهي، ته به نه جي برابر . خبر ناهي، پيءُ ڪير اٿم؟ سڀ ٿي سگهن ٿا، پر انهيءَ عجيب سنسار ۾ مان لاوارث آهيان. مون کي جنهن پيدا ڪيو، اُهو، اِها ڳالهه مڃڻ لاءِ تيار ناهي. هِن سنسار ۾ مون کي جنم ڏيندڙ ماءُ به اها ڳالهه نٿي قبولي سگهي، هن سنسار ۾.

ها، مون جهڙا لاوارث…. اسان جو جيون، ڏاڍو عجيب جيون… ڪُتن جو جيون ته ڪنهن طرح چڱو آهي، اسان جو ته انهن کان به ويل آهي. گُلر به ته پنهنجي ماءُ پيءُ سان گڏ رهندا آهن. اسان کي ته اهو به نصيب ناهي. ڪهڙي پاپ جي آهي هيءَ سزا؟ اهو ڪهڙو پاپ آهي جو اسان ڪيو آهي؟ اسان جو جيئڻ ڪنهن لاءِ؟ پوءِ به اسان جيئون پيا. جيئڻ لاءِ هي بوٽ پالش! انهيءَ ڪري اهوئي منهنجو سڀ ڪجهه آهي. اهو ڇڏي ڏيان ته باقي منهنجو ڪجهه به ناهي. منهنجي ڪا آس ناهي ۽ نه ئي ڪا خواهش….!

”بوٽ پالش….. رڳو هڪ آنو سائين، وڌيڪ نه. پالش…. بوٽ پالش….“

نثري نظم ليکڪ : فراق هاليپوٽو

سمنڊ ڪناري

گهڻو وقت اڳ هڪ رولاڪ شخص

سمنڊ ڪناري پنهنجي زندگي ڌوئڻ آيو

هن جون ڳالهيون مرجهائجي ته ويون هيون

پر انهن ۾ خوشبو اڃا به باقي هئي

هن جي تنهائي ته بلڪل ميري هئي

ڇاڪاڻ ته اها مٽي ۾ ڀڀوت ٿيل هئي

هن جي دل مان نڪرندڙ رستن تي

خواهشن ڪٿي به سفر ڪو نه پئي ڪيو

هو هڙ ۾ پنهنجي دنيا به ٻڌي کڻي آيو هو

ڪنهن شاعر جي اڌ ۾ رهيل آخري نظم جهڙيون

هن جون اکيون ڏسي

اتي موجود ماڻهن کيس زندگي ڌوئڻ نه ڏني

هن کي ڏکي گهڙيءَ لاءِ بچائي رکيل

پنهنجي آخري (۽ پهرين) بددعا ياد اچي وئي

خدا توهان جون اکيون

سمنڊ جي پاڻي سان ڀري ڇڏي.

ان ڏينهن کان وٺي اڄ تائين

ماڻهن جي اکين مان ڪرندڙ لڙڪ

لوڻياٺا هوندا آهن.

مرڪندڙ اکيون

تون مون کي تعمير ڪرڻ لاءِ

موهن جي دڙي جي مٽي کڻي آئي آهين!

منهنجا جهونا ڦٽ پنهنجي جواني ياد ڪري

چرچ جي ڪبوتر جيان مون ۾ هـُـو هـُـو ڪري رهيا آهن

فنا جو فلسفو مون کي دير سان سمجهه ۾ آيو

نه ته آئون تو کي اڳ ۾ ئي حاصل ڪري چڪو هجان ها!

چپن ۾ دٻجي ويل سڀئي لفظ

ملبو هٽڻ جو انتظار ڪري رهيا آهن

تنهنجي ڳالهين جي پنڌ مون کي ٿڪائي وڌو آهي

“ آئون پنهنجي شاعريءَ ۾ وڻ به ناهيان پوکي سگهيو

تون موهن جي دڙي جي نرتڪيءَ جيان

مون ۾ هر هر ڇو ٿي نچين؟

ڪٿي مون ۾ ڀڄي نه پوين!

ڪنڀار ته سڀ مون سان ڪاوڙيل آهن

منهنجي اکين جي آوي تو کي ساڙي ڇڏيندي

تون پاڻ کي ڳولهي ۽ ڳالهائي پوءِ مون سان ملڻ اچجان!

آئون لاڙ جو گهميل شاعر آهيان

مون کي تعمير ڪرڻ لاءِ تنهنجون مرڪندڙ اکيون ئي ڪافي آهن

موهن جي دڙي جي مٽي

منهنجي اجل جو ڪارڻ بڻجي پوندي!

ماسي حاڪم زاديءَ جي ڌيءَ رشيده حجاب ليکڪ : الطاف شيخ

پاڻ گذريل ڪالم ۾ سسئي پليجو ۽ سندس ڳوٺ جنگشاهي جي ڳالهه ڪئي. هڪ ٻه ڳالهيون رهجي ويون اهي هتي لکان ٿو. رسول بخش پليجو سياسي طرح جيتوڻيڪ ”عوامي تحريڪ“ سان تعلق رکي ٿو پر سندس ڀاءُ غلام قادر ۽ ان جي ڌيءَ سسئي پيپلز پارٽي سان آهي. غلام قادر پليجو به ٻه دفعا صوبائي اسيمبلي جو ميمبر چونڊجي چڪو آهي ۽ هينئر به سياست ۾ فعال آهي. سسئي پليجو واحد صوبائي اسيمبلي جي ميمبر آهي جيڪا عورتن جي سيٽ تي ٺٽي جي ميرپور ساڪرو PS-85 تڪ ۾ چونڊي وئي آهي. پاڻ هن وقت وزير ثقافت ۽ سياحت آهي. پاڻ ڊبل گريجوئيٽ آهي. سنڌ يونيورسٽي مان بي اي ڪرڻ بعد هن لنڊن مان بين الاقوامي قانون ۾ ڊگري حاصل ڪئي. سسئي پليجو جي والده اختر بلوچ 17 سالن جي هئي ته ايوب خان جي مارشل لا واري دور ۾ سنڌي شاگرد تحريڪ دوران جيل ۾ سال کن رهي. رسول بخش پليجو سنڌين ۾ سڀ کان گهڻو عرصو جيل ۾ رهيو آهي. آئون ملائيشيا ۾ هوس ته 1989ع ۾ ملائشيا جي انگريزي اخبار New Straits Times رسول بخش پليجو صاحب تي صفحو ڪڍيو هو ته هو ايشيا جو وڏي ڄمار جيل ۾ گذاري آزاد ٿيو آهي. ان جو ذڪر مون ملائيشيا واري سفر نامي ۾ به ڪيو آهي.

جنگشاهي ٻي ڪنهن ڳالهه کان مشهور هجي يا نه پر فوجي تاريخ ۾ پاڪستان جي ٿيڻ واري پهرين ”ڪمانڊر ان چيف“ جنرل محمد افتخار خان جي حادثي کان مشهور آهي. پاڪستان ٿيڻ وقت پاڪستان جو آرمي چيف فرئنڪ ميسروي هو ان بعد 11 فيبروري تي سر ڊگلس ڊيوڊ گريسي ڪمانڊر- ان چيف“ ٿيو ۽ 1951ع تائين- يعني رٽائرمينٽ تائين گريسي ان پوسٽ تي رهيو ۽ اهو فيصلو ٿيو هو ته گريسي بعد پاڪستان جو فوجي ڪمانڊر چيف انگريزي بدران هن نئين ملڪ پاڪستان جو رهاڪو ٿيندو. جنهن لاءِ ميجر جنرل محمد افتخار خان جو نالو منتخب ٿي چڪو هو. پر جنرل صاحب انگريز فوجي آفيسر گريسي جي رٽائرمينٽ کان اڳ 1949ع ۾ جنگشاهي وٽ هوائي حادثي ۾ وفات ڪري ويو. جنگشاهي ٺٽي ضلعي جو وڏو ۽ اهم شهر آهي جيڪو ريل رستي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن سان ڳنڍيل آهي ۽ ٺٽي کان 13 ميل اولهه ۾ آهي.

بهرحال ويٺي ويٺي هي پراڻيون ڳالهيون ياد اچي ويون جيڪي سٺ واري ڏهي جون آهن. سسئي جو پيءُ غلام قادر پليجو، چاچو عبدالرحمان ۽ اسان سڀ اڃان شاگرد هئاسين. پنجاهه سي سي هونڊا تي ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ چڪر هڻندا هئاسين. اڄ ان کي اڌ صدي کن اچي ٿي آهي. مون کي وري ان قسم جي ڳالهه عجيب ٿي لڳي جو آئون وچ وارو عرصو 30-40 سالن کن پنهنجي ملڪ جي Scene مان ئي آئوٽ ٿي ويس. 1963 تائين- يعني 18-19 سال پنهنجي ڳوٺ هالا پيٽارو ۽ حيدرآباد (جتي منهنجا ناناڻا رهيا ٿي ۽ گرمين جي موڪل ۾ حيدر چوڪ وٽ ناني جي گهر رهائش ٿيندي هئي) ۾ رهڻ بعد پوءِ آئون 30-40 سال پنهنجي ملڪ کان ئي ڏور ٿي ويس ۽ هاڻ جڏهن 60-65 ورهين جو ٿي موٽيو آهيان ته ڪيتريون ئي ڳالهيون عجيب ٿيون لڳن ۽ حيرت ۽ خوشيءَ جا مختلف جذبا پيدا ٿا ٿين، جيئن اڄ 44 سالن بعد شمس جعفراڻي کي ۽ پهريون دفعو سسئي کي ڏسي حيرت ۽ خوشي ٿي رهي اٿم. ان سان گڏ هڪ ٻئي ماڻهو سان منهنجي تازي ملاقات جو احوال هتي لکڻ بي مهل نه ٿيندو ۽ ان عظيم شخصيت جو هتي مون کي ضرور ذڪر ڪرڻ کپي جنهن کي اسان جي ڪيترن ادب دوست ماڻهن وساري ڇڏيو آهي.

مٿي آئون ٻڌائي چڪو آهيان ته انٽر تائين جيڪي سال آئون پاڪستان يعني سنڌ ۾ رهيس ان ۾ پيٽارو کان علاوه موڪل جا ڪجهه ڏينهن ڳوٺ هالا ۾ گذرندا هئا ته ڪجهه ڏينهن حيدرآباد ۾ ناني جي گهر. اسان جي ناني جو گهر اڄ واري حيدر چوڪ کان ڪجهه وکون ڏکڻ طرف هو. ٻه چار گهرن بعد خالد هاشماڻي جو گهر هو جيڪو ٻه سال رکي پيٽارو آيو ۽ انهن جي گهر سامهون مغلن جو گهر هو، جنهن جي ٻاهران نور احمد مغل لکيل هوندو هو. هنن جي گهر ۾ به منهنجي ڀاءُ ۽ مون جيڏا ٻار هئا ۽ ڪڏهن سندن گهر ڪڏهن ٻاهر راند ڪندا هئاسين. اسان جيڏو رشيد ۽ مقبول هئا. سندن هڪ وڏي ڀيڻ رشيده نالي هئي. ڪا خاص وڏي نه هئي. مون کان کڻي ٻه سال کن وڏي هجي، جو اتي جي گاڏي کاتي واري اسڪول ۾ رشيده ۽ اڄ جي V.C ادا مظهر جي ننڍي ڀيڻ سلطانه صديقي جيڪا اڄ ٽي وي چئنل ’هم‘ ۽ ’مصالا‘ جي حوالي سان سڃاتي وڃي ٿي چوٿين ڪلاس ۾ هئي ته اسان ٻئي ڪلاس ۾ ڊاڪٽر فهميده حسين جن جو پڻ پاڙي ۾ گهر هو اسان کان ٻه ٽي سال کن ننڍي هئي. رشيده جو والد صاحب نور احمد مغل صاحب انهن ڏينهن ۾ مختيارڪار هو ۽ منهنجو پيءُ به روينيو ۾ ئي هو- شايد اسسٽنٽ ڪمشنر. ٻنهي جي پاڻ ۾ سٺي دوستي هئي. سندن ٽيون دوست جمال الدين جماڻي هو جنهن جو گهر ٿورو اڳيان هو. جماڻي صاحب جو پٽ اقبال (جيڪو هاڻ انڪم ٽئڪس ڪمشنر ۽ D.G جي عهدي تان گذريل سال رٽائرڊ ٿيو اهو پڻ اتي ايندو هو ۽ ماسي حاڪمزادي (رشيده جي ماءُ) چوندي هئي. هي منهنجو سڳو ڀاڻيجو آهي. گهڻو گهڻو پوءِ هڪ دفعو ناني جي گهر آياسين ته خبر پيئي ته ادي رشيده جي شادي راڄپرن ۾ ايڏانهن موري پاسي ٿي آهي.

پيٽارو ۾ تعليم حاصل ڪرڻ بعد مئرين انجنيرنگ (جهاز هلائڻ جي انجنيئرنگ) جي تعليم ۽ پوءِ نوڪري ٻاهر ئي ٿيندي رهي. اسڪول، ڪاليج ۽ هاڻ نوڪري جي ڏينهن ۾ آئون هر وقت رسالا ۽ اخبارون پڙهندو رهيس ۽ افسانا لکندڙن ۾ منهنجا جيڪي دلپسند لکندڙ هئا رشيده حجاب انهن مان هڪ هئي. مون کي اها خبر ئي نه ته ناناڻن جي پاڙي ۾ جيڪا ماسي حاڪم زادي جي ڌيءَ رشيده نظر ايندي هئي اها رشيده حجاب ئي آهي جنهن جا افسانا نئين زندگي ۽ مهراڻ جهڙن رسالن ۾ هميشه پڙهندا رهون ٿا. ان ڳالهه جي خبر مون کي اڌ صديءَ بعد گذريل هفتي اقبال جماڻي جي ڌيءَ جي شادي تي پيئي، سو به آخر ۾ اٿڻ وقت. شادي ۾ آيل مهمان هاڻ وڃي رهيا هئا. هڪ ٽيبل تي اڃان ڪجهه مهمان ويٺا هئا. ان وٽان جيئن ئي منهنجو لنگهه ٿيو ته سامهون ويٺل فضل قلباڻي اٿي مليو ۽ مون کي ڀر ۾ ويٺل محترمه ڏي اشارو ڪري چيو ته ادي رشيده حجاب سان نه ملندائو؟ رشيده حجاب!“ حيرت مان مون نالو ورجايو. هيستائين مون ته رشيده حجاب جو رڳو نالو ٻڌو هو. ملڻ جي شوق جي باوجود مونکي ڪڏهن کيس ڏسڻ جو به موقعو نه مليو هو ۽ هاڻ جيئن کڻي ڏسان ته وڏي عرصي جي تبديلي جي باوجود هوءَ ماسي حاڪم زادي جي ڌيءَ لڳي رهي هئي، آئون ويهي رهيس. ”آپا توهين هتي ڪيئن؟“

”اقبال جماڻي منهنجو ماسات ته ٿئي ۽ هي قلباڻي به امان جي مائٽيءَ ۾ آهن.“

جيتوڻيڪ جلدي ۾ هوس پر هن عجيب ملاقات ڪري ڪلاڪ کن ويهي ادي رشيده حجاب کان سندس ۽ سندس فئملي جو احوال وٺندو رهيس ان ڏينهن مون کيس تقريباً 50 سالن جي Gap کانپوءِ ڏٺو هو. آخري دفعو سندن گهر 1961ع ۾ ويو هوس جڏهن مئٽرڪ ۾ هوس.

altafshaikh2005@gmail.com

altafshaikh2004@yahoo.co.uk